Мишанич С. Фольклористичні та літературознавчі праці

Подождите немного. Документ загружается.

159

Ïîåòèêà ôîëüêëîðíèõ æàíð³â

÷èìàëî îñíîâíèõ åëåìåíòiâ ãîëîñiíü, ÿêi iñíóþòü i â íàø ÷àñ. Îïòèìàëüíi

ðåçóëüòàòè â öüîìó ïëàíi ìîæå äàòè àíàëiç çàãàëüíèõ ìiñöü ãîëîñiíü,

òîáòî âiäíîñíî ñòàáiëüíèõ ìîòèâiâ, ìiöíî ñêîìïîíîâàíèõ áëîêiâ, ùî ïåðå-

õîäÿòü iç òâîðó â òâið i ïîøèðåíi ÿê ïî âåðòèêàëi, òàê i ïî ãîðèçîíòàëi.

Äëÿ äîñëiäæåííÿ òàêîãî òèïó ùå óêðà¿íñüêà êëàñè÷íà ôîëüêëîðèñ-

òèêà ðîçðîáèëà äîñèòü íàäiéíó ìåòîäèêó. Â ¿¿ îñíîâi  iñòîðè÷íà òèïîëîãiÿ

ÿâèùà òà âåñü åìïiðè÷íèé ìàòåðiàë ç éîãî ñêëàäíèìè ïîåòè÷íèìè îáðàçà-

ìè, ñèìâîëàìè, ôîðìóëàìè, ó ÿêèõ âèðàçíî ïðîãëÿäàþòüñÿ ñëiäè

àíiìiñòè÷íîãî ñâiòîãëÿäó é ìàãi÷íèõ êóëüòiâ. Ó ñó÷àñíèõ õóäîæíiõ íàøà-

ðóâàííÿõ íàðîäíèõ âiðóâàíü ïðî äóøó é çàãðîáíå æèòòÿ ïåðåïëåëèñÿ

õðèñòèÿíñüêi åëåìåíòè ç ïåðåæèòêàìè ïåðåäõðèñòèÿíñüêîãî ñâiòîãëÿäó

[58]. Ãîëîñiííÿ, çàïèñàíi â ÕIÕÕÕ ñò., óæå íå ìîæíà ðîçãëÿäàòè ïîçà

ñâiòîãëÿäíèìè íàøàðóâàííÿìè, ïîçà ñóìiæíèìè ôîëüêëîðíèìè æàíðàìè

òà ôîëüêëîðíîþ ñèñòåìîþ çàãàëîì. Âèéøîâøè ç ìiôîëîãi÷íî-ìàãi÷íîãî

ñâiòîãëÿäó òà äîñÿãíóâøè âèñîêîãî ðiâíÿ õóäîæíüîãî âòiëåííÿ, ãîëîñiííÿ

âiäiãðàëè âåëè÷åçíó ðîëü ó ñòàíîâëåííi íàðîäíî¿ ëiðèêè, äóìîâîãî åïîñó.

«Ðàçîì ç òèì ãîëîñiííÿ â òié íèíiøíié ñòàäi¿, â êîòðié éîãî áà÷èìî ó íàñ,

óæå ñàìå ñòî¿òü ïiä âïëèâàìè âèñîêîðîçâèíåíî¿ ëiðèêè. Ìiæ ïiñíåþ i

ïëà÷åì iñíóº òiñíà çâÿçü, îáîïiëüíi çàïîçè÷åííÿ, ïåðåõîäè, îáìiíà ïîåòè÷-

íèìè îáðàçàìè i ñèìâîëiêîþ; ñå äî ïåâíî¿ ìiðè ìîæå ðàõóâàòèñü íàñëiäêîì

ïiçíîñòi íàøèõ çàïèñiâ, àëå ïî÷àëîñü âîíî, î÷åâèäíî, äàâíî  ÿê òiëüêè

ëiðè÷íà ïiñíÿ, îñîáëèâî æiíî÷à, ñòàëà ðîçâèâàòèñü. Ìîòèâè ðîçëóêè, æàëþ,

òóãè, ëþáîâi, ñïiëüíi îáîì êàòåãîðiÿì, ïîòâîðèëè ïåâíi ïåðåõîäè ìiæ

ãîëîñiííÿìè i ïiñíÿìè, i óâåëè ãîëîñiííÿ âëàñòèâî â êðóã ëiðè÷íî¿ ïîåçi¿,

ÿê ¿¿ ÷àñòèíó, âiäìiííó òiëüêè ïåâíèìè òðàäèöiéíèìè ôîðìàìè i ïðèñóòíiñòþ

ïåâíèõ ïîñòiéíèõ «çàãàëüíèõ ìiñöü»

[59].

Êiñòÿê áóäü-ÿêîãî ãîëîñiííÿ  öå äîñèòü âèçíà÷åíå êîëî óñòàëå-

íèõ ìîòèâiâ, ÿêi ìàéæå â íåçìiííîìó âèãëÿäi ïîâòîðþþòüñÿ. Íàéäàâíiøi

ìîòèâè, ïîâÿçàíi ç àíiìiñòè÷íèìè òà àíòðîïîìîðôíèìè óÿâëåííÿìè íà-

øèõ ïðåäêiâ, iç ïiçíiøèìè íàøàðóâàííÿìè õðèñòèÿíñüêèõ âiðóâàíü ïðî

çàãðîáíå æèòòÿ, íå âòðàòèëè öüîãî çâÿçêó äî íàøîãî ÷àñó, õî÷à ïåðåõiä ¿õ

iç ìiôîëîãi÷íèõ ôîðì ó õóäîæíi òðîïè î÷åâèäíèé. Ïîâíî¿ ìåòàôîðè÷íîñòi

öi ìîòèâè íàáóëè â äóìàõ, iñòîðè÷íèõ ïiñíÿõ ïðî ñìåðòü êîçàêà (÷óìàêà,

ñîëäàòà) â ñòåïó íà ÷óæèíi

[60]. Ó ãîëîñiííÿõ æå ñïîñòåðiãàºìî îðãàíi÷íå

óñïàäêóâàííÿ âiðóâàíü, ç ÿêèõ ïîñòàëè öi öåíòðàëüíi ìîòèâè, ðàçîì ç

âèñîêîõóäîæíüîþ ôîðìîþ ¿õ âòiëåííÿ, ÿêà äàëåêî íå âñþäè àäåêâàòíà

ïåðâiñíèì óÿâëåííÿì, òîáòî äðåâíiì àíiìiñòè÷íèì âiðóâàííÿì. Öåíòðàëüíè-

ìè ìîòèâàìè óêðà¿íñüêèõ ãîëîñiíü Ì.Ãðóøåâñüêèé òà Ô.Êîëåññà íàçèâà-

þòü òàêi:

1. Çâåðíåííÿ äî ïîêiéíèêà iç çàêëèêîì ïðîáóäèòèñÿ, ïî÷óòè òîãî, õòî

äî íüîãî çâåðòàºòüñÿ.

2. Ïðîõàííÿ íå âìèðàòè, ïîâåðíóòèñÿ äî îñèðîòiëî¿ ðîäèíè, ïîäèâèòè-

ñÿ íà ïðèñóòíiõ, ïðîìîâèòè äî íèõ õî÷ ñëîâå÷êî.

Ñòåïàí Ìèøàíè÷

160

3. Âèïèòóâàííÿ ïðî ïðè÷èíè ãíiâó ïîêiéíîãî íà ïðèñóòíiõ, ïðîõàííÿ

íàçâàòè òîãî, õòî éîãî îáðàçèâ.

4. Äîêîðè çà òå, ùî íåáiæ÷èê îñèðîòèâ ðîäèíó, ïîêèíóâøè öåé ñâiò.

5. Äîêîðè ïîìåðëèì ïðåäêàì, ÿêi «ïåðåìàíèëè» íåáiæ÷èêà äî ñåáå;

ïðîõàííÿ äî íèõ äîáðå ïðèéíÿòè íåáiæ÷èêà, äîãëÿíóòè éîãî.

6. Âåëè÷àííÿ ïîêiéíèêà íàéêðàùèìè åïiòåòàìè, ïåñòëèâèìè ñëîâàìè,

ïåðåáiëüøåíèìè ïîõâàëàìè; ïåðåðàõóâàííÿ éîãî äîáðèõ ñïðàâ çà

æèòòÿ.

7. Îïèñ ãðîáó ÿê ñóìíî¿ õàòè áåç âiêîí i áåç äâåðåé; ñïiâ÷óòòÿ

íåáiæ÷èêó ùîäî éîãî íîâîãî æèòëà, «êóäè âiòåð íå âiº i ñîíöå íå

ãðiº».

8. Ñóìóâàííÿ ïîêèíóòèõ ðîäè÷iâ, âèñëîâëåííÿ ïîáîþâàííÿ, ùî áåç

ïîêiéíîãî ðîäèíà íå äàñòü ñîái ðàäè ç ãîñïîäàðñòâîì, ñòàíå áåçáî-

ðîííîþ ïðîòè ëþäñüêèõ êðèâä.

9. Âiä÷àé áàòüêiâ, ùî âòðà÷àþòü äiòåé: êðàùå íå ðîäèòè ¿õ, íiæ, âòðà÷à-

þ÷è, ïîçáàâëÿòèñü íàäié íà ¿õ äîïîìîãó â ìàéáóòíüîìó.

10. Çîáðàæåííÿ ïîõîâàííÿ ïàðóáêà ÷è äiâ÷èíè ÿê âåñiëëÿ.

11. Ïðîõàííÿ i äîðó÷åííÿ, ÿêi íåáiæ÷èê ìàº ïåðåäàòè ïîìåðëèì ðîäè-

÷àì «íà òîìó ñâiòi».

12. Ïðîõàííÿ ïîâåðíóòèñÿ äî ðiäíi õî÷ íà êîðîòêèé ÷àñ, çâåðòàííÿ äî

ïîêiéíèêà ç çàïèòàííÿìè, êîëè éîãî ÷åêàòè, çâiäêè âèãëÿäàòè.

13. Âèñëiâ âiä÷óòòÿ ïðî íåìîæëèâiñòü éîãî ïîâåðíåííÿ äî æèòòÿ.

14. Çâåðòàííÿ äî ïðèðîäè (äåðåâ, ïòàõiâ), ÷è âîíè íå áà÷èëè ïîêiéíèêà

i ÷è íå âåëiâ âií ùîñü ïåðåäàòè.

15. Óÿâëåííÿ ïîêiéíèêà ÿê ïòàõiâ, ùî âiäëiòàþòü â iíøèé ñâiò, ó âèðié

(ó òåïëèé, äàëåêèé, íåçíàíèé êðàé), çâiäêè íåìàº âîðîòòÿ.

16. Óñi ãîëîñiííÿ ïðîéíÿòi âiä÷óòòÿì æàëþ, ñêîðáîòè i áîëþ ç ïðèâî-

äó ñìåðòi áëèçüêî¿ ëþäèíè, âòiëåíèì ó õàðàêòåðíîìó ëåìåíòi, ÿêèé â

îêðåìèõ çðàçêàõ º äîìiíóþ÷èì.

Çàëåæíî âiä êîíêðåòíèõ îáñòàâèí, õóäîæíüîãî îáäàðóâàííÿ

ãîëîñiëüíèöi, ¿¿ çàãàëüíîãî ôîëüêëîðíîãî áàãàæó òîé ÷è iíøèé ìîòèâ

ìîæå áóòè ðîçãîðíóòèì àáî ñòèñëèì, ìîæå âàðiþâàòèñÿ ó ìåæàõ îäíîãî

îáðÿäîâîãî äiéñòâà, ïîñêiëüêè ãîëîñiííÿ çâó÷èòü ó êiëüêà åòàïiâ. Äî

íàçâàíèõ ìîòèâiâ òàëàíîâèòi âèêîíàâöi äîäàþòü ÷èìàëî íîâèõ ìîòèâiâ i

ñþæåòiâ, ñòâîðåíèõ ñëiäàìè ñâiæèõ ïîäié òà çà àíàëîãiÿìè, ÷è çàïîçè÷å-

íèõ iç ñóìiæíèõ æàíðiâ, çîêðåìà òèõ, ó ÿêèõ äîìiíóº äðàìàòè÷íå âiäáèòòÿ

íàâêîëèøíüî¿ äiéñíîñòi i ÿêi íå ïîðóøóþòü çàãàëüíî¿ òðàãi÷íî¿ ñèòóàöi¿

ïîõîâàííÿ.

Âñi çàïèñè ãîëîñiíü º îñòàííiì, çàâåðøàëüíèì åòàïîì ïîáóòóâàííÿ

æàíðó, ÿêèé ðóéíóºòüñÿ ó íàñ íà î÷àõ. Ïîñòóïîâî çíèêàº áàãàòî âàæëè-

âèõ êîëèñü ìîìåíòiâ, ùî âèçíà÷àëè ñóòü æàíðó â éîãî êëàñè÷íèõ ôîð-

ìàõ. Ñàêðàëüíi ìîòèâè ÿê äîìiíàíòè â ïåðiîä ðîçêâiòó æàíðó ïîñòóïî-

âî íiâåëþþòüñÿ, âòðà÷àþòü îáðÿäîâèé õàðàêòåð. Íàòîìiñòü ñòàëè

161

Ïîåòèêà ôîëüêëîðíèõ æàíð³â

ïåðåâàæàòè êîëèñü äðóãîðÿäíi ìîòèâè, ùî âiäáèâàëè áåçïîñåðåäíié áiëü

âòðàòè, ïî÷óòòÿ ëþáîâi é ïîøàíè äî ïîêiéíèêà, âiä÷óòòÿ âëàñíîãî ñèðiòñòâà.

Îñîáëèâî âèñîêîõóäîæíi â öüîìó ïëàíi ãîëîñiííÿ ìàòåði çà äèòèíîþ,

æiíêè çà ÷îëîâiêîì, äî÷êè çà ìàòiðþ. ×èìàëî öèõ ëiðè÷íèõ ìîòèâiâ

ìàþòü çàãàëüíîëþäñüêèé õàðàêòåð, âiäáèâàþ÷è òèïîëîãi÷íî ïîäiáíi ÿâè-

ùà, òîìó é âèëèëèñÿ âîíè â äîñêîíàëi ôîëüêëîðíi ôîðìóëè, ñëiäè ÿêèõ

çóñòði÷àºìî íå ëèøå â äàâíiõ ãîëîñiííÿõ, à é ó äóìàõ, ïiñíÿõ, íàâiòü ïðîçi.

Çà ñïîñòåðåæåííÿì Ô.Êîëåññè, òðàäèöiéíi ñàêðàëüíi é ëiðè÷íi ìîòèâè

ãîëîñiíü òàëàíîâèòà «ïëà÷êà» ïîºäíóâàëà «ç iíäèâiäóàëüíèìè, ÿêi ïiääàþòü

¿¿ âëàñíi ïî÷óâàííÿ òà îáñòàâèíè ñìåðòi ïîêiéíèêà; ðîçâèâàº é êîìáiíóº

¿õ ñâîáiäíî â áiëüø àáî ìåíøå îðèãiíàëüíi, áiëüø àáî ìåíøå âäàòíié

iìïðîâiçàöi¿  ùî çàëåæèòü âiä ¿¿ òàëàíòó é çàñâîºííÿ ïîåòè÷íîãî âèñ-

ëîâó. Áî æ ìîâà ãîëîñiíü, òàê ñàìî, ÿê i ìîâà äóì i ñòàðøèõ ïiñåíü,

ïiäíåñåíà, ïåñòëèâà é ïàòåòè÷íà (ïåðåéíÿòà çàïàëîì) çíà÷íî ðiçíèòüñÿ

âiä ùîäåííî¿ ðîçãîâiðíî¿ ìîâè»

[61].

Áàãàòà ñèìâîëiêà ãîëîñiíü, îáðàçè-êîíòðàñòè, ïîðiâíÿííÿ, ñâîºðiäíi

åïiòåòè, òîáòî âñÿ ¿õíÿ õóäîæíÿ ñèñòåìà, íàäàº æàíðó íàéâèùèõ ðåãiñòðiâ

õóäîæíüîãî âèñëîâó, ùî, íà æàëü, äî öüîãî ÷àñó íå ñòàëî ïðåäìåòîì

ñïåöiàëüíèõ äîñëiäæåíü

[62].

Óæå íàéäàâíiøi îïèñè ïîõîðîíó, â ÿêèõ çãàäóºòüñÿ çâè÷àé ãîëîñiííÿ,

âiäáèâàþòü òàêó âàæëèâó ¿õ îçíàêó, ÿê äiàëîãi÷íiñòü. Çâè÷àé ðîçìîâè ç

ïîìåðëèì âiäîáðàæàþòü i íàéíîâiøi çàïèñè ãîëîñiíü, ÿêi ôàêòè÷íî ñêëà-

äàþòüñÿ ç çàïèòàíü äî íåáiæ÷èêà, à ïîäåêóäè é âiäïîâiäåé âiä éîãî iìåíi.

Òàêà ôîðìà ãîëîñiíü º ðóäèìåíòîì ïðàäàâíüîãî îáðÿäó, â ÿêîìó äî

íåáiæ÷èêà çâåðòàëèñÿ, ÿê äî æèâîãî, i âåëè ç íèì ðîçìîâó, àáî æ õîð

ãîëîñiëüíèöü äiëèâñÿ íà äâi ïàðòi¿, îäíà ç ÿêèõ ïðåäñòàâëÿëà ïîêiéíèêà, à

äðóãà  ðîäèíó. Çðîçóìiëî, ùî äiàëîãi÷íèé õàðàêòåð ðîçìîâè ó ÷àñ,

êîëè ãîëîñiííÿ ñêëàäàëè âàæëèâó ÷àñòèíó îáðÿäó, ìàâ äåùî iíøèé

õàðàêòåð ïîðiâíÿíî ç äiàëîãàìè íîâî÷àñíèõ ãîëîñiíü. Ïîëiãàìíà ðîäèíà

ñïðèéìàëà ñìåðòü ÷ëåíà ñâîãî êîëåêòèâó ÿê ôîðìó ïåðåõîäó â iíøèé

ñâiò, òîìó â ÷àñ ïðîùàííÿ ç íèì ó ðîçìîâó âêëþ÷àâñÿ âåñü êîëåêòèâ. Ó

áiëüø ïiçíüîìó, êàíîíiçîâàíîìó, îáðÿäi ïîõîðîí íåáiæ÷èêà ðåïðåçåíòó-

âàâ õîð ïëàêàëüùèöü. Õòîñü iç ÷ëåíiâ õîðó, òàê çâàíèé çàñïiâóâà÷, çâåð-

òàâñÿ äî íåáiæ÷èêà ç ïèòàííÿìè, âiäïîâiäü íà ÿêi äàâàâ âiä iìåíi ïîêiéíèêà

õîð. Âåëàñÿ äðàìàòèçîâàíà ðîçìîâà, â ÿêié â óñòàëåíié ôîðìi âèñëîâëþ-

âàâñÿ æàëü ç ïðèâîäó òîãî, ùî íåáiæ÷èê ïåðåõîäèòü â iíøå æèòòÿ, çãàäó-

âàëèñÿ éîãî äîáði â÷èíêè, âîçâåëè÷óâàëèñÿ éîãî äîáði ÿêîñòi. Â îáðÿä

ïîõîðîíó âêëþ÷àëàñÿ ãðà ðÿäæåíèõ, çàâäàííÿ ÿêî¿ ïîëÿãàëî â òîìó, ùîá

âèÿâèòè âèíóâàòöÿ ñìåðòi íåáiæ÷èêà òà ïðîÿâèòè ìàêñèìàëüíó

ïðèõèëüíiñòü äî íüîãî.

Êîëåêòèâíà ðåïðåçåíòàöiÿ íåáiæ÷èêà, äðàìàòèçîâàíà ãðà ðÿäæåíèõ

áóëè íåîäìiííèìè é îñíîâíèìè åëåìåíòàìè ïîõîðîííîãî îáðÿäó ç

íàéäàâíiøèõ ÷àñiâ. ßê i iíøi ñêëàäîâi îáðÿäó, âîíè ïðîéøëè íåïðîñòèé

Ñòåïàí Ìèøàíè÷

162

øëÿõ ñòàíîâëåííÿ, ðîçêâiòó i çàíåïàäó, i ÷àñòêîâî çáåðåãëèñÿ äî ïî÷àòêó

ÕÕ ñò., à îêðåìi  äî íàøîãî ÷àñó. Éäåòüñÿ ïðî ðóäèìåíòè â ñó÷àñíèõ

çàïèñàõ ãîëîñiíü òîãî «õîðè÷íîãî ñóáñòðàòó», ÿêèé íàêëàâ ñâié âèäáèòîê

íà âåñü ïîäàëüøèé ðîçâèòîê öüîãî âèäó íàðîäíî¿ òâîð÷îñòi. «Ñàìå ó

ôîðìi «õîðîâîãî ñóáñòðàòó», ñòâåðäæóº Î.Âåñåëîâñüêèé, ãîëîñiííÿ

íàáóëè ìèñòåöüêîãî ðiâíÿ. Öåé åòàï åâîëþöi¿ ãîëîñiíü âiäáóâàâñÿ â

ïåðiîä êóëüòèâóâàííÿ ïðîôåñiîíàëüíèõ ãîëîñiëüíèöü, òîáòî â ïåðiîä âóçüêî¿

ñïåöiàëiçàöi¿ òîãî ÷è iíøîãî åòàïó îáðÿäó ïîõîðîíó»

[63].

Ãîëîñiííÿ ó çàïèñàõ ÕIÕÕÕ ñò. çäåáiëüøîãî ïî÷èíàþòüñÿ ç çà-

ïèòàíü ïðî òå, íà êîãî íåáiæ÷èê ðîçãíiâàâñÿ, íà êîãî ëèøàº ñâîþ ðiäíþ,

ãîñïîäàðñòâî, õàòó, õòî âèíóâàòåöü éîãî ñìåðòi. Öi ïèòàííÿ ìàëè êîëèñü

ìàãi÷íó ôóíêöiþ i ãëèáîêèé çìiñò, ÿêèé ç ÷àñîì ïåðåîñìèñëþâàâñÿ, à

çàïèòàííÿ-çâåðòàííÿ íàáóâàëè ñóòî ðèòîðè÷íîãî õàðàêòåðó, òðàíñôîð-

ìîâàíîãî â õóäîæíié ïðèéîì àïîñòðîôè.

Öåíòðàëüíå ìiñöå â ðÿäó ïðîâiäíèõ ìîòèâiâ ãîëîñiíü çàéìàº îñ-

ìèñëåííÿ ïîíÿòòÿ ñìåðòi. Âiäêîëè ëþäèíà óñâiäîìèëà ñåáå ÿê homo

sapiens i àæ äî íàøîãî ÷àñó «æîäíå ÿâèùå â ïðèðîäi íå âèêëèêàº â íå¿

íàñòiëüêè ñèëüíèõ åìîöié i òàêîãî íàïðóæåíîãî ïðîöåñó äóìêè, ÿê

ñìåðòü  öå äèâíå, íå äî êiíöÿ çðîçóìiëå ÿâèùå, ùî çàâæäè éøëî

äîêîðiííî âðîçðiç ç íàéñèëüíiøèìè iíñòèíêòàìè áóäü-ÿêî¿ æèâî¿ iñòîòè,

ëîãi÷íå çàïåðå÷åííÿ âñüîãî iñíóþ÷îãî i ñàìîãî ñìèñëó iñíóþ÷îãî.

×èñëåííi åòíîãðàôi÷íi äîñëiäæåííÿ îäíîñòàéíî ñòâåðäæóþòü, ùî

ïåðâiñíà ëþäèíà íå âiðèëà ó ïðèðîäíó íåìèíó÷iñòü ñìåðòi: ëþäè íiêîëè

íå ïîìèðàëè á, ÿêùî á íå òi ÷è iíøi çëi ïiäñòóïè ëþäåé i äóõiâ»

[64].

Ïåðâiñíà ëþäèíà ç ¿¿ àíiìiñòè÷íèìè óÿâëåííÿìè é âiðóâàííÿìè ñòàâè-

ëàñÿ äî ôàêòó ñìåðòi ÿê äî ïåðåõîäó â iíøó ôîðìó áóòòÿ. Ââàæàëîñÿ,

ùî ëþäèíà ïîìèðàº ç ÷èº¿ñü çëî¿ âîëi ç òèì, ùîá âiäðîäèòèñÿ â iíøîìó

âèãëÿäi. Àíiìiçì òà àíòðîïîìîðôiçì íàøèõ äàëåêèõ ïðåäêiâ øèðîêî

âiäáèëèñÿ â ðèòóàëàõ, ÿêi çãîäîì, iç âòðàòîþ ìàãi÷íî¿ ôóíêöi¿, ñêëàëè

îñíîâó õóäîæíüî¿ ñèñòåìè, çîêðåìà â ïåðiîä ñòàíîâëåííÿ òà ðîçêâiòó

«õóäîæíüîãî âèðîáíèöòâà».

Ïîøóêè âèíóâàòöÿ ñìåðòi â ñó÷àñíèõ ãîëîñiííÿõ ìàþòü iíøèé çìiñò

ïîðiâíÿíî ç öèìè æ ìîìåíòàìè â ïðàäàâíiõ ïîõîðîííèõ îáðÿäàõ. Êîëèñü

öi ïîøóêè áóäóâàëèñÿ íà öiëêîì âiðîãiäíié îñíîâi, âëàøòîâóâàëèñÿ ãàäàí-

íÿ, çâåðòàëèñÿ äî ÷àêëóíiâ, i «âèíóâàòöÿ» ÷åêàëà êàðà ÿê ñïðàâæíüîãî

ïîðóøíèêà íàéâàæëèâiøèõ íîðì ñóñïiëüíîãî ñïiâæèòòÿ. Çðîçóìiëî, ùî é

ôóíêöi¿ êîëåêòèâíèõ ãîëîñiëüíèöü, i òèõ, ùî âèñòóïàëè âiä iìåíi íåáiæ÷èêà,

i òèõ, ùî ïðåäñòàâëÿëè êîëåêòèâ, áóëè àâòîðèòåòíèìè é âàãîìèìè.

Ó íîâî÷àñíèõ ãîëîñiííÿõ öåé ìîìåíò íàáóâ õóäîæíüîãî âòiëåííÿ çà

äîïîìîãîþ ðèòîðè÷íèõ ôîðìóë àïîñòðîôè i òðàêòóºòüñÿ íà iíøié îñíîâi:

«×è, ìîæå, òè, ìîÿ ìàòiíêî, ðîçñåðäèëàñÿ íà ìåíå, ùî òè äî ìåíå íå îáçèâàº-

øñÿ? ×è ÿ òåáå ðîçãíiâàëà, ÷è ÿ òåáå îáiäèëà, ùî òè äî ìåíå íå îáiçâåøñÿ?»

[65]. Ïðàêòè÷íî é ñàì îáðÿä ïîõîâàííÿ, i ãîëîñiííÿ, ùî éîãî ñóïðîâîäæó-

163

Ïîåòèêà ôîëüêëîðíèõ æàíð³â

þòü, âiäáèâàþòü ðiçíi ñòàäi¿ íàðîäíèõ óÿâëåíü ïðî ñìåðòü: âiä âèðÿäæåííÿ

íåáiæ÷èêà â äîðîãó, ÿêà ñèìâîëiçóº ïåðåõiä â iíøó ôîðìó iñíóâàííÿ, äî

çìàëþâàííÿ ñìåðòi é ïîõîðîíó ÿê «îñòàííüî¿ äîðîãè», «ìîãèëè ãëèáîêî¿»,

«äå ñîíöå íå ãðiº, êóäè âiòåð íå âiº», çâiäêè íåìàº âîðîòòÿ.

Îòæå, äàâíi óÿâëåííÿ ïðî ñìåðòü ÿê ïðî çìiíó ôîðìè iñíóâàííÿ,

ïåðåõiä ïîìåðëîãî â iíøèé ñâiò ñïiâiñíóþòü iç ôîðìàìè, ïîáóäîâàíèìè

íà ïîçèòèâíèõ çíàííÿõ ïðî îòî÷óþ÷ó äiéñíiñòü òà ïðî ìiñöå â íié ëþäè-

íè. Ñïiâiñíóþòü íå ëèøå ÿê ðóäèìåíòè òà ÿê õóäîæíº ÿâèùå àïîñòðîôè.

Ùå äîíåäàâíà â ïîáóòi óêðà¿íñüêîãî ñåëà iñíóâàëà òðàäèöiÿ ïåðåäàâàòè

ïîêëií, ÿêóñü çâiñòêó ÷è ïðîõàííÿ «íà òîé ñâiò» ÷åðåç íåâèëiêîâíî õâî-

ðîãî îäíîñåëüöÿ ÷è ÷åðåç ïîêiéíèêà. Ïîêëîíè âèêîíóâàëèñÿ ðå÷èòàòè-

âîì i çà ôîðìîþ çáiãàëèñÿ ç ãîëîñiííÿìè:

Ïðèñòóïàþ äî âàñ áëèçåñåíüêî

Òà áóäó ïðîñèòè âiðíåñåíüêî,

Òà ïåðåêàæiòü ìîºìó ñèíî÷êîâi ðiäíåñåíüêîìó,

Òà íå êàæiòü, ùî ÿ òóò ãîðþþ,

Òà êàæiòü, ùî ÿ òóò ïàíóþ.

Ñèíî÷êó ìié, íå çàáàðÿéñÿ

Òà çà ìíîþ âåðòàéñÿ,

Áî âæå ÿ íàæèëàñÿ é íàãîðþâàëàñü

I âñÿêîãî ëèõà íàáðàëàñü.

Óâiéäó ÿ â õàòó òà é ñòàíó 

Äî òi¿ ñòiíè íå äîõèëþñÿ,

À òiº¿ íå äiñòàíó.

Ó õàòi ÷îòèðè ñòiíè, à ÿ ïÿòà,

ßêà æ ìîÿ äîëåíüêà ïðîêëÿòà

[66].

«Òîé ñâiò» íi÷èì ñóòòºâî íå âiäðiçíÿºòüñÿ âiä ðåàëüíî iñíóþ÷î¿

äiéñíîñòi, õiáà ùî «ñïîñòåðiãàºòüñÿ» áiëüøà êîíòðàñòíiñòü áóòòÿ, ÷iòêèé

ðîçïîäië ëþäåé, â îñíîâó ÿêîãî ïîêëàäåíî êàòåãîði¿ äîáðà é çëà. Ç

îïîâiäåé «çàâìèðàëüíèêiâ», òîáòî ëþäåé, ùî ïåðåáóâàëè ïåâíèé ÷àñ ó

ñòàíi ëåòàðãi÷íîãî ñíó, âèõîäèòü, ùî òàì ðiäíÿ ïî ñìåðòi çíîâó çáèðàºòü-

ñÿ äîêóïè i æèâå êðàùå, íiæ áóëî íà çåìëi

[67].

Ìàéæå âñi íàðîäè çåìíî¿ êóëi, çà ñâiä÷åííÿì äîñëiäíèêiâ, çâåðòà-

þòüñÿ â ãîëîñiííÿõ äî ïîêiéíèêà ç ïðîõàííÿì ïåðåäàòè óêëií ïîìåðëèì

ðîäè÷àì

[68]. Óêðà¿íñüêi äîñëiäíèêè ïîõîðîííèõ îáðÿäiâ ùå íà ïî÷àòêó

ÕÕ ñò. ôiêñóâàëè ÷èìàëî äàíèõ, ÿêi çàñâiä÷óâàëè òðèâêiñòü íàðîäíèõ

óÿâëåíü ïðî «òîé ñâiò» ÿê ïðîäîâæåííÿ æèòòÿ. Îñü ÿêå ñïîñòåðåæåííÿ

íàâîäèòü Ä.Ìàëîìóæ: «Óìåð ó Ãëèíÿíî¿ ÷îëîâiê. Âií ïîêiéíèê, áóâ

òàêè ëèõåíüêèé i çíóùàâñÿ íàä áiäíîþ æiíêîþ. Ìèíóëî ïiâðîêó (ïiñëÿ

ñìåðòi ÷îëîâiêà. Ñ.Ì.). Ãëèíÿíà éäå äî ñóñiäíüî¿ äiâ÷èíè, ùî ïðîëåæà-

ëà öiëiñiíüêèé ðiê ó íåäóçi i âæå íà ëàäàí äèõàëà, ïîïðîùàòèñÿ. Ïðîùàþ-

÷èñü ç íåþ, ùå æèâîþ-æèâiñiíüêîþ, ïðîñèòü ¿¿ ïåðåêàçàòè ÷îëîâiêîâi íà

òîé ñâiò, ùî «íåõàé òàì, ìîâëÿâ, ïðî ìåíå íå æóðèòüñÿ, ÿ äîáðå õàçÿéíóþ

Ñòåïàí Ìèøàíè÷

164

é áåç íüîãî, êóäè êðàùå, ÿê iç íèì áóâàëî: º õëiá i äî õëiáà; òiëüêè îäíî

øêîäà, ùî ðàíiøå éîãî ÷îðòè íå âõîïèëè»

[69].

Ïåðåäàâàííÿ ïîêëîíó ïîìåðëèì ðîäè÷àì ÷åðåç ïîêiéíèêà, ïðÿìå

çâåðòàííÿ äî ïîìåðëèõ  äàâíié i ñòiéêèé, äî òîãî æ ïîåòè÷íî äîñêîíà-

ëèé ìîòèâ óêðà¿íñüêèõ ãîëîñiíü: «I ìî¿ äiòî÷êè, ñòði÷àéòå ñâîþ áàáóñåíü-

êó, i ñòði÷àéòå ¿¿, i ïîçíàâàéòå, i ìiñòå÷êî äëÿ íå¿ ïðèáèðàéòå»; «Îé ðîäè÷i

ìî¿! Îé ñèíè ìî¿ é äî÷å÷êè! À âiòàéòå òàì ñâîãî áðàòiêà, à íå îáiæàéòå

éîãî, à áóäüòå òàì âêóïöi, ÿê òóò áóëè».

«Â äîðîãó äàëåêó, â ìîãèëó ãëèáîêó» ïîêiéíèêà êîëèñü çáèðàëè

çà âñiìà âèìîãàìè çåìíîãî æèòòÿ: îäÿãàëè â êðàùèé îäÿã, äàâàëè éîìó

âñå íåîáõiäíå: ¿æó, âîäó, ïîñóä, à âîæäÿì  ñëóã òà êîíåé.

Ïîõîðîííi ãîëîñiííÿ çáåðåãëè äîñèòü ñòàáiëüíèìè ôîðìóëè

ìîæëèâîñòi ïîñìåðòíî¿ ïåðñîíiôiêàöi¿ íåáiæ÷èêà. Â óêðà¿íñüêèõ ãîëîñiííÿõ

íàéïîøèðåíiøi ôîðìóëè çàãàëüíèõ ïåðñîíiôiêàöié, áåç ¿õ êîíêðåòèçàöi¿:

«Âiäêiëÿ ìåíi òåáå âèãëÿäàòü, i äå ìåíi òåáå ïiçíàâàòü? ×è ìåíi ìåæ

êîñàðÿìè? ×è ìåíi ìåæ ãðåáöÿìè? ×è ìåíi ç ïîëÿ? ×è ìåíi ç ìîðÿ? ×è

ìåíi ç ãëèáîêî¿ äîëèíè? ×è ìåíi ç âèñîêî¿ ìîãèëè?».

Äîñèòü ÷àñòèìè º ôîðìóëè çîîìîðôíèõ ïåðñîíiôiêàöié, øèðîêå

ïåðåîñìèñëåííÿ ÿêèõ çóñòði÷àºìî â íàðîäíié ëiðèöi: «Áóäó ñòîëè çàñòè-

ëàòè, i áóäó âiêîíå÷êà îä÷èíÿòè, Áóäó ñâîþ ìàòè ñòàðåíüêó â ãîñòîíüêè

æäàòè, Ìîæå æ âîíà áóäå äî ìåíå â âiêîíå÷êî âëiòàòè».

Ïîåòè÷íà ïåðñîíiôiêàöiÿ ìàëà êîëèñü ìàãi÷íó ôóíêöiþ i áóëà îä-

íèì iç ñïîñîáiâ çàõèñòó âiä óñiëÿêîãî ëèõà, íåçðîçóìiëèõ ÿâèù ïðèðîäè.

Âñå íàâêîëèøíº íàäiëÿëîñÿ ëþäñüêèìè ÿêîñòÿìè, äî ÿêèõ äîäàâàëèñÿ

ðèñè, âëàñòèâi òîìó ÷è iíøîìó ïðåäìåòó. Âiäáèëàñÿ â ãîëîñiííÿõ i

ïåðñîíiôiêàöiÿ ñìåðòi, ùî äàº ìîæëèâiñòü ïðîñòåæèòè åâîëþöiþ â ïîãëÿ-

äàõ íàðîäó íà öå ÿâèùå. Ó ôîëüêëîði ñìåðòü íàáóëà ðiçíîãî «âòiëåííÿ».

Íàé÷àñòiøå öå ëþäñüêèé ñêåëåò àáî ñòàðà âèñîêà áàáà, âñÿ â ÷îðíîìó.

Îáîº ç íåîäìiííèì àòðèáóòîì-ñèìâîëîì  êîñîþ. Ó íàðîäíié òâîð÷îñòi

ñìåðòü íå º âñåìîãóòíüþ i íåâáëàãàííîþ. Ôîëüêëîðíi ãåðî¿ íå ðàç äîìî-

âëÿþòüñÿ ç íåþ, ïåðåìàãàþòü ¿¿ çà äîïîìîãîþ õèòðîùiâ, âèãàäîê. Òàê,

õâîðîãî êëàëè â ìîãèëó, çàñèïàëè i ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ âiäêîïóâàëè. Îá-

ìàíóòà ñìåðòü iøëà äàëi i íå ïîâèííà áóëà ÷iïàòè õâîðîãî. Ïðîáóäæåííÿ

õâîðîãî ñïðèéìàëîñÿ ÿê éîãî âîñêðåñiííÿ

[70].

Ó ãîëîñiííÿõ ñìåðòü çãàäóºòüñÿ çäåáiëüøîãî â óçàãàëüíåíîìó îáðàçi,

ïîäiáíî äî îáðàçiâ äîëi, ãîðÿ, çëèäíiâ:

Îé ñìåðòî÷êî-íåâiðî÷êî,

Îé ñìåðòå÷êî ïîãàíà!

Íàùî òè â ìåíå Êàòåðèíó âçüèëà?

×îìó ÿ òåáå íå óáëàãàëà,

Ùîá òè ìåíå áîðøå óçüèëà?

Ñïîðàäè÷íîþ â ãîëîñiííÿõ º çîîìîðôíà ïåðñîíiôiêàöiÿ ñìåðòi, ÿêà,

âëàñíå, â öåé âiäíîñíî ïiçíié ÷àñ iñíóâàííÿ æàíðó (äðóãà ïîë. ÕIÕ

165

Ïîåòèêà ôîëüêëîðíèõ æàíð³â

ïî÷. ÕÕ ñò.) ìîãëà ñïðèéìàòèñÿ ÿê õóäîæíié îáðàç. «Èé ñìåðòî÷êî-

íåâiðî÷êî! Éèêà-ñ íåâiðíåíüêà, êîáè-ñ ñîêîëîì ïðèëåòiëà, àáè áóëà-ñ çà

ìîéîâ ìàìêîâ íå ïîâåðíóëà...»

Ó ñó÷àñíèõ çàïèñàõ ãîëîñiíü âñå ÷àñòiøå çâó÷àòü ìîòèâè

ìàòåðiàëiñòè÷íîãî ðîçóìiííÿ êðóãîîáiãó â ïðèðîäi, ðåàëüíå ðîçóìiííÿ

íåâiäâîðîòíîñòi ñìåðòi òà íåäîâiðà äî «ïîòîéái÷íîãî» æèòòÿ: «À äå íà

òåáå öÿ ñìåðòü âçÿëàñÿ? À ÷îì æå âîíà òåáå íå ïîìèëóâàëà? À Áîã áè ¿¿

ñêàðàâ, ùî âiä òàêèõ äiòåé ìàòið çàáðàëà!»; «Îé íå âiðþ ÿ â òîé ñâiò, íå

âiðþ! Îé òàê ó çåìëi é çîãíèº...».

Äàëåêî áiëüøîþ ìiðîþ, íiæ ïåðñîíiôiêîâàíî¿ ñìåðòi, â íàðîäi

áîÿëèñÿ ìåðöÿ. Íàðîäíà ïðèêàçêà «Ãîâîðè ïðî ìåðòâîãî àáî äîáðå, àáî

íi÷îãî» íå ñòiëüêè åòèêåòíà âèìîãà, ñêiëüêè ðåçóëüòàò äàâíüîãî âiðóâàííÿ

â òå, ùî ìåðöÿ ñëiä îñòåðiãàòèñÿ, áî âií ìîæå ïîâåðíóòèñÿ «ç òîãî

ñâiòó» i íàðîáèòè ëèõà æèâèì. Òîìó é âåñü îáðÿä ïîõîðîíó áóâ ñïðÿ-

ìîâàíèé íà òå, ùîá çàäîáðèòè ïîìåðëîãî, âiääàþ÷è éîìó ìàêñèìóì

ïîøàíè, âèõâàëÿþ÷è éîãî. «Îñíîâíà iäåÿ ñòðàõó ïåðåä ïîìåðëèì (çâiäñè

é òóðáîòà ïðî íüîãî òà îñîáëèâå éîãî âøàíóâàííÿ), ñòâåðäæóº

Â.ªðüîìiíà, ùî ñòàëà îñíîâîþ ïîõîðîííîãî ðèòóàëó, ïîñëóæèëà öåí-

òðàëüíîþ ðóøiéíîþ ñèëîþ, ÿêà ïðèâåëà äî íàðîäæåííÿ íèçêè âçàºìîïî-

âÿçàíèõ ðèòóàëiâ. Öi îáðÿäè ìàëè çàïîáiæíó ìåòó, âîíè ïîâèííi áóëè

ñïðèÿòè çàõèñòó æèâèõ âiä çëîãî, iíîäi çãóáíîãî âïëèâó ìåðòâèõ»

[71].

Ïî÷óòòÿ ñòðàõó ïåðåä ìåðòâèì áóëî òàêèì ñèëüíèì, ùî íå ëèøå ñòàëî

îñíîâîþ, íà ÿêié ´ðóíòóâàëèñÿ âóçëîâi åëåìåíòè ïîõîðîííîãî îáðÿäó, à

é âèòiñíèëî ïåâíîþ ìiðîþ íå ìåíø ñèëüíó òðàäèöiþ âøàíóâàííÿ ïðåäêiâ.

Çàëåæíî âiä òîãî, ÿêå ïî÷óòòÿ äîìiíóâàëî â òîé ÷è iíøèé iñòîðè÷íèé

ïåðiîä, çìiíþâàâñÿ îáðÿä ïîõîðîíó. Ìåðòâîãî çàâæäè áîÿëèñÿ, àëå

÷åêàëè âiä íüîãî íå ëèøå çëà. Çîêðåìà â ïåðiîä ðîçêâiòó çåìëåðîáñòâà

âèíèê êóëüò âøàíóâàííÿ ïðåäêiâ. Çà óÿâëåííÿìè íàøèõ ïðåäêiâ-

çåìëåðîáiâ, ïîìåðëi, ùî æèëè â çåìëi, «ìàëè íàä íåþ áiëüøó âëàäó, íiæ

çåìëåðîá, ùî õîäèâ ïî íié ç ïëóãîì. Ç ãëèáèí çåìëi ïîìåðëi ìîãëè

íàñèëàòè âðîæàé ÷è íåâðîæàé, ìîãëè çàñòàâèòè çåìëþ ðîäèòè ÷è

çàòðèìàòè ¿¿ ñèëè. Âîíè ïåðåòâîðþâàëèñÿ â ñâîãî ðîäó õòîíi÷íi áîæå-

ñòâà»

[72].

Ó ïåðiîä, êîëè äîìiíóâàâ ñòðàõ ïåðåä ìåðòâèìè ÿê âòiëåííÿì çëà,

êóëüò ìåðòâèõ çàçíàâ âòðàò, îáðÿäè-âøàíóâàííÿ ïðåäêiâ íiâåëþâàëèñÿ, çàòå

ïðÿìî ïðîïîðöiéíî çðîñòàëà ïèòîìà âàãà ïîõîðîííèõ ðèòóàëiâ. Äîõîäèëî

íàâiòü äî ðóéíóâàííÿ ìîãèëüíèêiâ äàâíî ïîìåðëèõ, ùî çàñâiä÷óþòü ÷èñëåííi

àðõåîëîãi÷íi äàíi, çîêðåìà âèâ÷åííÿ ïîõîâàíü ÷åðíÿõiâñüêî¿ åïîõè

[73].

Ìðåöü âèñòóïàº ó âñié ñèñòåìi ôîëüêëîðíèõ æàíðiâ óîñîáëåííÿì

çëà. Íàâiòü ó êàçöi, íå êàæó÷è âæå ïðî áàëàäè, áóâàëüùèíè, ëåãåíäè, ïåðå-

êàçè òîùî, ïåðñîíàæ ìåðöÿ âèñòóïàº àíòèïîäîì äîáðà é ñâiòëà. Òîìó

íàðîä ðîçðîáèâ öiëó ñèñòåìó çàïîáiæíèõ çàñîáiâ: ðèòóàëiâ, çàãîâîðiâ òà

iíøèõ äié, ùî ìàëè ìàãi÷íó ñèëó ïðîòè âîðîæèõ äié ìåðöiâ.

Ñòåïàí Ìèøàíè÷

166

Âàæëèâèì åëåìåíòîì öèõ çàïîáiæíèõ çàñîáiâ áóëè ãîëîñiííÿ.

Äîñëiäíèêè âiäçíà÷àþòü çáåðåæåííÿ íèìè ñàêðàëüíîãî õàðàêòåðó äî

íåäàâíüîãî ÷àñó. Ó äåÿêèõ ñëîâÿíñüêèõ íàðîäiâ, çà Ë.Íiäåðëå, «ïðè

âèíîñi òiëà âïðîäîâæ óñüîãî øëÿõó äî öâèíòàðÿ ðiäíÿ ïðîâîäæàëà

íåáiæ÷èêà ïîõâàëüíèìè ïðîìîâàìè, à òàêîæ æiíî÷èìè æàëîùàìè. Ïðè-

÷îìó ñóïðîâîäæóþ÷i iíîäi äðÿïàëè îáëè÷÷ÿ íiãòÿìè, íàíîñèëè ñîái ðàíè,

îñòðèãàëè âîëîññÿ. Öi äi¿ áóëè óæå íå âèðàçîì iñòèííîãî ãîðÿ âiä

âòðàòè ïîìåðëîãî, à îáðÿäîâèìè, àôåêòîâàíèìè ðèòóàëüíèìè æàëîùàìè.

Öiêàâî, ùî â áàãàòüîõ ñëîâÿíñüêèõ êðà¿íàõ öåé çâè÷àé ïîâíiñòþ çáåðiãñÿ

äî íàøèõ äíiâ, à íà Áàëêàíñüêîìó ïiâîñòðîâi i â Ðîñi¿ äëÿ öiº¿ ìåòè i

çàðàç íàéìàþòü ñïåöiàëüíèõ æiíîê-ãîëîñiëüíèöü, çâàíèõ ïîêàéíèöå, ïëà-

êàëüíèöå, ïëà÷êè i ò. ií.»

[74].

Îòæå, ÿêå á ïèòàííÿ ìè íå áðàëèñÿ âèñâiòëþâàòè, âîíî îáîâÿçêîâî

çâîäèòüñÿ äî çÿñóâàííÿ õàðàêòåðó âèêîíàííÿ, äî òâîðöiâ i íîñi¿â ãîëîñiíü,

àáî iíàêøå: ôóíêöiîíàëüíi çìiíè ãîëîñiíü, åâîëþöiÿ ¿õíüî¿ ïîåòèêè ïåðå-

áóâàþòü ó íàéòiñíiøîìó çâÿçêó ç ïèòàííÿì òâîðöiâ i íîñi¿â öüîãî âèäó

îáðÿäîâî¿ òâîð÷îñòi íàðîäó. Íà òåðèòîði¿ Óêðà¿íè óæå íàéäàâíiøi ïèñåìíi

äæåðåëà ôiêñóþòü iíäèâiäóàëüíi ãîëîñiííÿ íàä ïîìåðëèì ðîäè÷åì. Ïèòàí-

íÿ æ ïðîôåñiéíèõ (íàéìàíèõ) ãîëîñiëüíèöü íà Óêðà¿íi çàëèøàºòüñÿ

âiäêðèòèì. Ìàëî ùî äàº çÿñóâàííÿ öüîãî ïèòàííÿ ñâiä÷åííÿ Ñ.-Ô.Êëüî-

íîâè÷à ïðî íàéìàíó ãîëîñiëüíèöþ, îñêiëüêè àâòîð «Ðîêñîëàíi¿» îãîâî-

ðþº íåîðäèíàðíiñòü öüîãî ãîëîñiííÿ: éäåòüñÿ ïðî ïîõîâàííÿ áàãàòîãî

ãîñïîäàðÿ. Êðiì òîãî, Ñ.-Ô.Êëüîíîâè÷ êîìåíòóº íàéìàíèé ïëà÷ ó íåãàòèâ-

íîìó êëþ÷i, îòæå, ðîçãëÿäàº éîãî ÿê ÿâèùå íåçâè÷íå. Ñïîðàäè÷íi çãàäêè

ïðî íàéìàíèé ïëà÷ â îáðÿäi ïîõîâàííÿ, ùî çóñòði÷àþòüñÿ â iíøèõ ïèñåì-

íèõ äæåðåëàõ

[75] òà â ñàìèõ ãîëîñiííÿõ

[76], ìàëî ùî äîäàþòü äî çÿñó-

âàííÿ ñóòi é ìiñöÿ öiº¿ ôîðìè ãîëîñiíü.

Íà òåðèòîði¿ Óêðà¿íè íîñi¿ i âèêîíàâöi ãîëîñiíü  çäåáiëüøîãî

áëèçüêi ðîäè÷i ïîìåðëîãî. Ó ïåðiîä, êîëè ôîëüêëîðèñòèêà çâåðíóëàñÿ äî

âèâ÷åííÿ ãîëîñiíü ó ïðèðîäíîìó ïîáóòóâàííi, ¿õ òâîðöÿìè é íîñiÿìè

áóëà ñóòî æiíî÷à ïîëîâèíà êîæíî¿ ðîäèíè, çðiäêà ôiêñóâàëèñÿ é ÷îëîâi÷i

ãîëîñiííÿ.

Ñòàíîâëåííÿ iíäèâiäóàëüíî¿ ôîðìè ãîëîñiíü ðîçïî÷àëîñÿ, î÷å-

âèäíî, çi âòðàòîþ íèìè ìàãi÷íî¿ ôóíêöi¿, òîáòî ó ïåðiîä ¿õ âiäíîñíîãî

âiäðèâó âiä îáðÿäó ïîõîâàííÿ. Íà îñíîâíié òåðèòîði¿ ðîçñåëåííÿ ñõiäíèõ

ñëîâÿí öåé ïðîöåñ áóâ ïîâÿçàíèé iç ðîçïàäîì ïåðâiñíîîáùèííèõ

ñóñïiëüíèõ âiäíîñèí i ñòàíîâëåííÿì ìîíîãàìíî¿ ñiì¿ ÿê îñíîâíî¿ ëàí-

êè ñóñïiëüñòâà. Òåïåð óæå íå âåñü êîëåêòèâ (ðiä) ïðîâîäèâ ïîêiéíèêà

â «äàëåêó äîðîãó», âèäiëÿþ÷è äëÿ âèêîíàííÿ ãîëîñiëüíî¿ ÷àñòèíè îá-

ðÿäó âèêîíàâöiâ-ïðîôåñiîíàëiâ; ïîõîâàííÿ ñòàâàëî íàïiâïðèâàòíîþ ñïðà-

âîþ ñiì¿, à ïðèñóòíi áóëè ëèøå ñïiâ÷óâàþ÷èìè ñïîñòåðiãà÷àìè. Íà

÷iëüíå ìiñöå âèõîäèëè ìîòèâè æàëþ i ðîçïà÷ó, ñîöiàëüíi ìîòèâè, õî÷à é

çi çáåðåæåííÿì ðóäèìåíòiâ  «ñòàðèõ» ãîëîñiíü, çîêðåìà ðîçðîáëåíèõ

167

Ïîåòèêà ôîëüêëîðíèõ æàíð³â

ïðîôåñiîíàëüíèìè ãîëîñiëüíèöÿìè ôîðì i ïðîâiäíèõ ìîòèâiâ, ùî ìàëè

çàãàëüíîëþäñüêèé çìiñò.

Ôóíêöiÿ, âèêîíàâñòâî, ôîðìà  îñü «òðè êèòè», íà ÿêèõ òðèìàºòü-

ñÿ åâîëþöiÿ ãîëîñiíü, çi çìiíîþ îäíiº¿ ÿêî¿ñü ÷àñòèíè öiº¿ òðiàäè

çìiíþþòüñÿ i íàñòóïíi ¿¿ ñêëàäîâi. Òà âñå æ íà ÷iëüíîìó ìiñöi ñëiä

ñòàâèòè ôóíêöiþ, ¿¿ õàðàêòåð ó êîíòåêñòi ñàìîãî îáðÿäó ïîõîâàííÿ.

Ó äàíîìó ðàçi íàñ öiêàâèòü òå, ùî âiäðèâ ãîëîñiíü âiä îáðÿäó, ïîâÿçàíèé

iç åâîëþöiºþ ñàìîãî îáðÿäó, ïîòÿãíóâ çà ñîáîþ ñóòòºâi çìiíè ó âèêîíàâñòâi,

à âiäïîâiäíî é ó ôîðìi ãîëîñiíü, ÿêi ñòàþòü òðàäèöiºþ, õî÷à é íåîáîâÿç-

êîâîþ. Ãîëîñèòè â÷àòüñÿ âñi æiíêè, îñêiëüêè ñàìå ¿ì íàëåæèòü âiäïîâiäíèì

÷èíîì îïëàêàòè ïîìåðëèõ çi ñâîº¿ ðîäèíè.

Ôîðìà ãîëîñiíü ñòàº âiëüíîþ, ðîçêóòîþ, ùî äàº ïiäñòàâè äîñëiäíèêàì

íàãîëîøóâàòè íà ¿õ iìïðîâiçàöiéíîìó õàðàêòåði çàãàëîì. Ãîëîñiííÿ 

«öå iìïðîâiçàöi¿, ñòâîðåíi õâèëèíîþ», çàçíà÷àº ïîâàæíèé äîñëiäíèê

öüîãî âèäó íàðîäíî¿ òâîð÷îñòi Â.Äàíèëîâ

[77]. Ãîëîñiííÿ, ñòâåðäæóº

Ô.Êîëåññà, öå çíà÷íîþ ìiðîþ iìïðîâiçàöiÿ, ùî âèìàãàº äåÿêî¿ ïiäãîòîâêè,

óìiííÿ âèñëîâèòèñÿ ó âiäïîâiäíîìó êëþ÷i i íàâiòü ïîåòè÷íîãî îáäàðó-

âàííÿ. Ñàìå âiä îáäàðîâàíîñòi ãîëîñiëüíèöi çàëåæèòü îòà, ïîìiòíà íà îêî,

ðiçíèöÿ ìiæ ïîîäèíîêèìè çðàçêàìè: «Îäíi ÿâëÿþòüñÿ âèñîêîïîåòè÷íè-

ìè òâîðàìè, âèêií÷åíèìè ùîäî çìiñòó i ôîðìè, iíøi íàáëèæàþòüñÿ äî

çâè÷àéíî¿ ïðîçè; öå çàëåæèòü âiä iìïðîâiçàòîðñüêîãî òàëàíòó ãîëîñiëüíèöi

é âiä ¿¿ âìiëîñòi ïîêîðèñòóâàòèñÿ áàãàòèìè ñòèëiñòè÷íèìè çàñîáàìè

íàðîäíî¿ ïîåçi¿»

[78].

Òà âñå æ iìïðîâiçàöiéíiñòü íàðîäíèõ ãîëîñiíü óìîâíà é äåùî îá-

ìåæåíà, âîíà íå âèâîäèòü öåé âèä òâîð÷îñòi çà ìåæi ôîëüêëîðó, òîáòî

êîëåêòèâíîãî íàðîäíîãî âèòâîðó çi ñâî¿ìè óñòàëåíèìè òðàäèöiºþ, íîð-

ìàìè, ïîåòèêîþ. Òàê çâàíà iìïðîâiçàéíiñòü ãîëîñiíü º ¿õ õàðàêòåðíîþ

îçíàêîþ, îáóìîâëåíîþ ïîáóòîì. Âîíà íàäàº ãîëîñiëüíèöÿì áiëüøîãî ïðî-

ñòîðó äî âòiëåííÿ iíäèâiäóàëüíèõ òâîð÷èõ ìîæëèâîñòåé, îñîáëèâî ó

ñòâîðåííi åïi÷íî¿ áiîãðàôi¿ ïîêiéíèêà, âèÿâi îñîáèñòèõ ïî÷óòòiâ.

Ãîëîñiëüíèöÿ íiêîëè íå âèõîäèòü çà ìåæi òðàäèöiéíèõ íîðì ÿê ó

ôîðìi, òàê i â òðàêòóâàííi ñèòóàöi¿. Óæå ÷åðåç òå, ùî âîíà â äàíîìó

âèïàäêó âèêîíóº ïåâíó êîíâåíöiîíàëüíó ðîëü, âiäâåäåíó ¿é îáñòàâèíàìè,

âîíà ìèñëèòü êàòåãîðiÿìè, ðîçðîáëåíèìè òðàäèöiºþ, øèðîêî êîðèñòóºòü-

ñÿ ñòåðåîòèïíèìè ôîðìàìè äëÿ ïåðåäà÷i îñîáèñòèõ ïî÷óòòiâ. Çà äàíèìè

ñîöiàëüíî¿ ïñèõîëîãi¿, öèõ íîðì ãîëîñiëüíèöÿ äîòðèìóºòüñÿ íàïiâñâiäîìî,

íàâiòü ÿêùî ¿¿ íiõòî íå ñëóõàº, à â ïðèñóòíîñòi îäíîñåëüöiâ âîíà íåìèíó-

÷å îðiºíòóºòüñÿ íà òðàäèöiþ, âðàõîâóþ÷è ïðè öüîìó ðåàêöiþ àóäèòîði¿

òà ñèòóàöiþ çàãàëîì.

Ç äàâíiõ-äàâåí ó êîæíîìó îáðÿäîâîìó äiéñòâi  â âåñiëëi ÷è â

ïîõîðîíi  áðàëè ó÷àñòü óñi ÷ëåíè îñåðåäêó: àáî ÿê éîãî áåçïîñåðåäíi

ó÷àñíèêè, àáî æ ÿê ñïîñòåðiãà÷i. I ÿêùî ó âåñiëëi êîëåêòèâíå âèêîíàâ-

ñòâî áóëî îäíiºþ ç ïðè÷èí ñòàáiëiçàöi¿ ìóçè÷íî-ñëîâåñíèõ ôîðì îáðÿäó,

Ñòåïàí Ìèøàíè÷

168

òî â áiëüø âiäiðâàíèõ âiä îáðÿäó ãîëîñiííÿõ, âèêîíàâöÿìè ÿêèõ áóëè

ðîäè÷êè íåáiæ÷èêà, äîïóñêàâñÿ âèñîêèé ñòóïiíü iìïðîâiçàöiéíîñòi, àëå â

ìåæàõ âèðîáëåíèõ òðàäèöiºþ íîðì. Òóò, ÿê i â iíøèõ óñíîïîåòè÷íèõ æàí-

ðàõ, âèêîíàííÿ ÿêèõ ñòðîãî iíäèâiäóàëüíå, ìèñòåöüêèé ðiâåíü êîæíîãî

òâîðó çàëåæàâ âiä îáäàðîâàíîñòi âèêîíàâöÿ. Áiëüøå òîãî, íà âiäìiíó,

ñêàæiìî, âiä êàçêè, ëåãåíäè é ïåðåêàçó, äå âèêîíàâöåâi äîñòàòíüî áóëî

âîëîäiòè äîáðîþ âåðáàëüíîþ ïàìÿòòþ, ùîá éîãî òâið ìàâ äîñêîíàëó

õóäîæíþ ôîðìó (çðîçóìiëî, ïðè óìîâi, ùî òâið çàñâîºíèé âiä òàëàíîâè-

òîãî ðîçïîâiäà÷à), â ãîëîñiííÿõ òâîð÷à iìïðîâiçàöiÿ çàïðîãðàìîâàíà æàíðîì,

ç îäíîãî áîêó, òà êîíêðåòíîþ ñèòóàöiºþ  ç äðóãîãî. Ïåðåä ãîëîñiëüíèöåþ

êîæíîãî ðàçó ïîñòàº çàâäàííÿ: âiäiáðàòè ç æèòòºïèñó íåáiæ÷èêà

íàéòèïîâiøå ç ïîãëÿäó íàðîäíî¿ åòèêè é åñòåòèêè i âêëàñòè öå ó âè-

ðîáëåíó òðàäèöiºþ ôîðìó.

Äî ïðàêòèêè íàðîäíèõ ãîëîñiíü êîæíèé ÷ëåí òîãî ÷è iíøîãî

êîëåêòèâó ïðèëó÷àâñÿ ç äèòèíñòâà, àäæå îáðÿä ïîõîðîíó âïðîäîâæ âiêiâ

áóâ äëÿ óñòàëåíèõ ñiëüñüêèõ îáùèí íå ëèøå ÷åðãîâîþ îêàçiºþ, à é çíà÷-

íîþ ãðîìàäñüêîþ ïîäiºþ, ó÷àñòü ó ÿêié áðàëè ìàéæå âñi ÷ëåíè öiº¿

îáùèíè. Íåîäìiííèìè ó÷àñíèêàìè ïîõîðîíó áóëè äiòè, ÿêi ïåðåéìàëè

âiä äîðîñëèõ âñi àòðèáóòè îáðÿäó, â òîìó ÷èñëi é ìèñòåöòâî ãîëîñèòè.

Íà Óêðà¿íi ìàéæå äî ïî÷àòêó ÕÕ ñò. ïîøèðåíèìè áóëè iãðè «â

ìåðöÿ», îñîáëèâî ñåðåä äiâ÷àò. Îñü ÿê çãàäóº ïðî öå îïîâiäà÷êà iç ñåëà

Ïîïiâêà íà Çâåíèãîðîäùèíi: «Òåïåð óæå ìèíóëèñü òi ãóëÿííÿ â ìåðöÿ,

íiõòî âæå é íå ãóëÿº, à òî, áóëî, íà ðîáîòi â ïîëi ÷è äåiíäå ÿê òiëüêî

âiäïî÷èíîê, òî é ãóëÿþòü ó ìåðöÿ... Ñàïàëè ìè íà ïàíñüêîìó áóðÿêè, à â

ïîëóäåíü ïîïîëóäíàëè òà æiíêè ïîëÿãàëè âiäïî÷èâàþòü, à ìè âñi äiâêè

äàâàé ó ìåðöÿ ãóëÿòü. «À êîãî òóò çà ìåðöÿ?»  Âñi ãóêíóëè: «Ìàðiþ!» 

öåáòî ìåíå, áî ÿê ÿ áóëà äiâêîþ, òî êàçàëè ïðî ìåíå, ùî íiáè á òî ÿ ãàðíà

íà âðîäó, à çà ìåðöÿ âèáèðàëè êðàùèõ, ùîá êðàùå ïîïëàêàòüñÿ é ïðèêàçó-

âàòü. Ëÿãëà ÿ, âîíè ïîñòåëèëè õóñòêó, ïîêëàëè ìåíå, íàðÿäèëè, âêðèëè

áiëåíüêèìè õóñòî÷êàìè, ñêëàëè ìåíi ðóêè é õðåñòèêà äàëè ç ñîëîìèíêè,

ïîáiãëè â ëiñ, íàðâàëè êâiòîê, îáêâiò÷àëè ìåíå ÿê ìîëîäó é ñèëåííî

ãîëîñÿòü òà ïðèêàçóþòü. Ìåíi ñïî÷àòêó äóæå õîòiëîñü ïîäèâèòüñÿ òà

ïîïðàâèòüñÿ, ùîá êðàùå ëÿãòè, àëå ÿ çäåðæóâàëàñü, à ïîòiì íà÷å é çàíiìiëà

é ëåæó, àíi ìîðãíó, à âîíè, ãîñïîäè, ÿê ãîëîñÿòü òà ïðèêàçóþòü, ùî õòî

ïðèãàäàº...»

[79].

Öå íå ïîîäèíîêèé çàïèñ ñïîãàäó ïðî ãðó â ìåðöÿ, ùî çàñâiä÷óº

íàÿâíiñòü ñâîºðiäíèõ íàðîäíèõ «óðîêiâ» ïî âèâ÷åííþ, çàñâîºííþ i âäîñ-

êîíàëåííþ òàêî¿ ÷àñòèíè ïîõîðîííîãî îáðÿäó, ÿê ãîëîñiííÿ. Êóëüòèâóâà-

ëàñÿ «ãðà â ìåðöÿ» ùå äîíåäàâíà i íà âåñiëëÿõ, çâè÷àéíî, çäåáiëüøîãî ç

ðîçâàæàëüíîþ ìåòîþ. Õàðàêòåðíèé çðàçîê òàêîãî ãîëîñiííÿ çàïèñóº Í.Ïðè-

ñÿæíþê ó 1966 ð., çàóâàæèâøè â ïðåàìáóëi: «Ãíàò Ìàð÷åíêî äóæå áèâ

æiíêó i äiòåé ðîçãàíÿâ. Îò íà âåñiëëi â Ïèëèïà Êðàâ÷åíêà, ÿê âiääàâàâ

äî÷êó Íàòàëêó, ãîñòi âèòâîðÿëè ðiçíi çàáàâè âåñiëüíi: òî öèãàíàìè