Лекции - История Беларуси
Подождите немного. Документ загружается.
Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь
Установа адукацыі «Беларускі дзяржаўны універсітэт
інфарматыкі і радыёэлектронікі»
Кафедра гуманітарных дысцыплін
Вучэбны дапаможнік па курсу
«Гісторыя Беларусі»
для студэнтаў усіх форм навучання і
спецыяльнасцей
Мінск 2006
ЗМЕСТ
УВОДЗІНЫ 6
РАЗДЗЕЛ I. СТАРАЖЫТНАЕ ГРАМАДСТВА НА ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ.
ФАРМІРАВАННЕ ЭТНІЧНЫХ СУПОЛЬНАСЦЕЙ. СТАНАЎЛЕННЕ І РАЗВІЦЦЁ
ФЕАДАЛЬНЫХ АДНОСІН (ад старажытных часоў – да другой паловы ХІІІ ст.) 13
§ 1. Засяленне беларускіх зямель. Характарыстыка даіндаеўрапейскага перыяду
этнічнай гісторыі Беларусі 13
§ 2. Індаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі, яго балцкі і славянскі этапы 15
§ 3. Узнікненне Беларусі: розныя падыходы і канцэпцыі 19
§ 4. Паходжанне назваў “Белая Русь” і “Чорная Русь” 22
§ 5. Старажытнаруская дзяржава (Кіеўская Русь) – агульная раннефеадальная дзяржава-
манархія ўсходніх славян
26
§ 6. Полацкае і Тураўскае княствы – першыя раннефеадальныя дзяржавы-манархіі на
тэрыторыі Беларусі
31
§ 7. Беларускія землі ў перыяд феадальнай раздробленасці 36
§ 8. Барацьба супраць крыжакоў і татара-манголаў 40
§ 9. Увядзенне хрысціянства. Культура на беларускіх землях у ІХ – ХІІІ стст. 43
РАЗДЗЕЛ ІІ. ВЯЛІКАЕ КНЯСТВА ЛІТОЎСКАЕ І РОЛЯ БЕЛАРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ У ЯГО
ПАЛІТЫЧНЫМ, САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНЫМ І КУЛЬТУРНЫМ РАЗВІЦЦІ (другая
палова XIII – першая палова XVI стст.) 50
ГЛАВА 1. УТВАРЭННЕ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА 50
ГЛАВА 2. ПАЛІТЫЧНАЕ РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ У ХІV – ХVІ стст. 52
§ 1. Беларускія землі ў грамадска-палітычным жыцці ВКЛ 52
§ 2. Знешняя палітыка ВКЛ у ХІV – сярэдзіне ХVІ стст. 55
ГЛАВА 3. САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ У
СКЛАДЗЕ ВКЛ 58
§ 1. Асаблівасці дзяржаўнага і саслоўнага ладу ВКЛ 58
§ 2. Эканамічнае развіццё беларускіх зямель. Станаўленне фальваркава-паншчыннай
гаспадаркі і масавае запрыгоньванне сялян. Беларускі феадальны горад
61
ГЛАВА 4. ФАРМІРАВАННЕ БЕЛАРУСКАЙ НАРОДНАСЦІ. КУЛЬТУРА БЕЛАРУСІ
Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ ХІІІ – ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ ХVІ стст. 64
§ 1. Фарміраванне беларускай народнасці 64
§ 2. Культура Беларусі ў другой палове ХІІІ – першай палове ХVІ стст. 67
РАЗДЗЕЛ III. БЕЛАРУСЬ У СКЛАДЗЕ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ. КУЛЬТУРА БЕЛАРУСІ
(1569 – 1795)
72
ГЛАВА 1. ЛЮБЛІНСКАЯ УНІЯ. УТВАРЭННЕ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ 72
§ 1. Гістарычныя ўмовы Люблінскай уніі 72
ГЛАВА 2. ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЕ ЖЫЦЦЁ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА
ПАСЛЯ ЛЮБЛІНА (другая палова XVI – першая палова XVII ст.) 73
§ 1. Грамадска-палітычны лад Рэчы Паспалітай. Дзяржаўна-прававое становішча
княства ў складзе Рэчы Паспалітай 73
§ 2. Барацьба беларускага народа супраць польска-каталіцкай экспансіі 75
ГЛАВА 3. ЗНЕШНЯЯ ПАЛІТЫКА. ВОЙНЫ ДРУГОЙ ПАЛОВЫ ХVІ – ХVШ стст. 77
ГЛАВА 4. САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ СТАНОВІШЧА БЕЛАРУСІ (другая палова
XVI – канец XVIII стст.) 80
ГЛАВА 5. ПАГЛЫБЛЕННЕ ПАЛІТЫЧНАГА КРЫЗІСУ. ПАДЗЕЛЫ РЭЧЫ
ПАСПАЛІТАЙ 83
ГЛАВА 6. КУЛЬТУРА БЕЛАРУСІ (другая палова XVI – канец XVIII стст.) 85
РАЗДЗЕЛ IV. БЕЛАРУСЬ У СКЛАДЗЕ РАСІЙСКАЙ ІМПЕРЫІ. КРЫЗІС ФЕАДАЛЬНА-
ПРЫГОННІЦКАЙ СІСТЭМЫ (канец XVIII – 50-я гг. XIX ст.) 90
ГЛАВА 1. УВАХОДЖАННЕ БЕЛАРУСІ Ў СКЛАД РАСІЙСКАЙ ІМПЕРЫІ.
ПАЛІТЫЧНАЕ І САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ 90
§ 1. Унутраная палітыка расійскага ўрада на Беларусі у канцы ХVІІІ – першай чвэрці
ХІХ ст. 90
§ 2. Беларусь у Айчыннай вайне 1812 г. 99
§ 3. Рэвалюцыйны і нацыянальна-вызваленчы рух 104
§ 4. Змены ва ўрадавай палітыцы ў Беларусі ў 30 – 50-я гг. ХІХ ст. 108
§ 5. Крызіс прыгоннага ладу. Эканамічныя рэформы 30 – 50-х гадоў XIX ст. 113
ГЛАВА 2. КУЛЬТУРА БЕЛАРУСІ КАНЦА XVIII – ПЕРШАЙ ПАЛОВЫ XIX ст. 120
§ 1. Асаблівасці культурнага развіцця Беларусі. Адукацыя і навука. Беларусазнаўства –
частка славістыкі 120
§ 2. Літаратура. Музычна-тэатральная культура. Выяўленчае мастацтва. Архітэктура 123
РАЗДЗЕЛ V. БЕЛАРУСЬ У ПЕРЫЯД СТАНАЎЛЕННЯ І РАЗВІЦЦЯ БУРЖУАЗНАГА
ГРАМАДСТВА. БУРЖУАЗНА-ДЭМАКРАТЫЧНЫЯ РЭВАЛЮЦЫІ. БАРАЦЬБА ЗА
НАЦЫЯНАЛЬНАЕ АДРАДЖЭННЕ (60-я гады XIX ст. – люты 1917 г.) 129
ГЛАВА 1. БУРЖУАЗНЫЯ РЭФОРМЫ. ПЕРАХОД ДА КАПІТАЛІСТЫЧНАЙ
ГАСПАДАРКІ 129
§ 1. Адмена прыгоннага права 129
§ 2. Буржуазныя рэформы 60–70-х гадоў і контррэформы 80–90-х гадоў 133
§ 3. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх губерняў у 60-я гады XIX ст. – першыя
гады XX ст. 140
§ 4. Беларусь напярэдадні першай сусветнай вайны. Сталыпінскія рэформы 150
ГЛАВА 2. ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЕ ЖЫЦЦЁ БЕЛАРУСІ 154
§ 1. Паўстанне 1863 – 1864 гг. у Польшчы, Літве і Беларусі 154
§ 2. Сялянскі і рабочы рух. Народніцкія і сацыял-дэмакратычныя арганізацыі на
Беларусі 159
§ 3. Фарміраванне палітычных партый. Нацыянальнае адраджэнне. Першыя палітычныя
арганізацыі
162
§ 4. Рэвалюцыя 1905–1907 гг. Палітычнае становішча ў паслярэвалюцыйныя гады.
“Нашаніўскі перыяд” беларускага нацыянальнага руху 164
ГЛАВА 3. БЕЛАРУСЬ У ГАДЫ ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ. ЛЮТАЎСКАЯ
БУРЖУАЗНА-ДЭМАКРАТЫЧНАЯ РЭВАЛЮЦЫЯ НА БЕЛАРУСІ
169
§ 1. Пачатак і прычыны Першай сусветнай вайны. Адносіны да вайны розных класаў
і партый 169
§ 2. Беларусь у гады першай сусветнай вайны 171
§ 3. Беларускі нацыянальны рух 174
§ 4. Лютаўская буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя. Перамога рэвалюцыі на Беларусі 175
ГЛАВА 4. ФАРМІРАВАННЕ БЕЛАРУСКАЙ НАЦЫІ. КУЛЬТУРА БЕЛАРУСІ ДРУГОЙ
ПАЛОВЫ XIX – ПАЧАТКУ XX ст. 178
§ 1. Фарміраванне беларускай нацыі 178
§ 2. Развіццё адукацыі, навукі, друку 181
§ 3. Мастацтва і архітэктура 186
РАЗДЗЕЛ VІ. АД ЛЮТАГА ДА КАСТРЫЧНІКА 1917 г. КАСТРЫЧНІЦКАЯ
РЭВАЛЮЦЫЯ НА БЕЛАРУСІ. НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЗЯРЖАЎНАЕ БУДАЎНІЦТВА.
ГРАМАДЗЯНСКАЯ ВАЙНА І ІНШАЗЕМНАЯ ІНТЭРВЕНЦЫЯ (1917–1920) 192
ГЛАВА 1. БЕЛАРУСЬ ПАСЛЯ ЛЮТАЎСКАЙ РЭВАЛЮЦЫІ. УСТАНАЎЛЕННЕ
САВЕЦКАЙ УЛАДЫ НА БЕЛАРУСІ 192
§ 1. Ад лютага да кастрычніка 1917 г. Альтэрнатывы грамадска-палітычнага развіцця.
Уздым беларускага нацыянальнага руху 192
§ 2. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі. Першыя рэвалюцыйныя пераўтварэнні 194
§ 3. Размежаванне палітычных сіл на Беларусі пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі.
І Усебеларускі з’езд (снежань 1917 г.). Мяцеж польскага корпуса пад камандаваннем
генерала Ю. Доўбар-Мусніцкага 198
ГЛАВА 2. САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ І ПАЛІТЫЧНАЕ СТАНОВІШЧА БЕЛАРУСІ
Ў ПЕРЫЯД ГЕРМАНСКАЙ АКУПАЦЫІ. НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЗЯРЖАЎНАЕ
БУДАЎНІЦТВА 201
§ 1. Беларусь пасля падпісання Брэсцкага мірнага дагавора. Сацыяльна-эканамічныя
пераўтварэнні і культурнае будаўніцтва на свабоднай ад нямецкіх акупантаў тэрыторыі
Беларусі 201
§ 2. Барацьба беларускага народа супраць нямецкіх акупантаў. Абвяшчэнне Беларускай
Народнай Рэспублікі (БНР) 202
§ 3. Утварэнне Беларускай ССР. Аб’яднанне Беларускай ССР з Літоўскай ССР 207
ГЛАВА 3. БЕЛАРУСЬ У ПЕРЫЯД ПОЛЬСКАЙ ІНТЭРВЕНЦЫІ (1919–1920) 210
§ 1. Захоп тэрыторыі Беларусі войскамі Польшчы. Савецка-польская вайна 210
§ 2. Барацьба беларускага народа супраць польскіх інтэрвентаў. Беларускі нацыянальны
рух 212
§ 3. Аднаўленне Беларускай ССР 214
§ 4. Гаспадарчае і культурнае будаўніцтва ў 1919–1920 гг. 215
РАЗДЗЕЛ VІІ. САВЕЦКАЯ БЕЛАРУСЬ ВА ЎМОВАХ НОВАЙ ЭКАНАМІЧНАЙ
ПАЛІТЫКІ І ПАБУДОВЫ САЦЫЯЛІЗМУ. ЗАХОДНЯЯ БЕЛАРУСЬ ПАД УЛАДАЙ
ПОЛЬШЧЫ (1921–1939) 218
ГЛАВА 1. АДНАЎЛЕННЕ НАРОДНАЙ ГАСПАДАРКІ. ПРАВЯДЗЕННЕ ПАЛІТЫКІ
САЦЫЯЛІСТЫЧНАЙ ІНДУСТРЫЯЛІЗАЦЫІ. КАЛЕКТЫВІЗАЦЫЯ СЕЛЬСКАЙ
ГАСПАДАРКІ НА БЕЛАРУСІ 218
§ 1. Пачатак мірнага будаўніцтва. Новая эканамічная палітыка, яе сутнасць і вынікі 218
§ 2. Курс на сацыялістычную індустрыялізацыю. Асаблівасці яе правядзення ў
рэспубліцы
224
§ 3. Калектывізацыя сельскай гаспадаркі 231
ГЛАВА 2. ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЕ ЖЫЦЦЁ 237
§ 1. Асноўныя рысы беларускага савецкага грамадства 237
§ 2. Нацыянальная палітыка. Беларусізацыя 241
§ 3. Беларускае замежжа 245
§ 4. Палітычныя рэрпрэсіі: прычыны, памеры, вынікі 247
ГЛАВА 3. КУЛЬТУРНАЕ БУДАЎНІЦТВА 250
§ 1. Ліквідацыя непісьменнасці і малапісьменнасці дарослага насельніцтва. Развіццё
асветы і навукі 250
§ 2. Беларуская літаратура, тэатральнае і музычнае мастацтва: асноўныя напрамкі
развіцця 254
§ 3. Жывапіс, скульптура і архітэктура 256
ГЛАВА 4. ЗАХОДНЯЯ БЕЛАРУСЬ ПАД УЛАДАЙ ПОЛЬШЧЫ 260
§ 1. Сацыяльна-эканамічнае становішча заходнебеларускіх зямель 260
§ 2. Нацыянальна-вызваленчая барацьба насельніцтва Заходняй Беларусі. Роля і
значэнне дзейнасці палітычных партый і арганізацый камуністычнага і нацыянальна-
дэмакратычнага напрамку 263
§ 3. Праблема адзінага рабочага і антыфашысцкага народнага фронту ў Заходняй
Беларусі. Міжпартыйныя адносіны 266
РАЗДЗЕЛ VIII. БЕЛАРУСЬ У ГАДЫ ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ І ВЯЛІКАЙ
АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ (верасень 1939 г. – верасень 1945 г.) 269
ГЛАВА 1. ПЕРАДВАЕННЫ КРЫЗІС І ПАЧАТАК ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ.
УЗ’ЯДНАННЕ ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ З БССР. ДАЛУЧЭННЕ ВІЛЕНШЧЫНЫ ДА
ЛІТВЫ 269
ГЛАВА 2. НАПАДЗЕННЕ ФАШЫСЦКАЙ ГЕРМАНІІ НА СССР. АДПОР ВОРАГУ Ў
ПАЧАТКОВЫ ПЕРЫЯД ВАЙНЫ 275
ГЛАВА 3. АКУПАЦЫЙНЫ РЭЖЫМ НА ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ. ДЗЕЙНАСЦЬ
БЕЛАРУСКІХ КАЛАБАРАЦЫЯНІСТАЎ 279
ГЛАВА 4. БАРАЦЬБА БЕЛАРУСКАГА НАРОДА СУПРАЦЬ НЯМЕЦКА-ФАШЫСЦКІХ
ЗАХОПНІКАЎ 284
ГЛАВА 5. ДЗЕЙНАСЦЬ ВАЕННЫХ ФАРМІРАВАННЯЎ АРМІІ КРАЁВАЙ І
АРГАНІЗАЦЫІ ЎКРАІНСКІХ НАЦЫЯНАЛІСТАЎ. РУСКАЯ ВЫЗВАЛЕНЧАЯ АРМІЯ
289
ГЛАВА 6. ВЫЗВАЛЕННЕ БЕЛАРУСІ. ЗАКАНЧЭННЕ ВАЙНЫ 292
ГЛАВА 7. УКЛАД БЕЛАРУСКАГА НАРОДА Ў ВЯЛІКУЮ ПЕРАМОГУ 296
РАЗДЗЕЛ ІX. САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ, ПАЛІТЫЧНАЕ І КУЛЬТУРНАЕ
РАЗВІЦЦЁ. БЕЛАРУСЬ НА МІЖНАРОДНАЙ АРЭНЕ (1946–1985) 299
ГЛАВА 1. САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСІ 299
§ 1. Аднаўленне народнай гаспадаркі рэспублікі пасля Вялікай Айчыннай вайны 299
§ 2. Сацыяльна-эканамічнае развіццё БССР у 50-я – першай палове 80-х гг. 303
ГЛАВА 2. ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЕ І ДУХОЎНАЕ ЖЫЦЦЁ. КУЛЬТУРА
БЕЛАРУСІ 309
§ 1. Асноўныя рысы грамадска-палітычнага развіцця Беларусі 309
§ 2. Адукацыя і навука 312
§ 3. Літаратура і мастацтва 315
ГЛАВА 3. БЕЛАРУСЬ НА МІЖНАРОДНАЙ АРЭНЕ 318
§ 1. Удзел БССР у барацьбе міжнароднага супольніцтва за вырашэнне глабальных
сацыяльна-палітычных праблем, за мір і бяспеку
318
§ 2. Развіццё гандлёва-эканамічных адносін БССР з замежнымі краінамі 321
§ 3. Культурныя, навуковыя, спартыўныя і турысцкія сувязі БССР 324
РАЗДЗЕЛ X. БЕЛАРУСЬ У ПЕРЫЯД ПРАВЯДЗЕННЯ РЭФОРМ: САЦЫЯЛЬНА-
ЭКАНАМІЧНАЕ, ПАЛІТЫЧНАЕ І КУЛЬТУРНАЕ РАЗВІЦЦЁ. ЗАМЕЖНЫЯ СУВЯЗІ.
БЕЛАРУСКАЯ ДЫЯСПАРА (1985 – 2006 гг.)
327
§ 1. Палітыка перабудовы, яе змест і шляхі ажыццяўлення: розныя погляды і меркаванні 327
§ 2. Дзяржаўны пераварот у Маскве ў жніўні 1991 г. Абвяшчэнне незалежнасці
Беларусі. Ліквідацыя СССР: розныя погляды і меркаванні 331
§ 3. Грамадска-палітычнае жыццё Рэспублікі Беларусь на мяжы XX – XXI стст. 338
§ 4. Канфесійная палітыка. Адраджэнне царкоўнага жыцця 342
§ 5. Рэспубліка Беларусь на шляху рыначных рэформ. Асаблівасці беларускай мадэлі
сацыяльна-эканамічнага развіцця 346
§ 6. Культура Беларусі на сучасным этапе 350
§ 7. Рэспубліка Беларусь у міжнародным супольніцтве на мяжы XX – XXI стст. 355
ЗАКЛЮЧЭННЕ 360
УВОДЗІНЫ
Гісторыя (ад грэч. hіstorіa) – навука аб прошлым, зведаным. Гісторыя
(гістарычная навука) уяўляе сабой комплекс сацыяльна-гуманітарных навук,
якія вывучаюць прошлае чалавецтва ва ўсёй яго канкрэтнасці і разнастайнасці.
Як комплекс навук гісторыя ўключае ў сябе такія спецыяльныя дысцыпліны, як
археалогія і этнаграфія, навукі, якія вывучаюць гісторыю розных бакоў навукі і
тэхнікі (гісторыя матэматыкі, гісторыя фізікі, гісторыя радыётэхнікі і
электронікі і г. д.) і розных галін культуры (гісторыя тэатра, гісторыя
архітэктуры, гісторыя музыкі і г. д.). Гісторыя ўваходзіць у групу сацыяльна-
гуманітарных навук, якія вывучаюць той ці іншы рэгіён (афрыканістыка,
балканістыка і г. д.), народ (беларусазнаўства, русістыка, сіналогія і г. д.) ці
групу народаў (славяназнаўства).
Устанаўленне заканамернасцей гістарычнага развіцця дасягаецца шляхам
выяўлення і даследавання фактаў, падзей і працэсаў. Канкрэтна-гістарычны,
факталагічны матэрыял з’яўляецца базай гістарычнай навукі, а калі яго няма, то
і няма гісторыі як навукі. У сілу сваёй спецыфікі гісторыя адказвае на пытанні
аб тым, што, калі, дзе, чаму і пры якіх абставінах адбылося, якія этапы прайшло
ў сваім развіцці і чым стала сёння з пункту гледжання гістарычнага вопыту.
Гісторыя не адказвае на пытанне аб тым, што было б, калі б тая ці іншая падзея
(напрыклад, Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 г., Другая сусветная вайна 1939 –
1945 гг. і г. д.) не адбылася, бо гэтага ніхто не ведае і гэта не з галіны
гістарычнай навукі, а з галіны гаданняў, прадказанняў і таму падобнага, да чаго
навука не мае ніякага дачынення. Гісторыя – гэта тое, што было, а не тое, што
магло быць.
Гісторыя – складаная, шматгаліновая навука аб прошлым, зведаным, аб
тым, калі ўзнікла чалавечая цывілізацыя на нашай Планеце, якія этапы яна
прайшла ў сваім развіцці, які агульнацывілізацыйны вопыт набыла і як яна
крочыць у будучыню сёння.
Напісаная гісторыкамі і выпушчаная ў свет кнігавыдаўцамі, гісторыя
павінна насіць пазітыўны характар, уключаць у сябе станоўчы, творчы зарад,
выхоўваць у чытача высокія духоўныя і маральныя якасці і перш-наперш
любоў да Айчыны, пачуццё гордасці за краіну і народ, гатоўнасць да
здзяйснення добрых спраў у імя краіны і яе квітнення. Кожны грамадзянін,
кожны школьнік і студэнт, які вывучыў курс гісторыі, павінен разумець, што
будучае краіны і народа, будучае кожнага чалавека заключана ў прошлым, у
нашай гісторыі. Напрыклад, Рэспубліка Беларусь стала суверэннай дзяржавай
не толькі і не столькі дзякуючы таму, што ў канцы ХІХ – пачатку ХХ ст.
нацыянальныя дзеячы Беларусі рабілі спробу стварыць нацыянальную
дзяржаўнасць на буржуазнай аснове, а дзякуючы таму, што ў 1919 г. была
створана Беларуская ССР, у якой у складзе СССР быў створаны магутны
вытворча-эканамічны, навукова-тэхнічны і інтэлектуальны патэнцыял, які
з’явіўся базай, фундаментам суверэннасці сённяшняй Беларусі. Пагэтаму
гісторыя перыяду, калі БССР уваходзіла ў склад СССР, павінна разглядацца
намі з патрыятычных пазіцый, насіць пазітыўны характар.
Гістарычная праўда ўяўляе сабой камбінаваную, многапланавую,
многагранную ісціну. Калі з гэтага складанага фарміравання (многагранніка)
вылучыць толькі адну грань, паднесці яе блізка да вачэй і закрыць ёю астатнія
грані, то мы атрымаем не веды, а аднабаковую, неаб’ектыўную, ненавуковую
інфармацыю. Мы не ўбачым шырокай панарамы гістарычных падзей,
гістарычнага працэсу ў цэлым, гістарычнай творчасці мільёнаў людзей.
Некаторыя вучоныя з гістарычнага працэсу 20 – 50-х гадоў ХХ ст. наўмысна,
у мэтах дыскрэдытацыі сацыялізму вырываюць толькі адну грань – палітычныя
рэпрэсіі і да гэтага зводзяць усю гісторыю.
Але ж у тыя гады была здзейснена грандыёзная сацыялістычная
індустрыялізацыя, створаны буйныя калектыўныя сельскагаспадарчыя
прадпрыемствы. Ажыццёўленая на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў
сапраўдная культурная рэвалюцыя не мае аналагаў і сёння, бо ў свеце,
прадстаўнікі “залатога мільярда” якога любяць хваліцца сваёй цывілізаванасцю,
1,2 млрд. чалавек не ўмеюць ні чытаць, ні пісаць.
А між тым ужо да канца 30-х гадоў ХХ ст. Савецкі Саюз адносіўся да ліку
3 – 4 краін свету, якім была даступна вытворчасць усіх вядомых тады
чалавецтву відаў прамысловай прадукцыі. СССР разам з іншымі саюзнымі
дзяржавамі перамог гітлераўскую Германію і яе сатэлітаў і пазбавіў чалавецтва
ад карычневай чумы фашызму. У пасляваенныя гады Савецкі Саюз з краіны
індустрыяльна-аграрнай ператварыўся ў буйнейшую індустрыяльную дзяржаву
свету з магутным вытворча-эканамічным і навукова-тэхнічным патэнцыялам,
стаў адной са звышдзяржаў свету. У 1954 г. у Савецкім Саюзе была створана
першая ў свеце атамная электрастанцыя, у 1957 г. запушчаны першы ў свеце
штучны спадарожнік Зямлі, у 1961 г. здзейснены першы ў свеце пілатуемы
палёт грамадзяніна СССР Ю.А. Гагарына ў космас. Быў запушчаны ў космас
беспілотны карабель “Буран” і здзейснена яго пасадка, арганізавана работа ў
космасе навуковай станцыі “Мір”.
Адказваючы на навязаную міжнародным імперыялізмам гонку ўзбраенняў,
Савецкі Саюз у 1949 г. пераадолеў манаполію ЗША на ядзерную зброю,
стварыўшы першую ў краіне атамную бомбу. Хутка была пераадолена таксама
манаполія ЗША на тэрмаядзерную зброю, створана першая ў краіне вадародная
бомба. Савецкі Саюз стварыў лепшыя ў свеце комплексы і сістэмы ўзбраенняў,
у тым ліку ракетна-ядзерных і ракетна-касмічных, забяспечваючы існаванне
біпалярнага свету, надзейную абароназдольнасць сваю і сваіх саюзнікаў,
парытэт палітычных і ваенных сіл паміж дзвюма звышдзяржавамі (СССР і
ЗША) і дзвюма ваенна-палітычнымі блокамі (Арганізацыя Варшаўскага
Дагавору і НАТА). Гэта – па-першае.
Па-другое, у СССР былі забяспечаны бясплатная адукацыя і медыцынскае
абслугоўванне, што трэба разглядаць як агульнацывілізацыйныя дасягненні.
Кожны грамадзянін СССР меў рэальную магчымасць атрымаць бясплатнае
жыллё, амаль бясплатную пуцёўку ў санаторый, пансіянат, дом адпачынку.
Пастаянна раслі заработная плата і іншыя прыбыткі насельніцтва пры
нязменнасці і стабільнасці рознічных цэн на тавары і паслугі, што рабіла
апошнія даступнымі для шырокіх колаў народа.
Па-трэцяе, у галіне культуры была здейснена сапраўдная культурная
рэвалюцыя. Яшчэ ў 20 – 30-я гады ХХ ст. была ліквідавана масавая
непісьменнасць дарослага насельніцтва, а ў 50 – 60-я гады дасягнута поўная
пісьменнасць усяго насельніцтва. Беларуская ССР стала рэспублікай суцэльнай
пісьменнасці. У 20 – 30-я гады ў БССР было ажыццёўлена ўсеагульнае
абавязковае пачатковае навучанне, у 50 – 60-я гады – сямігадовае навучанне, а ў
70 – 80-я гады – усеагульнае навучанне моладзі за курс сярэдняй школы.
Сапраўдны расцвет атрымала савецкая навука і культура. Беларускі народ стаў
адным з інтэлектуальных народаў свету. Дзякуючы росту яго
агульнаадукацыйнага і культурнага ўзроўню, дасягненні айчыннай і сусветнай
культуры зрабіліся даступнымі для шырокіх мас працоўных.
Гэтыя і многія іншыя факты гісторыі, дасягненні СССР і БССР маюць не
мясцовае, не нацыянальнае, а сусветна-гістарычнае, агульнацывілізацыйнае
значэнне. Гаварыць аб “гістарычным краху Расіі” у выніку Кастрычніцкай
рэвалюцыі, аб “гістарычным тупіку”, аб “няўдалым сацыялым эксперыменце
бальшавікоў” і г. д. – значыць займацца міфатворчасцю, выконваць палітыка-
ідэалагічны заказ з тым, каб людзі, асабліва моладзь, забыліся пра
Кастрычніцкую рэвалюцыю, нічога не ведалі аб савецкім дзяржаўным і
грамадскім ладзе, аб дасягненнях СССР і БССР у сацыяльна-эканамічнай,
палітычнай і духоўнай сферах.
Ход гісторыі мае глыбінны сэнс, які цяжка вызначыць, але які з’яўляецца
больш значным за ўсе нашы думкі і разважанні аб гісторыі. Да 1941 г.,
напрыклад, ніхто не мог нават уявіць сабе, што краіне і яе народу прыйдзецца
весці вайну за сваё існаванне на планеце з магутнай ваеннай машынай, якая
ўключыла ў сябе амаль усе рэсурсы Еўропы. Але ход гісторыі ва ўсёй яе
паўнаце магчымасць вайны неяк прадбачыў: павялічваўся хуткімі тэмпамі
вытворча-эканамічны, навукова-тэхнічны, абаронны і духоўны патэнцыял
савецкага грамадства. Калі б гэтага не было – не было б і Вялікай Перамогі
савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне. Вызначыць гэты глыбінны сэнс
хода гісторыі – задача ў першую чаргу прафесіянальных гісторыкаў,
навукоўцаў, грамадскасці.
Перыядызацыя гісторыі Беларусі. Курс “Гісторыя Беларусі” ахоплівае
гісторыю Айчыны ад старажытных часоў да нашых дзён. Ён адлюстроўвае
гісторыю той часткі чалавецтва, якая на працягу тысячагоддзяў насяляла
тэрыторыю сучаснай Беларусі.
Чалавечае грамадства на тэрыторыі Беларусі прайшло наступныя перыяды
свайго развіцця.
Старажытнае грамадства. Яго храналагічныя рамкі – 40 тыс. гадоў
да н.э. – V ст. н.э. Гэты перыяд падзяляецца на 3 этапы: каменны век (40 тыс. гг.
да н.э. – 2 тыс. гг. да н.э.); бронзавы век (каля 2 тыс. гг. да н.э. – пачатак
1 тысячагоддзя да н.э.); жалезны век (пачатак 1 тысячагоддзя да н.э. – V ст. н.э.).
Сярэднявечча – канец V – ХV ст. Выдзяляюцца 2 этапы: пачатак пераходу
да класавага грамадства і ўзнікненне дзяржаўнасці на тэрыторыі Беларусі
(канец V – перш. пал. ХІІІ ст.); развіццё феадальнай сістэмы (сярэдзіна ХІІІ –
ХV ст.).
Новы час – ХVІ – пачатак ХХ ст. Падзяляецца на 2 этапы: афармленне
феадальнай сістэмы і выспяванне яе крызісу (ХVІ – канец ХVІІІ ст.); генезіс і
зацвярджэнне капіталізму, выспяванне крызісу буржуазнага грамадства (канец
ХVІІІ ст. – 1917 г.).
Навейшы час – з 1917 г. – да нашых дзён.
Крыніцы па гісторыі Беларусі. Гісторыя Беларусі вывучаецца на
падставе даных разнастайных гістарычных крыніц. Гістарычныя крыніцы –
пісьмовыя дакументы і рэчавыя прадметы, якія непасрэдна адлюстроўваюць
гістарычны працэс і даюць магчымасць вывучаць прошлае чалавечага
грамадства. Гістарычная дысцыпліна, якая распрацоўвае тэорыю і методыку
вывучэння і выкарыстання гістарычных крыніц (у асноўным пісьмовых),
называецца крыніцазнаўствам.
Гістарычныя крыніцы падзяляюцца на 6 асноўных груп: археалагічныя,
этнаграфічныя, лінгвістычныя, вусныя, пісьмовыя і кіна-фота-фона. Асабліва
важнае значэнне маюць пісьмовыя крыніцы. Сярод іх – заканадаўчыя акты
(“Русская Правда” ХІ ст.; дагаворы Русі з грэкамі 907, 911 і 914 гг.; прывілеі,
якія выдаваліся вялікімі князямі літоўскімі і каралямі Рэчы Паспалітай, а
таксама агульназемскія і абласныя прывілеі; Судзебнік Казіміра 1468 г.;
Статуты Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566 і 1588 гг.; уніі Вялікага княства
Літоўскага і Рэчы Паспалітай; законы, маніфесты, палажэнні, указы, рэскрыпты
ўрада Расійскай імперыі; акты заканадаўчых і выканаўчых органаў БССР і
СССР, Рэспублікі Беларусь і г. д.
Да пісьмовых крыніц адносяцца матэрыялы справаводства. Гэта –
“Литовская метрика” – дзяржаўны архіў Вялікага княства Літоўскага; сеймавыя
матэрыялы ХVІ – ХVІІІ стст. (напрыклад, “Дзённік Люблінскага сейма
1569 г.”); матэрыялы судовых устаноў Вялікага княства Літоўскага (актавыя
кнігі); дакументацыя дзяржаўных устаноў, прадпрыемстваў, банкаў, а таксама
палітычных партый і грамадска-палітычных арганізацый мінулага і сучаснага.
Спецыфічны тып дакументаў прадстаўляе комплекс эканоміка-
геаграфічных, гаспадарчых і статыстычных апісанняў ХVІ – ХХ стст.
Сярод іх гаспадарчыя апісанні ХVІ – ХІХ стст. (пісцовыя кнігі, інвентары);
эканоміка-геаграфічныя і гаспадарчыя апісанні канца ХVІІІ – ХІХ ст.
(матэрыялы генеральнага межавання канца ХVІІІ ст., інвентары памешчыцкіх
маёнткаў першай паловы ХІХ ст., ваенна-тапаграфічныя апісанні); пазямельныя
даследаванні, ваенна-конскія перапісы, спісы фабрык і заводаў, перапісы
насельніцтва (напрыклад, “Первая всеобщая перепись населения Российской
империи 1897 года”, усесаюзныя перапісы насельніцтва 1923, 1926, 1937,
1939 гг. і інш.).
Адной з важнейшых гістарычных крыніц з’яўляюцца летапісы. Сярод іх
“Аповесць мінулых гадоў” (ХІІ ст.), Лаўрэнцьеўскі, Іпацьеўскі, Радзівілаўскі
(Кёнігсбергскі) летапісы, “Летописец великих князей литовских”, “Хроника
Великого княжества Литовского и Жомойтского”, “Хроника Быховца” (ХV –
ХVІ стст.), Баркулабаўскі летапіс канца ХVІ – пачатку ХVІІ ст.
Да гістарычных крыніц адносяцца мемуары і дзённікі. Часта яны
з’яўляюцца адзіным сведчаннем, якое дае ўяўленне аб той ці іншай падзеі або
факце.
У якасці гістарычных крыніц могуць выкарыстоўвацца і літаратурныя
творы. Гераічная, часам трагічная гісторыя беларускага народа яскрава
адлюстроўваецца ў творах В. Дуніна-Марцінкевіча, Я. Купалы, Я. Коласа,
К. Крапівы, П. Броўкі, І. Мележа, І. Шамякіна і іншых выдатных беларускіх
пісьменнікаў і паэтаў.
У Новы і Навейшы час беларускай гісторыі важнае значэнне набыў
перыядычны друк. Ён адрозніваецца разнастайнасцю палітычнага спектра і
аператыўным распаўсюджаннем інфармацыі аб падзеях і фактах у жыцці
Беларусі і за яе межамі.
Асобную і вельмі важную групу гістарычных крыніц складаюць рэчавыя
прадметы – прадметы вытворчай гаспадаркі (прадметы і сродкі працы,
прадукты вытворчасці) і творы мастацтва (пабудовы, скульптуры, карціны
і г. д.). Створаныя людзьмі, яны сведчаць не толькі аб узроўні прафесійнага
майстэрства іх аўтараў, але і аб ступені развіцця матэрыяльнай і духоўнай
культуры грамадства.
Гістарыяграфія гісторыі Беларусі. Гістарыяграфія (ад слоў “гісторыя”
і грэч “grapho” – пішу) – літаральна апісанне гісторыі, адсюль гістарыёграф
(тое ж, што і гісторык). Сэнс гэтага паняцця зводзіцца да наступнага:
1) Гісторыя гістарычнай навукі (накапленне гістарычных ведаў, рознае
тлумачэнне гістарычных з’яў, змена метадалагічных накірункаў у гістарычнай
навуцы і інш.). 2) Сукупнасць гістарычных даследаванняў, прысвечаных пэўнай
эпосе (гістарыяграфія эпохі феадалізму (капіталізму), тэме ці перыяду
(гістарыяграфія гісторыі рабочага класа Беларусі ХІХ – ХХ стст.), ці
сукупнасць гістарычных работ, аб’яднаных агульнымі рысамі: тэарэтычнымі
(ліберальна-буржуазная, дэмакратычная, марксісцкая гістарыяграфія і інш.),
нацыянальнымі (беларуская, расійская, украінская, польская гістарыяграфія).
Першымі прафесійнымі гісторыкамі, якія заклалі падмурак канцэпцыі
беларускай гісторыі, былі прафесары Віленскага універсітэта І. Анацэвіч,
М. Баброўскі, І. Даніловіч, Т. Нарбут, Ю. Ярашэвіч і інш. І. Даніловіч
упершыню апублікаваў Статут Вялікага княства Літоўскага 1529 г., Беларуска-
літоўскі летапіс 1446 г. і іншыя крыніцы па гісторыі Беларусі. Ю. Ярашэвіч
апублікаваў фундаментальнае даследаванне “Вобраз Літвы з пункту гледжання
цывілізацыі ад найстаражытнейшых часоў да канца ХVІІІ ст. (Вільня, 1844 –