Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

не былі такімі адчувальнымі, як у іншых галінах культуры.

Асноўнымі літаратурнымі напрамкамі эпохі Асветніцтва з'яўляліся

класіцызм і сентыменталізм. Першы з іх апеляваў да чалавечага

розуму, другі — да сэрца, пачуццяў. Але і класіцысты, і

сентыменталісты былі перакананыя ў дзейснасці мастацкага слова,

у тым, што пісьменнік — гэта настаўнік грамадства.

Як класіцызм, так і сентыменталізм выразна праявіліся ў шмат-

моўнай літаратуры Беларусі эпохі Асветніцтва. Беларускія творы,

на жаль, займалі ў ёй яшчэ меншае месца, чым у часы барока.

Асноўнай літаратурнай мовай тагачаснай Беларусі з'яўлялася поль-

ская. Тут нарадзіліся або жылі класікі польскай літаратуры Ю.

Нямцэвіч, А. Нарушэвіч, Ф. Карпінскі, Ф. Князьнін, Ф. Багамолец і

інш. У канцы ХVIII ст. узнікла руская літаратура Беларусі (I. Са-

кольскі, Г. Дабрынін, Л. Энгельгарт і інш.). У Мінску працаваў

выдатны паэт-лацініст, аўтар паэмы "Птушыны збор" Міхаіл

Карыцкі. У дварах магнатаў і шляхты пашырыліся французская і

нямецкая мовы, на якіх пісаліся панегірычныя оды і чуллівыя

ідыліі. На такім шматмоўным фоне даволі сціпла выглядаюць коль-

касныя і мастацкія здабыткі тагачаснай беларускай літаратуры,

якая была пераважна "плебейскай", сатырычна-парадыйнай,

рукапіснай, пазбаўленай права друкавацца, і ананімнай. Тады

лічылася, што беларускай прозе і паэзіі наканавана толькі ніжэйшая

роля: смяшыць, парадзіраваць "высокі" змест Бібліі, афіцыйных

прамоў і казанняў. Як гэта на першы погляд ні парадаксальна,

якраз на эпоху Асветніцтва, калі развеялася ноч контррэфармацыі і

ўстанавіўся культ розуму, прыпадае найбольшы крызіс беларускай

паэзіі, драматургіі і асабліва прозы (яна была па сутнасці прадстаў-

лена толькі беларуска-польскім зборнікам анекдотаў "Торба сме-

ху", складзеным К. Жэрам). Прычыны гэтага крызісу трэба шукаць

як ва ўзмоцненай паланізацыі мясцовага насельніцтва, так і ў

пашырэнні нарматыўнай эстэтыкі класіцызму, якая дапускала бела-

рускае "прастамоўе" толькі ў "нізкіх", парадыйных жанрах. Для

"высокіх" жанраў (трагедыя, ода) патрабавалася "высокая"

польская, лацінская або стараславянская мова. Моўнае "раздваен-

не" назіраецца нават у творчасці аднаго і таго ж аўтара: у камедый-

ных творах К. Марашэўскага і М. Цяцерскага ўжываецца беларус-

611

кая мова, а іх трагедыі на антычныя сюжэты ў адпаведнасці з

эстэтыкай класіцызму напісаны па-польску.

Развіццё літаратуры ў другой палове XVIII ст. адбываецца

пераважна на свецкай аснове. Літаратура ўсё больш вызваляецца

ад сярэдневяковых канонаў. Лепшыя паэтычныя і драматычныя

творы гэтага часу сведчаць, што зацяжны крызіс беларускай

літаратуры паспяхова пераадольваўся. У эпоху Асветніцтва створа-

ны помнікі, якія па сваім змесце і мове ўжо цалкам належаць да

новага часу.

Цікавым помнікам беларускай літаратуры другой паловы ХVIII ст.

з'яўляецца "Торба смеху". Гэта зборнік беларускіх і польскіх анек-

дотаў і быляў, пераважна антыклерыкальных па змесце. Некаторыя

з іх перарастаюць у расказы.

Цікавыя з'явы адбываюцца ў паэзіі другой паловы XVIII ст.

Знікаюць адны паэтычныя жанры і ўзнікаюць іншыя. Прыпыняец-

ца развіццё духоўнага і панегірычнага вершаскладання, маральна-

назідальнай паэзіі. За рэдкім выключэннем, у рукапісных зборніках

ужо не сустракаецца і песенна-інтымная лірыка. Затое нараджаец-

ца палітычная паэзія.

Адным з найбольш значных твораў беларускай паэзіі эпохі

Асветніцтва з'яўляецца "Песня беларускіх жаўнераў 1794 г.",

напісаная ў сувязі з паўстаннем Т. Касцюшкі. Невядомы нам аўтар

заклікае ўзняцца на барацьбу з царскім самаўладдзем. "Песня

беларускіх жаўнераў 1794 г." напісана ў цэлым з пазіцый шляхец-

кай рэвалюцыйнасці. Гэта першы ў беларускай літаратуры непас-

рэдны заклік да народных мас узяць у рукі зброю, "косы ды

янчаркі", каб самім "вырашаць лёс радзімы ", "гордыя гнуць каркі"

знешніх ворагаў і ўнутраных здраднікаў. Народ абвяшчаецца вяр-

шыцелем лёсу сваёй краіны.

Значныя змены адбыліся ў другой палове XVIII ст. у беларускай

драматургіі. Разам са школьнай драмай знікла звязаная з ёю

інтэрмедыя. На яе аснове нараджаецца камедыя.

Да сярэдзіны XVIII ст. беларуска-польскія інтэрмедыі сышлі са

сцэн езуіцкіх тэатраў. Рэдкія выключэнні ("Пастух, цыган і ліцвін",

"Селянін і яўрэй") сведчаць хутчэй аб дэградацыі жанру.

Беларускія сяляне паказваюцца ў іх у карыкатурным святле — як

612

людзі прымітыўныя, здольныя здзеквацца з прадстаўнікоў іншых

нацыянальнасцей і саслоўяў. Затое беларуская інтэрмедыя з'яўля-

ецца ў праваслаўных і уніяцкіх школах. Для праваслаўных і

уніяцкіх інтэрмедый характэрны новыя, у многім асветніцкія

адносіны да беларускага сялянства. У езуіцкіх сцэнках цёмны, няз-

грабны і грубы мужык нярэдка з'яўляецца аб'ектам асмяяння і

ментарскіх павучанняў. Цяпер жа герой-селянін выклікае спачуван-

не і сімпатыю. Ён выходзіць пераможцам у сутыкненні з ворагамі,

ён больш моцны і высакародны. Адпаведна мяняецца і адрас саты-

ры — яна накіроўваецца не на праваслаўе, а на каталіцызм,

польскую шляхту. Такім чынам, у новых умовах інтэрмедыя адлю-

строўвае сацыяльныя бакі жыцця грамадства.

Вальнадумства беларускага народа, яго адмоўныя адносіны да

артадаксальных рэлігійных догмаў праявіліся ў інтэрмедыях

"Селянін у касцёле", "Селянін на споведзі", напісаных на беларус-

кай мове. Асветніцкая ідэя аб натуральнай роўнасці людзей знайш-

ла адлюстраванне ў двухмоўнай уніяцкай інтэрмедыі "Сляпы, хра-

мы, потым пан і цівун", паказанай на сцэне Жыровіцкай базыльян-

скай школы ў 1751 г.

Лепшыя інтэрмедыі 50—60-х гадоў падрыхтавалі з'яўленне шма-

тактнай беларускай камедыі і трагедыі. Першыя творы гэтага жанру

з'явіліся ў 80—90-я гады XVIII ст. у Забельскай дамініканскай

калегіі, якая была тады значным цэнтрам літаратурна-тэатральнага

жыцця на Полаччыне. Выкладчыкамі рыторыкі, паэтыкі і філасофіі

працавалі тут асветнікі Каэтан Марашэўскі, Міхаіл Цяцерскі і

Ігнацій Юрэвіч. Для школьнага тэатра імі напісана некалькі траге-

дый і камедый на польскай мове. Найбольш значнымі творамі за-

бельскага рэпертуару з'яўляюцца польска-беларуская перапрацоўка

М. Цяцерскім камедыі Ж. Мальера "Доктар па прымусу", у якой

вельмі арыгінальнымі з'яўляюцца беларускія сцэнкі, і "Камедыя"

К. Марашэўскага, дзе двое з трох вядучых персанажаў размаўляюць

на беларускай мове, якая апавядае пра цяжкі лёс селяніна Дзёмкі.

Такім чынам, неспрыяльныя ўмовы істотна паўплывалі на працэс

развіцця беларускай літаратуры другой паловы XVII—XVIII стст.:

замарудзілі яго, дэфарміравалі, пазбавілі многіх звенняў. Літаратура

стала пераважна рукапіснай і ананімнай, што адмоўна адбілася на

613

колькасці і мастацкім узроўні твораў. Але ж тыя ўмовы вымушалі

літаратуру арыентавацца на народнага чытача, народную паэтыку.

У другой палове XVIII ст. пад уплывам ідэй Асветніцтва працягва-

лася фарміраванне новай беларускай літаратуры. Яно адбывалася

на новым ідэалагічным і моўным грунце.

Тэатр. Музыка

У XVII ст. асаблівае развіццё ў Беларусі атрымлівае школьны

тэатр. Усе намаганні скіроўваліся на тое, каб уздзейнічаць на

пачуцці гледачоў, уразіць іх уяўленне. У прадстаўленнях умела

выкарыстоўваліся гук і колер, кантрастныя іх спалучэнні.

Пастаноўкі драм суправаджаліся выступленнямі хору, "жывымі"

карцінамі-алегорыямі. Сёння нам вядомы больш як сто лацінскіх і

польскіх павучальных драм, пастаўленых у езуіцкіх школьных тэ-

атрах у Полацку, Гародні, Наваградку, Пінску і інш. Апрача п'ес

чыста рэлігійнага зместу, у гэтых тэатрах паказвалі гістарычныя

сюжэты, дэкламацыі, прысвечаныя пачатку заняткаў, найбольш

важным падзеям і г. д.

У прамежках паміж актамі драм выконваліся інтэрмедыі на бе-

ларускай мове.

Тэатры ўзнікалі і пры праваслаўных брацкіх школах. Цяпер вя-

домыя 24 дэкламацыі Сімяона Полацкага, якія былі пастаўлены ў

той час, калі ён жыў на Беларусі.

3 XVI ст. у Беларусі распаўсюджваўся лялечны тэатр "батлей-

ка". У "батлейцы" паказваліся сцэны пра нараджэнне Хрыста і

драма "Цар Ірад". 3 цягам часу галоўным героем "батлейкі"

становіцца беларускі мужык, які распраўляецца з усімі

прыгнятальнікамі і выходзіць пераможцам з самых складаных

сітуацый, у якія яму даводзілася трапляць. У беларускай "батлей-

цы" вядома 20 народных сцэнак. Самымі папулярнымі былі: "Ан-

тон, Антоніха і каза", "Мужык Мацей, яго жонка Ульяна і доктар",

"Стараста з жонкай", "Казак, поп, чорт і смерць", "Скамарох з

мядзведзем", "Шляхціч-элегант" і інш. Тварэннем школьнага і ля-

лечнага народных тэатраў з'яўляецца беларускі весялун і жартаўнік

Несцерка, які быў народным заступнікам.

У другой палове XVII ст. значных поспехаў дасягаюць шматга-

614

лосыя харавыя спевы. Пераважна царкоўныя, яны ўплывалі на

свецкае музычнае жыццё, спрыялі нараджэнню формаў харавога

мастацтва.

Новы стыль шматгалосага харавога выканання, стыль партэс-

ных спеваў (спевы па партыях), знайшоў пашырэнне ў царкоўна-

пеўчай практыцы. Важную ролю ў яго прапагандзе на Беларусі

адыграў выдатны ўкраінскі музычны дзеяч Мікола Далецкі (другая

палова XVII ст). Родам з Кіева, ён жыў некалькі гадоў у Вільні, дзе

меў сувязь з перадавымі кампазітарамі і выканаўцамі польскай

каталіцкай і беларускай праваслаўнай музыкі.

Харавыя шматгалосыя спевы, якія атрымалі значнае пашырэнне

ў гэты час, з'яўляліся найбольш важным кампанентам школьнага

спектакля. Яны ўпрыгожвалі сцэнічнае дзеянне, рабілі яго больш

відовішчным і эмацыянальным. Нарэшце, яны адыгрывалі вялікую

ролю ў стварэнні пэўнага настрою ў гледачоў.

У другой палове XVIII ст. у Магілёве, Полацку, Мінску,

Віцебску, Гародні даваліся музычна-тэатральныя прадстаўленні.

Вучні царкоўнапрыходскіх школ выступалі з чытаннем вершаў,

разыгрывалі п'есы, выступалі батлеечнікі.

Унікальнай з'явай беларускага мастацтва другой паловы

XVIII ст. былі прыватнаўласніцкія (прыдворныя) тэатры. Яны

задавальнялі ў асноўным запыты магнатаў. Але іграла, танцавала і

пела на сцэнах гэтых тэатраў моладзь з прыгонных сялян. Для іх

былі створаны спецыяльныя школы, у якіх (напрыклад, у Гародні)

выкладалі вопытныя замежныя педагогі. Многія таленавітыя

беларускія акцёры, атрымаўшы прафесійную падрыхтоўку,

праславілі свой народ на сцэнах Варшавы, Масквы, Санкт-Пецяр-

бурга. Прыдворныя тэатры ў Нясвіжы, Слоніме, Гародні, Ружанах,

Шклове набылі еўрапейскую вядомасць.

Магнацкія тэатры Беларусі ўзніклі на пераломе часоў барока і

Асветніцтва, калі з Захаду прыйшла мода на так званыя камедыхаў-

зы. Першы на Беларусі прыватнаўласніцкі тэатр быў заснаваны ў

Нясвіжы. У яго склад уваходзілі драматычная, оперная і балетная

трупы. У адрозненне ад іншых прыдворных тэатраў Рэчы

Паспалітай нясвіжскі меў свой уласны рэпертуар, які складаўся з

16-ці польскіх п'ес Ф.Радзівіла. Асяродкам тэатральна-музычнага

615

жыцця стаў у 70-я гады слонімскі тэатр гетмана ВКЛ Міхала

Казіміра Агінскага (дзядзькі славутага кампазітара Міхала Клеафа-

са Агінскага). У 60—80-я гады існаваў тэатр Тызенгаўза у Гародні.

Тэатры былі створаны таксама пры дварах Сапег у Ружанах і Дзя-

рэчыне, Радзівілаў у Слуцку, Зорыча ў Шклове, Чарнышова ў Ча-

чэрску, Тышкевічаў у Свіслачы.

3 70-х гадоў у Гародні і Менску рэгулярна паказвалі

прадстаўленні польскія прафесійныя (публічныя) антрэпрызы В.

Багуслаўскага, Д. Мараўскага і інш.

Адначасова з прыгоннымі і прафесійнымі ў другой палове XVIII ст.

працягвалі дзейнічаць тэатры пры манастырскіх калегіях. Іх рэпер-

туар складаўся пераважна з лацінскіх трагедый і польскіх камедый.

У канцы XVIII ст. школьныя тэатры адміраюць.

Дзейнасць прыгонных і школьных тэатраў актывізавала музыч-

нае жыццё. У многіх гарадах былі добрыя аркестры. У іх рэперту-

ары былі творы заходнееўрапейскай класікі і мясцовых

кампазітараў — М. Агінскага, Я. Голанда, Э. Міхалевіча, Р. Вар-

доцкага, А. Баброўскага, М. Кавалеўскага і інш.

Прадстаўнік старадаўняга беларускага магнацкага роду, буйны

дзяржаўны, грамадска-палітычны і культурны дзеяч Рэчы

Паспалітай і Расіі, удзельнік паўстання Т.Касцюшкі Міхал Клеафас

Агінскі (1765—1833 гг.) з'яўляецца добра вядомым кампазітарам,

аўтарам папулярных паланезаў для фартэпіяна (найбольш папуляр-

ны яго паланез "Развітанне з Радзімай"), маршаў (у тым ліку

"Марш паўстанцаў 1794 г."), вальсаў, мазурак, менуэтаў, рамансаў.

У касцёле і уніяцкай царкве далучаліся да прафесійнай музычнай

культуры народныя масы. У час набажэнства там гучалі спевы, іграў

арган (ва уніяцкай царкве ўведзены Замойскім саборам 1720 г.) і

інструментальныя капэлы. Неад'емнай часткай жыцця людзей бьші

царкоўныя і касцёльныя званы.

Архітэктура

Асноўным кірункам мастацкай культуры другой паловы XVII —

пачатку XVIII ст. было барока з арыентацыяй на заходнееўра-

пейскія традыцыі. Адначасова працягвалі існаваць і развівацца не-

каторыя элементы рэнесансу. Разам з тым, ва ўмовах дэнацыя-

616

налізацыі феадальнай вярхушкі беларускага грамадства і панаван-

ня рымска-каталіцкай ідэалогіі ішло станаўленне нацыянальнай

школы мастацтва на аснове традыцыйнай народнай культуры.

Найбольш поўна барока праявілася ў архітэктуры. Тут яно

выразілася ў стварэнні складаных збудаванняў, пышных і ад-

мысловых архітэктурных формаў, дэкору і інтэр'ера. Гэты стыль

быў пануючым у архітэктуры да 70—80-х гадоў XVIII ст. Най-

больш выразна сталае барока праявілася ў культавым

дойлідстве.

Пачынаючы з езуіцкага касцёла ў Нясвіжы, узведзенага ў кан-

цы XVI ст. вядомым італьянскім архітэктарам Бернардоні, у

беларускіх гарадах і вёсках будаваліся пампезныя касцёлы,

кляштары, магнацкія рэзідэнцыі. Дынамічныя формы іх фаса-

даў, хвалістыя, неспакойныя лініі дэкору, кантрастныя спалу-

чэнні павінны былі сімвалізаваць зменлівасць і хуткаплыннасць

чалавечага жыцця. Да такіх пабудоў належаць бернардзінскі,

брыгіцкі і езуіцкі (фарны) касцёлы ў Гародні, францысканскі

касцёл і кляштар у Пінску, пінскі езуіцкі калегіум, бернардзінскі

касцёл у Мінску і інш.

Творчая перапрацоўка на глебе нацыянальнай архітэктуры за-

ходнееўрапейскага стылю барока прывяло да стварэння ў 30-я

гады XVIII ст. своеасаблівай архітэктурна-мастацкай сістэмы —

позняга беларускага барока, якое ў мастацтвазнаўстве атрымала

назву "віленскае барока". Яго рысы найбольш яскрава выявіліся ў

культавых пабудовах уніятаў: Сафійскім саборы ў Полацку, царк-

ве і манастыры базыльян у Беразвеччы, Барунах, Вольна, Талачы-

не, Жыровічах, Віцебску. Яны вызначаюцца лёгкасцю, стромкас-

цю і ажурнасцю, ускладнёным сілуэтам, вытанчанасцю прапор-

цый, пышнасцю і багаццем архітэктурнага дэкору, надзвычайнай

маляўнічасцю. Цэнтральныя фасады храмаў, створаных у стылі

"віленскага барока", часам мелі хвалепадобны выгляд,

упрыгожваліся, як правіла, стройнымі выцягнутымі

шмат'яруснымі вежамі з фігурнымі шлемамі. У гэтым стылі

ўзводзіліся не толькі уніяцкія і каталіцкія, але і праваслаўныя

пабудовы. Праўда, для каталіцкіх храмаў гэтага перыяду харак-

тэрны больш груваздкія формы.

617

Росквіт "віленскага барока" звязаны з творчасцю выдатнага

архітэктара Я.К. Глаўбіца, які шмат працаваў на Беларусі, пераваж-

на ў культавым дойлідстве (касцёл у Сталовічах, праваслаўная

Спаская царква ў Магілёве і інш.). Найбольш значная яго пабудова

— уніяцкая царква св. Сафіі ў Полацку (разам з Б. Касінскім,

1738—1760). Да ліку яскравых помнікаў "віленскага барока" нале-

жаць таксама уніяцкая царква ў Беразвеччы пад Глыбокім, уніяцкая

царква ў Барунах Ашмянскага раёна, касцёл у в. Германовічы на

Віцебшчыне і інш.

3 цягам часу барока "дэмакратызавалася", пранікла ў свецкае

дойлідства, жыллёвае будаўніцтва («дом на рынку» ў Нясвіжы). У

новым стылі былі ўзведзены ратушы ў Менску, Віцебску,

Магілёве. Ствараюцца выдатныя палацавыя ансамблі, абкружа-

ныя паркамі. Палацавыя пабудовы канчаткова пазбаўляюцца аба-

рончых прыстасаванняў і набываюць імпазантныя фасады. Адк-

рыты двор перад палацам падкрэсліваў яго велічнасць. У

інтэр'ерах шырока ўжываліся дэкаратыўная лепка, паліхромны

мармур, паліваная кераміка і фрэскавы жывапіс. Значныя па сваіх

мастацкіх вартасцях палацава-паркавыя ансамблі ўзніклі ў Шчор-

сах, Свяцку, Дзярэчыне, Ружанах, Гомелі, Шклове. Новыя прын-

цыпы палацавай архітэктуры знайшлі адлюстраванне ў Старым

каралеўскім замку ў Гародні пасля яго перабудовы ў канцы XV —

70-я гады XVII ст. (у 1655 г. замак быў разбураны шведамі). У

XVIII ст. у Гародні пабудаваны Новы палац, будынкі медыцынс-

кай і тэатральнай школ, сам тэатр. Упершыню ў Беларусі вялася

тыповая жыллёвая забудова: гарадская ў Гародні і вясковая ў Ва-

ранянах Ашмянскага павета. Хаця ў цэлым тагачасныя беларускія

гарады мелі малапрываблівы выгляд. Жылыя дамы былі драўля-

ныя. Двух-трохпавярховыя будынкі з'яўляліся вялікай рэдкасцю.

Магнацкія палацы і купецкія асабнякі перамяжоўваліся з убогімі

хацінамі рамеснікаў і чэлядзі, якія, крытыя саломай, мала чым

адрозніваліся ад сялянскіх хат.

Такім чынам, 30—70-я гады XVIII ст. з'явіліся якасна новым

этапам у развіцці дойлідства Беларусі. У 60—70-я гады ў мурава-

най, галоўным чынам грамадзянскай, архітэктуры зараджаец-

ца новы архітэктурны стыль — класіцызм з яго манументаль-

618

насцю формаў, сіметрычнасцю планіроўкі і сінтэзам

архітэктурных, жывапісных і скулыпурных элементаў. Пэўны час

ён суіснуе з формамі позняга барока, а ў першай палове XIX ст.

становіцца пануючым архітэктурным стылем у Беларусі.

Выяўленчае мастацтва

Глыбокія якасныя змены адбыліся ў другой палове XVII—

XVIII стст. у беларускім выяўленчым мастацтве. Манументальны

жывапіс і скульптура ў гэты час былі яшчэ пераважна падпарад-

каваны царкве. Для афармлення каталіцкіх, уніяцкіх і праваслаў-

ных храмаў прыцягваліся лепшыя айчынныя і зарубежныя сілы.

У XVII ст. у Беларусі працавалі мастакі: Войтак Ганскі, Ян

Латэцкі, Фердынанд, Іаган Шрэтар, Сцяпан Гарнастайскі, Андрэй

з Вільні, манахі Рыгор, Арцемій і Федзька з Віцебска і яго акругі,

Гілярый Хаецкі, Вікенцій, Самуіл Врановіч, Казімір з Гарадзенш-

чыны і інш.

У сярэдзіне XVII ст. вялікая колькасць беларускіх рамеснікаў,

друкароў, мастакоў, разьбяроў былі пераселены ў Маскву. Іх дзей-

насць і творчасць пакінула прыкметны след у культурным жыцці і

мастацтве Рускай дзяржавы. У канцы XVII ст. тут працавалі

мастакі — выхадцы з Беларусі: Станіслаў Лапуцкі, Іван Міроўскі,

Кіпрыян Умбраноўскі, Васіль Пазнанскі і інш.

У сярэдзіне XVII ст. на тэрыторыі Беларусі ўзмацняецца тэрыта-

рыяльная дыферэнцыяцыя мастацтва, выразна вылучаюцца мясцо-

выя жывапісныя школы: магілёўская, віцебская, гарадзенская, па-

леская.

Найбольш цікавымі помнікамі манументальнага жывапісу дру-

гой паловы XVII—XVIII стст. з'яўляюцца роспісы драўлянай

Троіцкай царквы Маркава манастыра ў Віцебску (іх бачыў і высока

ацаніў вялікі рускі мастак Рэпін), Мікалаеўскай царквы ў Магілёве,

касцёла св. Пятра і Паўла ў в. Ражанка (Шчучынскі раён на Гарад-

зеншчыне), фрэскі кармеліцкага манастыра ў Мсціславе, езуіцкіх

касцёлаў у Гародні, Менску, Нясвіжы, кармеліцкага касцёла ў

Магілёве, касцёла св. Андрэя ў Слоніме. У XVIII ст. адбылося

канчатковае афармленне стылю беларускага іканапісу. Ён характа-

рызаваўся ўзмацненнем народных уплываў і рэалістычнымі

619

тэндэнцыямі. Назіраецца імкненне некаторых мастакоў да разрыву

з царкоўным канонам, які рэгламентаваў іканапіс.

Значную, але супярэчлівую ролю ў распрацоўцы беларускага

стылю іканапісу адыгрывала ўніяцкая царква. Уніяцкае мастацт-

ва аказвала відавочны ўплыў як на свецкае, так і на сакральнае

мастацтва іншых канфесій. Разам з тым, цесны кантакт з

каталіцкім мастацтвам узбагаціў беларускі іканапіс у тэматыч-

ных адносінах.

Для уніяцкіх іканапісцаў характэрны інтарэс да паказу рэальна-

га чалавека, твары на абразах — жывыя, індывідуалізаваныя, чала-

вечыя постаці — больш дынамічныя і натуральныя, чым на правас-

лаўных і каталіцкіх іконах. Персанажы часцей за ўсё браліся з

рэчаіснасці - яны нярэдка нагадваюць беларускіх сялян і гараджан.

У трактоўку рэлігійных сюжэтаў часам уносіліся жанравыя маты-

вы, некаторыя малюнкі, прысвечаныя біблейскім падзеям, нагадва-

юць сцэнкі з народнага жыцця.

Да першых твораў беларускага іканапісу адносяцца творы (гру-

па абразоў) з Бяздзежскай царквы, "Распяцце" са Століна, "Сашэс-

це ў пекла" з Дзісны, "Матка Боская абарона" з Астравецкага раё-

на, "Сашэсце святога духа" з Зелава, "Цуд Юрыя аб змеі" з Чарнаў-

чыц, "Замілаванне" са Здзітава і інш.

Далейшае развіццё атрымаў жанр партрэта. Ён па-ранейшаму

займаў вядучае месца ў свецкім жывапісе. Хутка раслі радавыя

галерэі, якія з'яўляліся своеасаблівымі зборамі партрэтнага мас-

тацтва. У XV ст. на тэрыторыі Беларусі было зафіксавана шмат

такіх збораў.

На працягу XVII - XVIII стст. у беларускім партрэтным мастац-

тве склалася некалькі тыпаў партрэта, якія існавалі амаль да пер-

шых дзесяцігоддзяў XIX ст. Гэта парадны, рэпрэзентатыўны парт-

рэт, дзе мадэль адлюстроўвалася ва ўвесь рост, радзей пакаленна ці

пагрудна, з багатым антуражам. Парадны партрэт захаваў для наш-

чадкаў існаваўшую ў тыя часы іепархічную лесвіцу, на вышэйшай

ступені якой знахадзіліся каранаваныя асобы, на ніжэйшай - прад-

стаўнікі шляхты. Прамежкавае становішча займалі магнаты.

У партрэтнай спадчыне гэтага часу можна выдзеліць тып так

званага рыцарскага партрэта, які атрымаў шырокае распаўсюдж-

620