Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый
Подождите немного. Документ загружается.
вяртаўся да Кардынальных правоў 1768 г. Гэты акт быў абвешчаны
14 мая ў пагранічным мястэчку Таргавіца ва Украіне, пасля чаго
канфедэраты звярнуліся да Расіі за ваеннай дапамогай. Пасля
падпісання Яскага мірнага пагаднення з Турцыяй 9 студзеня 1793
г. Расія мела магла прыступіць да вырашэння "польскага пытан-
ня". Кацярына II накіравала ў Рэч Паспалітую 100-тысячную
армію, што з'яўлялася адкрытай агрэсіяй супраць законнага ўрада
краіны. Частка войскаў пад камандаваннем генерала Кахоўскага,
які займаў пасаду Магілёўскага губернатара, рушыла ў Польшчу,
пскоўскі губернатар генерал Крачэтнікаў атрымаў загад
накіраваць войскі ў Літву. Армія Рэчы Паспалітай у гэты час
налічвала каля 57 тыс. чалавек, была дрэнна ўзброена, не быў
укамплектаваны афіцэрскі корпус. Кіраўніцтва кароннай арміяй
знаходзілася ў руках Юзэфа Панятоўскага, літоўскае войска ўзна-
чальваў Людвіг Вюртэнбергскі. Менавіта апошні ў час ваенных
дзеянняў здрадзіў і перайшоў на бок Расіі, што значна паўплыва-
ла на вынік ваеннай кампаніі. Адна з рашаючых бітваў адбылася
ля вёскі Дубенкі на Заходнім Бугу. Каралеўскімі войскамі тут
камандаваў Тадэвуш Касцюшка, які здолеў, маючы каля 5 тыс.
салдат і афіцэраў, стрымліваць націск 20-тысячнай арміі і гэтым
забяспечыць адыход галоўных сіл пад кіраўніцтвам Ю. Панятоўс-
кага на падрыхтаваныя пазіцыі.
У гэты час знешнепалітычныя абставіны спрыялі Рэчы Паспа-
літай: Аўстрыя і Прусія былі ўцягнуты ў вайну з буржуазнай
Францыяй і не маглі дапамагчы Расійскай імперыі. Рэч
Паспалітая, такім чынам, мела шанцы працягваць барацьбу за
незалежнасць. Аднак Станіслаў Аўгуст вырашыў пайсці на
кампраміс і адгукнуўся на ўльтыматум Кацярыны II. Ён перапыніў
ваенныя дзеянні і пачаў перагаворы з канфедэратамі ў Таргавіцах.
Дарэмна Ю. Панятоўскі, Т. Касцюшка і іншыя патрыятычна на-
строеныя афіцэры дэманстратыўна пайшлі ў адстаўку — рашэнне
караля было нязменным. Станіслаў Аўгуст практычна аддае
ўладу ў Рэчы Паспалітай у рукі таргавіцкіх канфедэратаў і
Кацярыны II, перакрэсліў тым самым пачатыя рэформы і
прынятую Канстытуцыю.
Урад Расійскай імперыі ў канцы 1792 — пачатку 1793 гг. пачаў
571
перамовы з Прусіяй і Аўстрыяй аб новым падзеле Рэчы Паспалітай.
Прусія, якая не прымала ўдзелу ў баях, імкнулася ўсё ж
узнагародзіць сябе матэрыяльна за кошт Польшчы ўзамен за страты,
якія яна панесла, змагаючыся ў складзе антыфранцузскай кааліцыі.
Аўстрыя, атрымаўшы абяцанні аб перадачы ёй у будучым Баварыі,
адмовілася ад тэрытарыяльных прэтэнзій. У гэтых умовах быў пра-
ведзены другі падзел Рэчы Паспалітай. 23 студзеня 1793 г. у Пецяр-
бургу была падпісана канвенцыя паміж Прусіяй і Расіяй, згодна з
якой да Прусіі адышлі Вялікапольшча, Мазовія, Гданьск і Торунь.
Расія атрымала цэнтральную частку Беларусі да лініі Друя — Пінск,
а таксама Заходнюю Украіну і Падолію — усяго 280 тыс. кв. км з
3 млн. жыхароў.
17 чэрвеня 1793 г. у Новым замку ў Гародні сабраўся сойм
Рэчы Паспалітай, які павінен быў зацвердзіць другі падзел. Пасол
Расіі ў Рэчы Паспалітай Сіверс прымаў усебаковыя намаганні, каб
забяспечыць прыняцце акта падзелу на пасяджэнні сойма: у двор
замка былі ўведзены войскі з гарматамі, патрыятычна настроеныя
дэпутаты былі арыштаваны, праводзілася канфіскацыя іх маёнткаў.
Сойм ратыфікаваў дагавор з Расіяй, якім пацвердзіў пераход пад яе
ўладу беларускіх і ўкраінскіх зямель. Але, нягледзячы на намаганні
Сіверса, дагавор з Прусіяй доўга не прымаўся. Пасля яго абвяш-
чэння дэпутаты маўчалі на працягу некалькіх гадзін, не выносячы
ніякага рашэння. Пасля ночы маўчання маршалак сойма Бяліньскі,
які з'яўляўся стаўленікам пецярбургскага двара, абвясціў, што маў-
чанне — знак згоды і закрыў пасяджэнне сойма. Гэты сойм, які
праводзіўся ў акружаным войскамі замку, увайшоў у гісторыю пад
назвай "маўклівага", ці "нямога".
У час правядзення сойма была скасавана Канстытуцыя 1791 г. і
прынята новая. Згодна з ёю аднаўлялася Пастаянная рада, вяртала-
ся выбарнасць каралёў, вышэйшым заканадаўчым органам краіны
заставаўся сойм, які склікаўся кожныя чатыры гады на восем тыд-
няў. Як і папярэдняя, новая Канстытуцыя абвяшчала адмену права
"ліберум вета", рашэнні на соймах павінны былі прымацца про-
стай большасцю галасоў. Але гэтая Канстытуцыя засталася на па-
перы, так і не паспела ўступіць у дзеянне — вельмі хутка Рэч
Паспалітая знікла з палітычнай карты Еўропы.
572
Паўстанне пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі.
Трэці падзел Рэчы Паспалітай
Другі падзел Рэчы Паспалітай значна ўскладніў як палітычнае,
так і эканамічнае становішча краіны. Парушаны былі эканамічныя
сувязі, пустой была дзяржаўная скарбніца. Цяжкім грузам клаліся
на плечы насельніцтва кантрыбуцыі, якія павінны былі выплачвац-
ца царскім войскам. Падзел выклікаў абурэнне і рост патрыятыч-
ных настрояў шырокіх слаёў насельніцтва. Няздольнасць улад вы-
рашыць жыццёва неабходныя для краіны пытанні станавілася ўсё
больш відавочнай. Нездавальненне знешняй і ўнутранай палітыкай,
якую праводзілі правячыя колы Рэчы Паспалітай, выказвала не
толькі шляхта, але і непрывілеяваныя слаі насельніцтва. Да гэтых
настрояў далучаўся пратэст супраць феадальных парадкаў, якія
перашкаджалі паступальнаму развіццю краіны. Уздыму нацыяналь-
на-вызваленчага і антыфеадальнага руху ў Рэчы Паспалітай
садзейнічала абвастрэнне рэвалюцыйнай барацьбы, якая пад уплы-
вам Французскай буржуазнай рэвалюцыі ахапіла ў той час Заход-
нюю Еўропу. Бліжэйшыя да Рэчы Паспалітай рэгіёны былі ахопле-
ны рэвалюцыйнымі выступленнямі: у 1793 г. выбухнула паўстанне
ткачоў у Сілезіі, на Рэйне разгортвалася барацьба сялян супраць
уціску феадалаў, суседняя Венгрыя ўздымалася ў змаганні за неза-
лежнасць ад Аўстрыйскай імперыі. Усе вышэйназваныя акалічнасці
адыгралі сваю ролю ў выбуху паўстання, якое па свайму характару
і рухаючых сілах было агульнанацыянальным і сумяшчала розныя
плыні ў нацыянальна-вызваленчым руху.
Актыўны ўдзел у падрыхтоўцы паўстання прынялі вядомыя
палітычныя і культурныя дзеячы, ваенныя, навукоўцы, святары і
прадстаўнікі іншых прафесій і сацыяльных груп. Сярод
арганізатараў паўстання акрэсліліся дзве плыні: памяркоўныя, якія
не жадалі сацыяльных пераўтварэнняў і баяліся прыцягнуць да
паўстання шырокія народныя масы (Дзялыньскі, Капастас і інш.), і
радыкалы, якія імкнуліся вярнуць былыя граніцы Рэчы Паспалітай,
пераўтварыць манархію ў рэспубліку і правесці радыкальныя бур-
жуазныя рэформы (Касцюшка, Ясінскі і інш.). Гэтыя плыні існавалі
як у самой краіне, так і ў эміграцыі, куды пасля другога падзелу
выехалі Т. Касцюшка, Г. Калантай, Ф. Дмахоўскі і іншыя дзеячы
573
вызваленчага руху. Няўзгодненасць мэтаў сярод кіраўнікоў паў-
стання, якая выявілася ўжо на этапе яго падрыхтоўкі, у далейшым
стала адной з прычын няўдачы ўзброенага выступлення.
Яшчэ ў час правядзення другога падзелу Рэчы Паспалітай на яе
тэрыторыі пачалі стварацца тайныя патрыятычныя арганізацыі, та-
варыствы, саюзы. За мяжой кіраўнікі эміграцыі рабілі захады для
атрымання падтрымкі з боку рэвалюцыйнай Францыі. Т. Касцюш-
ка пачаў перагаворы з міністрам замежных спраў і перадаў яму
мемарандум, у якім абвяшчаў задачы будучага паўстання. Але ён
дарэмна шукаў дапамогі. Разлічваючы, што польскае паўстанне
прыцягне да сябе войскі Расіі і Прусіі і гэтым палегчыць
становішча Францыі, ні якабінцы, ні жырандысты, між тым, не
імкнуліся рызыкаваць сваімі сіламі і дзейсна падтрымаць Рэч
Паспалітую. Падрыхтоўка паўстання ўскладнялася яшчэ той
акалічнасцю, што ў выпадку няўдачы выступлення Расія, Аўстрыя
і Прусія маглі выкарыстаць яго як падставу для апошняга падзелу
Рэчы Паспалітай. Дарэчы, рускі пасол Ігельстром нават планаваў
справакаваць невялікія хваляванні ў Варшаве, каб у адказ на іх
пачаць ваенныя дзеянні і падзяліць тое, што яшчэ засталося ад
Рэчы Паспалітай. Трэцяга падзелу асабліва дамагалася Аўстрыя,
якая ў 1793 г. не атрымала ніякіх тэрыторый, а разлік на ўзбагачэн-
не за кошт Баварыі ці іншых зямель аказаўся для яе марным. Цяпер
яна імкнулася да рэваншу.
Паўстанне было першапачаткова прызначана на восень 1793 г.
Але да гэтага часу не ўсё яшчэ было падрыхтавана. Паўстанцы
меркавалі захапіць Кракаў і адцягнуць туды расійскія войскі, якія
былі раскватараваны на тэрыторыі краіны. Пасля гэтага адначасова
ў Варшаве, Любліне і Вільні павінны былі ўзняцца паўстанні.
Дзеянні тайных таварыстваў па падрыхтоўцы выступленняў не
засталіся незаўважанымі рускім паслом у Рэчы Паспалітай
Ігельстромам, які паводзіў сябе тут як паўнамоцны ўладар. Памеры
гэтай дзейнасці насцярожылі яго, бо гаворка была ўжо не аб
невялікім хваляванні, а аб усенародным паўстанні. Пад яго
націскам былі праведзены арышты, паскорана было
расфарміраванне арміі Рэчы Паспалітай, якое праводзілася згодна з
рашэннямі Гродзенскага сойма. Частка войскаў на чале з А.
574
Мадалінскім не падпарадкавалася загадам расійскага пасла і рушы-
ла з Мазовіі, дзе яна стаяла на кватэрах, у бок Кракава. У адказ на
гэтую акцыю Ігельстром пачаў сцягваць рускія войскі вакол Вар-
шавы, а частку іх накіраваў наўздагон Мадалінскаму. Такім чынам,
Кракаў аказаўся свабодным ад царскай арміі і быў у кароткі тэрмін
заняты атрадам Касцюшкі, які ў той час перайшоў ужо мяжу Рэчы
Паспалітай. Уваход Т. Касцюшкі ў былую сталіцу Польшчы
выклікаў выбух патрыятычнага энтузіязму жыхароў горада. 24
сакавіка 1794 г. на кракаўскім рынку быў абвешчаны Акт паўстан-
ня грамадзян, жыхароў Кракаўскага ваяводства. У гэтым акце
выкрываліся сапраўдныя матывы і памкненні дзяржаў-суседзяў:
«Няма такой хлусні, прытворства і падману, якімі не зганьбілі б
сябе гэтыя два ўрады, — гаварылася ў дакуменце аб урадах Расіі і
Прусіі. — Пад выдуманымі прычынамі, хлуслівымі і бессэнсоўнымі,
карыстацца якімі пасуе адным толькі тыранам, дагаджаючы на
самай справе толькі сваёй ненажэрнай сквапнасці і жаданню
распаўсюдзіць панаванне тыраніі на суседнія народы...»
Згодна з Актам паўстання ўтваралася Вышэйшая нацыянальная
рада, якая брала на сябе кіраўніцтва паўстаннем. На месцах
органамі паўстання станавіліся ваяводскія камісіі кіравання, якія ў
сваю чаргу стваралі дазорныя ўпраўленні. Гэтым апошнім даруча-
лася веданне 1000—1200 сялянскімі гаспадаркамі. Створаны былі
новыя органы юстыцыі — рэвалюцыйныя суды, у функцыі якіх
уваходзіў разгляд дзеянняў, накіраваных супраць паўстання.
Разам з абвяшчэннем Акта паўстання Тадэвуш Касцюшка пры-
нёс на Кракаўскім рынку прысягу на вернасць народу. Фактычна з
гэтага часу Касцюшка стаў паўнамоцным кіраўніком паўстання з
правамі дыктатара.
Андрэй Тадэвуш Банавентура Касцюшка (1746 або 1745 —
1817 гг.) нарадзіўся ў фальварку Марачоўшчына на Брэстчыне ў
сям'і небагатага беларускага шляхціча, ён заўсёды лічыў сябе па
паходжанню літвінам. Першапачатковую адукацыю ён атрымаў у
піярскай школе ў Мястэчку Любешава Пінскага павета, потым у
1765—1769 гг. вучыўся ў Варшаўскім кадэцкім корпусе. Для ўдас-
каналення ў навуках у 1769 г. Касцюшка выехаў у Францыю, дзе
правёў пяць гадоў. У Францыі малады афіцэр апынуўся ў той час,
575
калі ішла рэвалюцыянізацыя грамадства і наспявала Вялікая рэва-
люцыя. Знаёмства з перадавой філасофскай і палітычнай думкай,
творамі Вальтэра, Русо, Мантэск'е, назіранне за імклівымі
палітычнымі падзеямі вельмі моцна паўплывалі на светаўспрыман-
не Касцюшкі. Вярнуўшыся на радзіму, ён, аднак, не змог знайсці
прымянення сваім ведам і вопыту. Цяжкае матэрыяльнае
становішча не дазволіла Касцюшку набыць сабе месца афіцэра,
якое тады надавалася за акрэсленую плату. Некаторы час ён праца-
ваў хатнім настаўнікам, а потым выехаў за мяжу, спачатку ў Фран-
цыю, а ў 1776 г. — у Паўночную Амерыку. У гэты перыяд тут
пачыналася вайна за незалежнасць, і Касцюшка ўступіў у амеры-
канскую армію ў званні палкоўніка. У арміі паўстанцаў Касцюшка
паспяхова выкарыстаў свае веды ваеннага інжынера і талент палка-
водца. Перамогі ў бітвах на рацэ Дэлавер і пад Саратогай адбыліся
не без яго ўдзелу. За заслугі перад народам Паўночнай Амерыкі ён
быў узнагароджаны вышэйшым ордэнам Цынцынаці, а
амерыканскі Кангрэс 13 кастрычніка 1778 г. абвясціў Касцюшку
генералам брыгады.
У 1784 г. Касцюшка вярнуўся на радзіму, а ў 1789 г. стаў
камандзірам брыгады ў польскай арміі. У знак пратэсту супраць
пагаднення караля з таргавічанамі ён у 1792 г. пакінуў пасаду і
ад'ехаў за мяжу. Вопыт баявога афіцэра, канкрэтныя ўяўленні аб
шляхах, па якіх павінна рухацца вызваленчая барацьба народаў
Рэчы Паспалітай, дэмакратызм і вера ў перамогу справядлівай
справы, арганізацыйны талент — усё гэта вылучыла Касцюшку на
ролю кіраўніка паўстанцаў.
Атрымаўшы дыктатарскую ўладу як вышэйшы і адзіны
начальнік узброеных сіл, Касцюшка даў абавязацельства, што буд-
зе ўжываць гэтую ўладу толькі на карысць вяртання незалежнасці
дзяржавы, абароны, цэласнасці граніц і ўсталявання грамадзянскіх
свабод. У першы дзень паўстання Касцюшка выпусціў шэраг адоз-
ваў: «Да арміі», «Да грамадзян», «Да жанчын», «Да духавенства», у
якіх заклікаў узяцца за зброю ўсіх жыхароў Рэчы Паспалітай ва
ўзросце ад 18 да 28 гадоў, абвяшчаў ваенны стан усіх гарадоў і
вёсак. У адозвах дэкларавалася свабода веравызнанняў.
На працягу тыдня да атрада Касцюшкі далучылася каля 6 тыс.
576
чалавек, з іх больш за 2 тыс. сялян, узброеных косамі і пікамі
(касінераў). На чале гэтага войска Касцюшка выступіў на Варшаву.
На яго шляху стаялі сілы генерала Дзянісава, таму Касцюшка вы-
мушаны быў збочыць на кружны шлях. Але і тут ён натрапіў на
часткі генерала Тормасава (3 тыс. чалавек). Выкарыстаўшы перава-
гу ў жывой сіле, 4 красавіка 1794 г. Касцюшка разбіў гэты атрад
пад Рацлавіцамі. Тут упершыню ў якасці ўдарнай сілы былі выка-
рыстаны сяляне-касінеры, якія нанеслі неспадзяваны моцны ўдар,
захапілі рускія гарматы і такім чынам пазбавілі Тормасава перавагі
ў артылерыі. У знак удзячнасці сялянам за мужныя паводзіны ў баі
Касцюшка надаў афіцэрскі чын кіраўніку касінераў В. Главацкаму,
а сам апрануў белую сялянскую кашулю.
Паўстанне пашыралася. 17—18 красавіка паўсталі гараджане
Варшавы. Паўстанцы знішчылі расійскі гарнізон, захапілі арсенал.
Рускі пасол вымушаны быў збегчы пад ахову прускіх войскаў, якія
стаялі непадалёку ад Варшавы. Узяцце Варшавы — гэта
найвялікшы поспех паўстання. Менавіта на вуліцах польскай
сталіцы праявілася неабходнасць аб'яднання розных сацыяльных
слаёў для поспеху вызваленчай барацьбы. Толькі дзякуючы
гераічным дзеянням простых гараджан на чале з майстрам-шаўцом
Янам Кіліньскім, якія змагаліся поруч з рэгулярнай польскай
арміяй на вуліцах Варшавы, паўстанцы перамаглі моцны расійскі
гарнізон (7,5 тыс. чалавек), размешчаны ў сталіцы.
Пасля перамогі паўстання ў Варшаве разгарнулася вострая ба-
рацьба за ўладу паміж памяркоўнымі і радыкаламі. Была створана
Часовая замяшчальная Рада, якая складалася галоўным чынам з
прадстаўнікоў памяркоўнага крыла ў нацыянальна-вызваленчым
руху. На чале Часовай рады стаў Закшэўскі. Аднак рэальную ўладу
ў сталіцы меў якабінскі клуб, вакол якога групаваліся радыкальныя
дзеячы: Т. Марушэўскі, К. Канопка і інш. Пад націскам жыхароў
сталіцы, якія знаходзіліся пад уплывам якабінцаў, Крымінальны
суд вынес прыгавор магнатам-здраднікам — кіраўнікам
Таргавіцкай канфедэрацыі. У пачатку мая былі пакараны смерцю
чатыры канфедэраты-таргавічане: Ажароўскі, Забела, Анквіч і
біскуп Касакоўскі.
Амаль адначасова з паўстаннем Варшавы быў абвешчаны Акт
19 Зак. 82
577
паўстання Мазавецкага ваяводства, у якім дэкларавалася далучэнне
да барацьбы за незалежнасць. Паўстанне падтрымалі таксама
Сандамірскае і Люблінскае ваяводствы, Хелмская зямля.
У канцы сакавіка да паўстання далучыліся землі Вялікага кня-
ства. Першыя сутычкі з царскімі войскамі адбыліся ў Шаўлях (сён-
ня — Шаўляй) 16 красавіка. У ноч з 22 на 23 красавіка паўстанцы
захапілі Вільню. 3 дапамогай гараджан невялікі гарнізон літоўскага
войска (каля 500 чалавек) разбіў значна пераўзыходзячы атрад
царскіх войскаў (3 тыс). Паўстанцам удалося захапіць арсенал,
узяць у палон начальніка гарнізона генерала Арсенева і каля 100
расійскіх салдат. Частка гарнізона на чале з маёрам М. Тучковым
здолела прабіцца з Вільні. У сталіцы Вялікага княства была створа-
на Вышэйшая рада на чале з якабінцам палкоўнікам Ясінскім. Якуб
Ясінскі, таксама як і Касцюшка, закончыў Варшаўскі кадэцкі кор-
пус. У час Чатырохгадовага сойма быў накіраваны для арганізацыі
корпуса інжынераў Вялікага княства Літоўскага, хутка стаў камен-
дантам і палкоўнікам гэтага корпуса. У час ваенных дзеянняў 1792
г. ён у якасці палкоўніка прымаў удзел у баях. Ясінскі вядомы і як
паэт, ім напісана больш за 40 твораў на польскай і беларускай
мовах. Ён быў прыхільнікам рашучых ваенных дзеянняў, імкнуўся
прыцягнуць да паўстання беларускіх сялян. Па сваіх палітычных
поглядах Ясінскі знаходзіўся ў шэрагах радыкалаў.
Акрамя Я. Ясінскага, у Вышэйшую раду ўваходзілі наваградскі
ваявода Восіп Весялоўскі, мінскі кашталян Міхал Абуховіч,
аршанскі маршалак Мікалай Храпавіцкі, стараста мінскі Міхал
Бжастоўскі, рэчыцкі падкаморы Станіслаў Валовіч, стражнік ВКЛ
Ігнат Гелгуд і інш. Неабходна адзначыць, што стварэнне асобнай
Вышэйшай рады ў Вільні мела дваістае значэнне. 3 аднаго боку,
такім чынам абвяшчалася аўтаномія Вялікага княства Літоўскага і,
нягледзячы на прынятыя ў Канстытуцыі 3 мая ўсталяванні аб
адзіных органах кіравання, яго права на ўтварэнне свайго паўстан-
цкага ўрада. 3 другога боку, цесныя стасункі паміж Касцюшкам і
кіраўнікамі паўстання ў Літве, каардынацыя ваенных дзеянняў
абедзвюх частак унітарнай дзяржавы сведчылі аб па-ранейшаму
трывалым саюзе. Больш таго, яшчэ да стварэння ў Вільні Вышэй-
шай рады, Берасцейскае ваяводства разам з Кобрынскім паветам
578
абвясцілі аб далучэнні да Акту паўстання Кракаўскага ваяводства,
а потым, калі становішча стала ўскладняцца, звярнуліся да
Касцюшкі з просьбай, каб ён узяў кіраванне ваеннымі дзеяннямі на
Брэстчыне ў свае рукі. Падобным чынам зрабілі і гарадзенцы.
24 красавіка ў Вільні быў створаны рэвалюцыйны Крымінальны
суд, які разгледзеў справу «таргавічаніна» гетмана Шымона Каса-
коўскага. Згодна з рашэннем суда Касакоўскі быў пакараны смер-
цю. Радыкальныя дзеянні Вышэйшай рады на чале з Ясінскім
напалохалі правае крыло кіраўніцтва паўстаннем. Пад націскам
кансерватараў Касцюшка вымушаны быў звольніць Ясінскага з па-
сады кіраўніка Вышэйшай рады. Але паўстанне на Беларусі пашы-
ралася. Сярод яго актыўных удзельнікаў быў Міхал Клеафас
Агінскі, які на свае грошы сфарміраваў батальён з 480 егераў і сам
яго ўзначаліў. Гэтае фарміраванне ваявала пад Смаргонню, Івянцом,
каля Ашмян і пад Валожынам.
На пачатку мая Касцюшка, які так і не здолеў прабіцца ў бок
Варшавы, адышоў у лагер пад Паланцом, каб забяспечыць сабе
свабоду манеўру. 7 мая 1794 г. ён выдаў Паланецкі універсал, які
ўсталёўваў новыя заканадаўчыя нормы. Згодна з ім абвяшчалася
апека ўрада над сялянамі, якія аб'яўляліся асабіста вольнымі. Зям-
ля, як і раней, пакідалася ў валоданні памешчыкаў. Пайсці ад пана
селянін мог толькі пры ўмове выплаты даўгоў і дзяржаўных падат-
каў, а таксама паведаміўшы камісію кіравання аб месцы перасялен-
ня. Памешчык не меў права перасяляць сялян з зямлі, якой яны
карысталіся. Скарочана была паншчына: на два дні там, дзе яна
была больш за чатыры дні на тыдзень, на адзін дзень там, дзе
паншчына складала ад двух да чатырох дзён, і на палову дня пры
аднадзённай паншчыне. Сяляне заклікаліся старанна выконваць
свае абавязкі адносна памешчыкаў, клапаціцца аб гаспадарцы, не
адмаўляць памешчыку ў выпадку яго жадання наняць іх на працу.
Спецыяльныя камісіі павінны былі сачыць за выкананнем усталя-
ванняў універсала. Адзін з артыкулаў гэтага дакумента папярэдж-
ваў, што ў выпадку невыканання памешчыкамі пунктаў новага за-
канадаўства, яны будуць прыцягвацца да суда і разглядацца як
ворагі паўстання. Паланецкі універсал меў ярка выражаны
кампрамісны характар. Касцюшка, імкнучыся прыцягнуць на свой
579
бок сялян, адначасова не хацеў страціць саюзнікаў сярод шляхты.
Паланецкі універсал пайшоў значна далей, чым усе папярэднія
рэформы ўрада Рэчы Паспалітай. На жаль, нават гэтыя палавінныя
меры не выконваліся шляхтай. Супраць палажэнняў універсала
выступілі вярхі каталіцкага духавенства. Нягледзячы на гэта,
палітыка Касцюшкі ў дачыненні да сялянства дала свой плён. Па
няпоўных падліках, у час паўстання на тэрыторыі Рэчы Паспалітай
дзейнічала каля 800 сялянскіх атрадаў, у некаторых бітвах прымала
ўдзел да 6 тыс. сялян-касінераў.
Паўстанне ў ВКЛ дасягнула ў маі 1794 г. найвышэйшага ўзды-
му. Былі вызвалены ад царскіх войскаў Ашмяны, Браслаў, Навагра-
дак, Ліда, Гародня, Ваўкавыск, Слонім, Бярэсце, Кобрын і іншыя
гарады. Паўстанцкія атрады прабіліся нават на тэрыторыю, якая
была далучана да Расійскай імперыі паводле другога падзелу. У
канцы мая інсургенты ўзялі Пінск, а атрад пад кіраўніцтвам генера-
ла Грабоўскага дайшоў да Бабруйска. Аднак у пачатку чэрвеня
палітычная і ваенная сітуацыя пачала складвацца не на карысць
паўстанцаў. Рускія і прускія войскі аб'ядналі свае сілы. Намаганні
Касцюшкі перашкодзіць гэтаму аб'яднанню былі беспаспяховымі.
Нягледзячы на колькасную перавагу аб'яднаных руска-прускіх сіл,
6 чэрвеня прыняў ён бой ля мястэчка Шчакаціны. Бітва скончылася
цяжкім паражэннем паўстанцаў. Касцюшка вымушаны быў адвесці
свае войскі, якія панеслі значныя страты. У выніку паражэння пад
Шчакацінамі паўстанцы вымушаны былі пакінуць Кракаў.
Новае паражэнне пацярпела паўстанцкая армія 8 чэрвеня пад
Хелмам. У выніку быў адкрыты шлях да Варшавы расійскаму кор-
пусу, які наступаў з тэрыторыі Валыні. Нягледзячы на паражэнні,
паўстанне пашыралася. У канцы чэрвеня пачаліся выступленні ў
Курляндыі, паўстанцы захапілі Лібаву. Але ў пачатку ліпеня аб'яд-
наныя руска-прускія войскі аблажылі Варшаву, якую разам з
часцямі рэгулярнай арміі Рэчы Паспалітай абараняла апалчэнне з
гараджан. 20 ліпеня ўспыхнула паўстанне на землях, якія адышлі
да Прусіі паводле другога падзелу. Гэта прымусіла Фрыдрыха II
адцягнуць частку сваіх войскаў. За імі адышла і руская армія.
У сярэдзіне лета рускія войскі пачалі паступова выціскаць
інсургенцкія атрады з тэрыторыі Беларусі. У жніўні пачаліся ваен-
580