Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

Паглыбленне палітычнага крызісу

У той час, як суседнія дзяржавы перажывалі ўздым і пашыралі

свае тэрыторыі, Рэч Паспалітая «трымалася беспарадкам». Яна

апынулася ў стане поўнай анархіі і бязладдзя, якія сталі вынікам

злоўжывання «залатымі шляхецкімі вольнасцямі». Права «свабоды

забароны», абавязак дэпутатаў прытрымлівацца інструкцый, атры-

маных на павятовых сойміках, паралізавалі работу сойма. 3 канца

XVII ст. ён стаў недзеяздольным і ператварыўся ў месца вядзення

спрэчак паміж магнацкімі кланамі. На працягу дзесяцігоддзяў не

прымаліся новыя законы, не праводзіліся рэформы, неабходныя

для таго, каб выйсці з крызісу. Перыяд 20—60-х гадоў XVIII ст.

характарызуецца рэзкай канфрантацыяй уплывовых магнацкіх гру-

повак, якія аспрэчвалі ўладу ў дзяржаве. Спачатку Чартарыйскія,

Радзівілы і Ржэвускія супрацьстаялі Патоцкім і Браніцкім, потым

Радзівілы ўжо змагаліся з Чартарыйскімі.

Сваімі ўнутранымі канфліктамі яны раздзіралі краіну і інспі-

равалі знешняе ўмяшанне ў яе справы. Яна стала для іншаземных

войск «заезным дваром і карчмой.., пры гэтым, аднак, яны, як

правіла, забываліся пра плату». 3 пачатку XVIII ст. Рэч Паспалітая

пазбавілася самастойнага палітычнага курсу. Расія, Аўстрыя, Фран-

цыя і Прусія ўсё часцей умешваліся ў яе ўнутраныя справы. Ім

было выгадна трымаць пад сваім кантролем аслабеўшую краіну.

Як адзначаў Ф. Энгельс, дэмаралізацыя правячай арыстакратыі,

недахоп сіл для развіцця буржуазіі і пастаянныя войны, якія спуста-

шалі краіну, зламілі, урэшце, моц Рэчы Паспалітай. XVIII стагод-

дзе стала пераломным для яе — панаваўшая ў дзяржаве анархія

магнатэрыі і шляхты, крывавыя міжусобіцы паміж групоўкамі

давялі краіну да страты дзяржаўнай самастойнасці.

У другой палове XVIII ст. вярхоўная ўлада паспрабавала ўтай-

маваць бязладдзе і анархію. Соймы Рэчы Паспалітай прынялі шэ-

раг рашэнняў, накіраваных на стабілізацыю эканамічнага і палітыч-

нага жыцця. Яны павінны былі садзейнічаць умацаванню аўтары-

тэту вярхоўнай улады, абмежаванню свавольства магнатаў і шлях-

ты. Але спыніць працэс палітычнага заняпаду ні кароль, ні сойма-

выя пастановы не змаглі. Для такога павароту падзей Рэч Паспа-

літая не мела тады ні эканамічных, ні сацыяльных перадумоў.

551

Крызісныя з'явы ў грамадска-палітычным жыцці Рэчы Паспа-

літай абвастралі нявырашанасць рэлігійнага пытання. Хаця нівод-

нае з існаваўшых тут веравызнанняў фармальна не было забароне-

на, фактычна дзяржава падтрымлівала толькі касцёл. Пастановай

сойма 1712 г. было забаронена замацоўваць дзяржаўнай пячаткай

дакументы, якія прадугледжвалі якія-небудзь выгоды для нека-

толікаў. Пастановамі 1732 і 1733 гг. некатолікі былі пазбаўлены

права выбірацца ў дэпутаты соймаў, засядаць у трыбунале, займаць

грамадзянскія пасады. Шляхта, у большасці сваёй каталіцкая, імк-

нулася замацаваць пазіцыі каталіцкай і уніяцкай цэркваў і абмежа-

ваць правы іншых хрысціянскіх канфесій, але не да такой ступені,

каб даць падставу дысідэнтам абвастрыць сітуацыю ў краіне. Пра-

васлаўныя шукалі падтрымкі ў Маскве.

Трыумфальны поступ уніяцтва на мяжы і ў пачатку XVIII ст.

усхваляваў свецкія і духоўныя колы Расійскай дзяржавы, якая свае

захады ў абарону аднаверцаў грунтуе ўжо на законнай аснове — IX

артыкуле "вечнага" міру. Улады Рэчы Паспалітай і ВКЛ адмаўлялі

гвалт у дачыненні праваслаўных: «На унію прыступае Русь сама

сваёй воляй, а не прымусам якім». Расправа з полацкімі базыль-

янамі ў 1705 г., разбурэнне Сафійскага сабора ў 1710 г, спус-

ташэнні базыльянскіх кляштараў, арышты і вываз у Расію уніяцкай

іерархіі, разгон свецкага духавенства і прызначэнне на яго месца

праваслаўных святароў былі адлюстраваннем пятроўскай палітыкі

ліквідацыі уніяцкай царквы.

Дзейнасць цара-рэфарматара, які ў першай чвэрці XVIII ст. «вы-

сякаў» для сваёй дзяржавы «вакно ў Еўропу», некаторыя даслед-

чыкі параўноўваюць з дзейнасцю беларуска-ўкраінскіх уніяцкіх

лідэраў, якія выводзілі свае народы з духоўна-культурнай ізаляцыі

ад Захаду да дыялогу і кантактаў з ім. Але цар Пётр, які далучаў

сваю дзяржаву і народ да еўрапейскай цывілізацыі, «не пускаў»

туды беларускіх і ўкраінскіх уніятаў, жадаючы трымаць іх у арбіце

расійскага ўплыву.

Такім чынам, пачатак XVIII ст. быў супярэчлівым для уніяц-

кай царквы. 3 аднаго боку, значнае яе ўзмацненне ў выніку далу-

чэння трох буйных праваслаўных епархій (на тэрыторыі Ук-

раіны). 3 другога — вайна, спусташэнні, рабаванні і рэпрэсіі

552

пятроўскага войска сур'ёзна аслаблялі царкву. Але ў гэты скла-

даны перыяд яна праявіла жыццёвую сілу і даказала сваё права

на існаванне. Сітуацыя для яе стала мяняцца да лепшага з выва-

дам рускіх войск у 1711 г.

Уніяцкая вера з-за таго, што большасць літвінскай шляхты пе-

райшла ў каталіцтва, ператвараецца ў "хлопскую" (сялянскую).

Вышэйшыя іерархі уніяцкай царквы не карысталіся належнай па-

вагай. Толькі пятнаццаты па ліку уніяцкі мітрапаліт (С.Растоцкі) у

1791 г. быў дапушчаны ў сенат Рэчы Паспалітай.

Пётр I зрабіў дысідэнцкае пытанне зброяй барацьбы з Рэччу

Паспалітай. У 1717 г. ён навязаў сойму канстытуцыю, якая гаранта-

вала правы праваслаўнай канфесійнай меншасці. Яго ўмяшанне ў

рэлігійнае жыццё Беларусі стварала яшчэ большую канфесійную

напружанасць у краі.

Галоўным аплотам праваслаўя і цэнтрам антыуніяцкай бараць-

бы на Беларусі і ў Рэчы Паспалітай на працягу XVIII ст. заставала-

ся Магілёўская (Беларуская) епархія. У 1704—1728 гг. яе ўзначаль-

ваў прыхільнік Расіі С.Чацвярцінскі. Хадайніцтва перад польскім і

асабліва перад расійскім урадам за сваю паству было адной з важ-

ных сфер яго дзейнасці. Нягледзячы на моцныя ўзрушэнні і ўсю

неспрыяльную ў Рэчы Паспалітай абстаноўку для праваслаўя, яно

збераглося, пакуль змена палітычных абставін не забяспечыла яго

далейшае існаванне.

553

ЛЕКЦЫЯ 34

ПАДЗЕЛЫ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ

• Сацыяльна-эканамічнае становішча ў другой палове XVIII ст.

• Першы і другі падзелы Рэчы Паспалітай.

• Паўстанне пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі. Трэці падзел Рэчы

Паспалітай.

Сацыяльна-эканамічнае становішча

ў друтой палове XVIII ст.

Другая палова XVIII ст. характарызуецца значнымі зменамі як у

эканамічным, так і ў палітычным жыцці Беларусі. Рэч Паспалітая,

у склад якой у гэты перыяд уваходзілі беларускія землі, пачала

паступова выходзіць з эканамічнага заняпаду, выкліканага паласой

войнаў, паўстанняў, эпідэмій, якое цягнулася больш за стагоддзе.

Але неспрыяльнае палітычнае становішча як у самой краіне, так і

вакол яе ўрэшце-рэшт прывяло да знікнення гэтай краіны з

палітычнай карты Еўропы.

У другой палове XVIII ст. у эканоміцы і сацыяльным жыцці

Беларусі пачалі акрэслівацца рысы новых эканамічных адносін.

Узнікненне мануфактур, выкарыстанне наёмнай працы, развіццё

гандлю і іншыя прыкметы новага накірунку ў эканоміцы і сацы-

яльным развіцці былі выкліканы не толькі логікай папярэдняга

развіцця Рэчы Паспалітай, але таксама прыкладам еўрапейскіх

краін, дзе капіталістычныя адносіны ўжо набіралі моц, а тэхнічная

рэвалюцыя паступова станавілася рэчаіснасцю. Падкрэслім, што

праявы новага эканамічнага і сацыяльнага ладу яшчэ не ўплывалі

рашучым чынам на стан эканомікі. Панаванне феадальных адносін,

сярэдневяковая тэхніка і тэхналогія па-ранейшаму былі характэр-

най прыкметай эпохі.

Галоўную ролю ў эканоміцы Беларусі ў другой палове XVIII ст.

адыгрывала сельская гаспадарка, заснаваная на сістэме прыгоннай

эксплуатацыі сялян. Беларусь у гэты час была раёнам буйных

магнацкіх латыфундый. У канцы XVIII ст. 16 магнацкім сем'ям

належала 30% сялян. Акрамя сваіх маёнткаў Радзівілы, Пацы,

Сапегі, Храптовічы мелі ў кіраванні каралеўскія ўладанні — старо-

554

ствы і карысташся прыбыткамі з іх. Пасля катаклізмаў пачатку

стагоддзя аднаўленне гаспадаркі феадалаў магло ісці па некалькіх

шляхах. Найбольш перспектыўным быў шлях удасканалення

тэхналогіі вядзення сельскай гаспадаркі, перавод прыгонных сялян

з паншчыны на чынш. За гэты шлях развіцця выступала найбольш

прагрэсіўная частка эканамістаў і грамадскіх дзеячаў. Ачыншаван-

не сялян і ўжыванне больш прагрэсіўных метадаў гаспадарання

практыкавалася, пераважна, у маёнтках буйных феадалаў і ў нека-

торых староствах. У асобных каралеўскіх маёнтках ствараліся

ўзорныя гаспадаркі са шматпольным севазваротам і выкарыстан-

нем гатунковага насення.

Аднак у дробных шляхецкіх гаспадарках прырост прыбыткаў

дасягаўся, часцей за ўсё, іншым шляхам — за кошт павелічэння

эксплуатацыі прыгонных. Паншчына ў гэтыя часы дасягала 10—16

дзён на тыдзень з сялянскага надзела. У сувязі з павелічэннем

попыту на збожжа як у самой Рэчы Паспалітай, так і на знешнім

рынку феадалы імкнуліся павялічыць колькасць ворнай зямлі. Рост

панскай запашкі ў фальварках дасягаўся за кошт уключэння ў се-

вазварот раней закінутых зямель і тых, якія апрацоўваліся "наез-

дам". Часам феадал павялічваў сваю раллю за кошт сялянскіх над-

зелаў. Нягледзячы на некаторае ўдасканаленне тэхнікі апрацоўкі

глебы, ураджайнасць была невысокай — сам-3—3,5.

Неабходнасць павелічэння даходаў Рэчы Паспалітай абумовіла

спробу рэфарміравання гаспадаркі эканомій і старостваў, прадп-

рынятую па ініцыятыве гродзенскага старасты А. Тызенгаўза. У

1770-х гг. была праведзена люстрацыя зямельных угоддзяў Грод-

зенскай эканоміі, сяляне масава пераводзіліся на паншчыну. Дзеля

забеспячэння рэпрадукцыйнасці сялянскай гаспадаркі былі павялі-

чаны сялянскія надзелы.

Аднаўленне сялянскай гаспадаркі ішло маруднымі тэмпамі, але

ўжо ў 60-я гады ў цэнтральнай частцы, а ў 70-я — на ўсходзе

Беларусі колькасць ворнай зямлі і цяглага быдла ў сялян дасягнула

ўзроўню пачатку стагоддзя. У сярэднім сялянскі надзел налічваў у

гэтыя часы 0,5 валокі ворнай зямлі. Развіццю сялянскай гаспадаркі

перашкаджаў рост феадальнай эксплуатацыі. У другой палове ста-

годдзя ў параўнанні з пачаткам XVIII ст. у 1,5 разы павялічыўся

555

памер сялянскіх павіннасцей. На захадзе Беларусі 70—75% сялян

працавалі на паншчыне. На ўсходзе, дзе фальварковая гаспадарка

была менш развіта, прыгонныя плацілі грашовы чынш. Акрамя

гэтага сяляне павінны былі выконваць іншыя павіннасці — павоз,

гвалты, талокі і г.д. Становішча селяніна пагаршалася арэнднай

сістэмай, якая даволі часта практыкавалася ў маёнтках буйных фе-

адалаў. Арандатар максімальна эксплуатаваў як зямельную маё-

масць маёнтка, так і падначаленых яму прыгонных. На Беларусі

даволі частымі былі неўраджаі. Асабліва цяжкімі на ўсходзе Бела-

русі былі 1793 і 1794 гг. Пасланы ў гэты час сюды з сенатарскай

праверкай Г.Р.Дзяржавін быў уражаны голадам і галечай, да якіх

мясцовыя сяляне ставіліся як да звычайнага становішча. "... И в

самые лучшие хлебородные годы, — пісаў ён, — обыкновенно в

здешнем краю крестьяне едят пушной хлеб, а особливо весной, до

новой жатвы, раздав оный в платеж старых займов, всегда нуж-

даются в оном".

Сялянства, як і раней, не мела ніякіх правоў. Спецыяльнай пас-

тановай сойма ў 1768 г. за забойства селяніна прадугледжвалася

смяротная казнь, але феадалы і пасля гэтага маглі беспакарана

закатаваць насмерць сваіх прыгонных. Цяжкае становішча сялян-

ства неаднаразова прыводзіла да антыпрыгонніцкіх хваляванняў,

якія часам перарасталі ў сялянскія паўстанні. Буйныя выступленні

сялян адбываліся ў 50—70-я гады ў Слонімскім і Ялаўскім старо-

ствах, Берасцейскай эканоміі. Яны былі выкліканы ўвядзеннем но-

вых павіннасцей і павелічэннем памеру паншчыны. Толькі з дапа-

могай войска ўлады здолелі падавіць гэтыя хваляванні. Узброенае

выступленне сялян супраць узмацнення эксплуатацыі выбухнула ў

канцы 70-х гадоў у Любоніцкім і Стаўлішчанскім староствах Рэ-

чыцкага павета. Узначаліў паўстанне селянін вёскі Стаўлішча Па-

вел Лагойка. Гэтае выступленне было падаўлена таксама з дапамо-

гай войск. Лагойка і яго паплечнікі былі схоплены і пакараны

смерцю.

У другой палове XVIII ст. адбываліся далейшыя змены ў

становішчы асобных груп залежнага насельніцтва: амаль зніклі,

зліліся з сялянамі або шляхтай панцырныя баяры. Узрасла маёмас-

ная дыферэнцыяцыя сялянства. Побач з заможнымі гаспадаркамі,

556

якія мелі 1—2 валокі зямлі (16% ад агульнай колькасці сялянства),

у беларускай вёсцы жылі кутнікі, бабылі, каморнікі (10%), якія не

мелі зямлі і вымушаны былі наймацца на працу да пана або да

сваіх аднавяскоўцаў. Наёмная праца выкарыстоўвалася, часцей за

ўсё, у буйных маёнтках, на памешчыцкіх мануфактурах.

Новыя з'явы ў развіцці сельскай гаспадаркі Беларусі - паглыб-

ленне маёмаснай дыферэнцыяцыі сялянства, выкарыстанне наём-

най працы, рост таварызацыі маёнткаў — сведчылі аб пачатку раз-

лажэння феадальнага спосабу вытворчасці і крызісе прыгоннай

сістэмы гаспадарання.

У апошнія дзесяцігоддзі існавання Рэчы Паспалітай развіццё

рамяства і мануфактурнай вытворчасці ішло на беларускіх землях

даволі хуткімі тэмпамі. У гэты час значную частку прамысловых

вырабаў, як і раней, давала рамяство. Галоўнымі яго галінамі былі

гарбарства, выраб футра, апрацоўка дрэва, шавецтва і інш. У гара-

дах арганізацыя рамеснай дзейнасці паступова пачынае змяняцца:

губляюць сваю ролю цэхі, усё часцей у буйных майстэрнях пачы-

нае ўжывацца наёмная праца, знікаюць некаторыя рамесныя

спецыяльнасці. Рамяство ўсё больш набывае таварны характар.

Асобую ролю ў прамысловым развіцці Беларусі ў гэты час

пачынаюць адыгрываць мануфактуры. Менавіта мануфактур-

ная вытворчасць з'явілася адметнай рысай прамысловасці. Першыя

мануфактуры ўзніклі ў Рэчы Паспалітай яшчэ ў пачатку XVII ст.,

але толькі ў апошнія дзесяцігоддзі XVIII ст. адкрыццё мануфактур,

перш за ўсё магнацкіх і каралеўскіх, набывае масавы характар.

Усяго па Беларусі ў канцы XVIII ст. налічвалася 53 буйныя

мануфактуры з 2,4 тыс. рабочых на іх. Найстарэйшай была шкля-

ная "фабрыка" Радзівілаў ва Урэччы, заснаваная ў 1635 г. Тут вы-

рабляўся сталовы посуд, люстры, люстраныя бра. Прадукцыя ма-

нуфактуры была вядома далёка за межамі Беларусі. Радзівілам

належалі таксама Налібоцкая шкляная мануфактура, фабрыка шаў-

ковых паясоў у Слуцку, Нясвіжская суконная мануфактура. Да буй-

ных мануфактурных прадпрыемстваў належаў таксама жалезароб-

чы завод Храптовіча ў мястэчку Вішнева Ашмянскага павета (сён-

ня — ў Валожынскім раёне), засйаваны ў 1780 г. Гэтыя мануфакту-

ры выпускалі шматлікую і разнастайную прадукцыю, мелі пастаян-

557

ную сувязь з рынкам. Даволі значнымі былі іншыя вотчынныя

мануфактуры: фаянсавыя заводы Радзівілаў у Свержані і Агінскіх у

Целяханах, шкляныя мануфактуры Салагуба ў мястэчку Ілля на

Міншчыне, суконныя мануфактуры Сапегі ў Ружанах і інш. Часцей

за ўсё на пачатку дзейнасці мануфактур тут працавалі замежныя,

наёмныя майстры, потым — мясцовыя з прыгонньгх. Колькасць

рабочых на мануфактурах складала ад 40 да 70 чалавек. Практыка-

валася здача мануфактур у арэнду мяшчанам, купцам або найбольш

заможным майстрам.

Своеасаблівай рысай развіцця прамысловасці Беларусі былі

каралеўскія мануфактуры, заснаваныя графам А.Тызенгаўзам у

Гродзенскім старостве. У Гродне і яго прыгарадзе Ласосна ў дру-

гой палове 60-х гадоў былі адкрыты 17 мануфактур — люстраная,

габеленавая, карункавая, карэтна-экіпажная і інш., на якіх выраб-

ляліся, галоўным чынам, прадметы раскошы. На гэтых мануфакту-

рах працавалі запрошаныя замежныя майстры, а таксама прыгон-

ныя. Сыравіна прывозілася з-за мяжы, што абумовіла высокія цэны

на прадукцыю гэтых прадпрыемстваў. Прадукцыя гродзенскіх ма-

нуфактур не мела збыту на ўнутраным рынку, і таму большасць з

іх была закрыта ў пачатку 80-х гадоў пасля фінансавага падзення

Тызенгаўза.

Найбольшае развіццё на Беларусі ў гэтыя часы атрымала перап-

рацоўка сельскагаспадарчай сыравіны. Гэта было абумоўлена не

толькі характарам сыравінных рэсурсаў, але і імкненнем феадалаў

павысіць таварнасць сваіх маёнткаў. Дадатковы прыбытак давала

выкарыстанне таннай рабочай сілы — прыгонных сялян. Галоў-

нымі галінамі вытворчасці ў гэтыя часы з'яўляліся суконная, мука-

мольная, баваўняная, гарбарная. Амаль у кожным маёнтку быў бро-

вар. Прадукцыя вінакурэння ішла не толькі на рынак, але, дзякую-

чы праву прапінацыі, прадавалася пры пасрэдніцтве шынкароў-

арандатараў прыгонным сялянам, часам прымусова.

Вотчынныя мануфактуры па сваім характары належалі да феа-

дальных прадпрыемстваў, але і тут у наяўнасці былі рысы капі-

талістычнай вытворчасці: ужыванне больш прагрэсіўнай тэхнікі і

тэхналогіі, сувязь з рынкам, выкарыстанне працы па найму.

Адной з прыкмет эканамічнага жыцця Беларусі ў другой палове

558

XVIII ст. было ажыўленне гандлю. Развіццю гандлю спрыяла палі-

тыка правячых колаў краіны, накіраваная, між іншым, на некаторае

ўзмацненне пазіцыі трэцяга саслоўя. Адным з першых мерапрыем-

стваў, якія паспрыялі развіццю гандлю, было скасаванне прыват-

ных мытняў на тэрыторыі краіны і ўсталяванне ў 1764 г. генераль-

нага мытнага тарыфу. У 1775 г. былі адменены мытні на граніцах

Польшчы і Вялікага княства Літоўскага. Ажыўленню гандлю спры-

яла таксама дзейнасць урада па ўладкаванню гандлёвых шляхоў.

Найбольш таннымі і зручнымі ў тыя часы былі водныя шляхі, таму,

менавіта, на іх паляпшэнне былі накіраваны першыя дзеянні ўлад.

У 1784 г. былі завершаны работы на канале, які злучаў Днепр з

Нёманам. Ініцыятыва пабудовы канала і яе фінансаванне належалі

Міхалу Агінскаму, буйному магнату і палітычнаму дзеячу Рэчы

Паспалітай. У гэтым жа годзе закончана будаўніцтва на Кара-

леўскім канале паміж Прыпяццю і Бугам. Будаўніцтва гэтых кана-

лаў аблегчыла пастаўку сельскагаспадарчых прадуктаў у цэнтраль-

ныя раёны Рэчы Паспалітай, а таксама порты Балтыйскага мора,

адкуль яны вывозіліся за мяжу. Пачаліся работы па ўпарадкаванню

сухапутных шляхоў. Вялікае значэнне для развіцця гандлёвых сувя-

зей Беларусі мела пабудова двух гасцінцаў праз Палессе. У 1764 г.

была праведзена рэформа пошты, якая аблегчыла зносіны паміж

рэгіёнамі Рэчы Паспалітай, а ў 1766 г. — метралагічная рэформа.

У знешнім гандлі ў другой палове XVIII ст. не назіралася знач-

ных змен у адносінах да прадметаў экспарту і імпарту, хаця павя-

лічваюцца іх аб'ёмы. Галоўнымі прадметамі вывазу былі прадукты

сельскай гаспадаркі, перш за ўсё збожжа, лён, каноплі, скуры, а

таксама лес і лесаматэрыялы. Увозіліся прадметы раскошы, мета-

лы, рыба, соль. Пасля першых падзелаў Рэчы Паспалітай пачына-

ецца паступовая пераарыентацыя гандлёвых сувязей. Купцы ўсход-

няй і цэнтральнай частак Беларусі наладжваюць кантакты з расій-

скімі купцамі.

Для эканомікі Беларусі, як і ўсёй Рэчы Паспалітай, у гэты час

яшчэ большае значэнне, чым рост знешнегандлёвых сувязей, мела

ажыўленне на ўнутраным рынку. Павелічэнне колькасці насель-

ніцтва, рост яго запатрабаванняў, працэс ачыншавання сялянства,

развіццё гарадоў і інш. спрыялі росту таварна-грашовых адносін.

559

Па-ранейшаму галоўную ролю ва ўнутраным гандлі адыгрывалі

кірмашы. Большасць з іх былі адна-двухдзенныя, некаторыя дзей-

нічалі на працягу некалькіх тыдняў. Буйнейшымі былі кірмашы ў

Бешанковічах, Зэльве, Любавічах, Астрыне, Свіслачы;, Шклове,

Нясвіжы. Акрамя прадметаў мясцовай прамысловасці і сельскай

гаспадаркі, на буйныя кірмашы дастаўлялася шмат тавараў з сусед-

ніх абласцей і з-за мяжы. Беларускія кірмашы адрозніваліся паміж

сабою спецыялізацыяй гандлю: на адных гандлявалі пераважна

сельскагаспадарчымі таварамі і прадукцыяй мясцовых промыслаў,

на другіх — у асноўным жывёлай, на трэціх — прамысловымі

таварамі і прадметамі раскошы. На кірмашах аднаўляліся дагаворы

аб арэндзе, заключаліся дагаворы на продаж прадукцыі мануфак-

тур або фальваркаў. Кірмашы служылі сродкам аб'яднання мясцо-

вых рынкаў і спрыялі разбурэнню натуральнай гаспадаркі.

Акрамя кірмашоў, значную ролю ў гандлі адыгрывалі ў гэты час

штодзённыя таргі, дзе прадаваліся тавары паўсядзённага попыту.

Вышэйназваныя формы гандлю былі прыналежнасцю феадальнага

спосабу вытворчасці, паколькі сведчылі аб няпэўнасці таварна-гра-

шовых адносін, адсутнасці вялікай таварнай масы, наяўнасці нату-

ральнай гаспадаркі. Больш прагрэсіўны стацыянарны гандаль у

гэтыя часы толькі пачынаў разгортвацца і не адыгрываў яшчэ важ-

кай ролі ў эканоміцы.

Такім чынам, эканамічнае развіццё Беларусі, як і ўсёй Рэчы

Паспалітай, у другой палове XVIII ст. неадольна выводзіла краіну з

эпохі феадальных адносін у больш прагрэсіўную эпоху капіталіз-

му. Па колькасці мануфактур, аб'ёмах вытворчасці і гандлю Рэч

Паспалітая пераўзыходзіла суседнюю Расію, была на адным уз-

роўні з Аўстрыяй і Прусіяй, хаця значна саступала Англіі і Фран-

цыі. Гаспадарка Беларусі пасля перыяду глыбокага заняпаду адрад-

жалася і хутка набліжалася да перадавых еўрапейскіх узораў.

Разам з аднаўленнем сельскай гаспадаркі, прамысловасці і ганд-

лю ў другой палове XVIII ст. адбудоўваліся і раслі беларускія гара-

ды. У іх статусе і сацыяльным становішчы жыхароў у гэтыя часы

назіраюцца некаторыя змены. У апошняй чвэрці стагоддзя на Бела-

русі налічвалася 41 горад і 397 мястэчак. Гараджане складалі 370

тыс. чалавек, або 11% усяго насельніцтва Беларусі. 15 гарадоў былі

560