Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

закончылася перамогай Сапегаў у першай палове 80-х гадоў. Яны

атрымалі ад караля высокія пасады ў дзяржаве. Латыфундыі гэтай

сям'і размяшчаліся на Беларусі, Жамойціі, Украіне, прыносілі ёй

вялізныя прыбыткі і забяспечвалі значны палітычны ўплыў у вы-

шэйшых органах дзяржаўнай улады. Яны ўплывалі на рашэнні з'ез-

даў шляхты, пастановы мясцовых соймікаў. Законы ВКЛ і судовыя

органы ыярэдка былі бяссільнымі перад іх свавольствам. Умацаваў-

шы сваё становішча, Сапегі выступілі супраць караля, маючы на-

мер стаць на чале самастойнай Літоўскай дзяржавы.

Між тым у асяроддзі літвінскай шляхты і буйнейшых магнатаў

— Радзівілаў, Пацаў, Агінскіх — расла незадаволенасць усеўлад-

ствам і злоўжываннямі Сапегаў. У 1696 г. супраць іх пачалася адк-

рытая барацьба большай часткі літвінскай шляхты. Ёй удалося да-

магчыся на канфедэрацыйным сойме 1696 г. канчатковага ўраўна-

вання сваіх правоў з польскай шляхтай адносна узмацнення кант-

ролю над дзейнасцю службовых асоб.

У тым жа годзе памёр кароль Рэчы Паспалітай Ян III Сабескі.

Выбары новага караля заўжды суправаджаліся вострай палітычнай

барацьбой. Суседнія дзяржавы імкнуліся падтрымаць выгадную

для сябе кандыдатуру і часта дзейнічалі пры гэтым сілавымі мета-

дамі. Пётр I, каб падтрымаць свайго саюзніка — саксонскага кур-

фюрста Фрыдрыха-Аўгуста II і яго прыхільнікаў, накіраваў да ме-

жаў Рэчы Паспалітай армію пад камандаваннем князя Рамаданоўс-

кага.

У 1697 г. каралеўскую і княжацкую пасаду заняў Фрыдрых-

Аўгуст II (1697—1733). Ён імкнуўся прымірыць варожыя бакі. Ка-

ранацыйны сойм 1697 г. пацвердзіў ураўнаванне правоў літвінскай

і польскай шляхты. Тым не менш, канфлікт паміж Сапегамі і боль-

шай часткай шляхты ВКЛ, на чале якой стаялі Грыгорый Агінскі і

Вішнявецкія, набыў характар грамадзянскай вайны.

Канфлікт паміж Сапегамі і іх праціўнікамі ў канцы 1690-х

гадоў нельга разглядаць толькі як барацьбу магнацкіх груповак за

ўладу ў ВКЛ. Сутнасць гэтага канфлікту заключалася ў спробе

сапегаўскага дома на чале з вялікім гетманам Янам Казімірам

(1637—1720) і падскарбіем Бенядзіктам Сапегамі разарваць унію

з Польшчай і дамагчыся незалежнасці княства. Сапегі нават рас-

531

пачалі перамовы з аўстрыйскім імператарам і іншымі манархамі

Еўропы, шукалі падтрымкі ў справе аддзялення ВКЛ. Абодва бакі

выкарыстоўвалі шляхту (а Сапегі яшчэ і сялянства) у сваіх інта-

рэсах, абапіраліся на сілу і маніпулявалі лозунгам абароны «шля-

хецкіх вольнасцяў».

Супрацьстаянне дзвюх партый дасягнула апагею ў 1700 г. У

лістападзе 1700 г. пад Алькенікамі (паблізу Вільні) адбылася вы-

рашальная бітва. Атрады шляхты разграмілі войска імкнуўшыхся

да неабмежаванай улады ў ВКЛ Сапегаў. Пасля чаго многія іх

уладанні былі разрабаваны, канфіскаваны і раздадзены іншым феа-

далам. Палітычны ўплыў Сапегаў, пазбаўленых усіх дзяржаўных

пасад, аслабеў. Яны вымушаны былі пакінуць краіну і шукаць

заступніцтва ў шведскага караля Карла ХII. Гэта скарыстаў Аўгуст,

каб умацаваць сваю ўладу ў ВКЛ. Яго прыхільнікі на чале з

Агінскім выставілі праект аддзялення ВКЛ ад Польшчы і стварэн-

ня з княства спадчыннай манархіі для Аўгуста II і яго нашчадкаў.

Для гэтага ў Беларусь і Жамойцію былі ўведзены саксонскія войскі

Аўгуста II быццам бы дзеля аховы гэтых зямель ад шведскага

нашэсця. Курфюрст саксонскі Аўгуст II заключыў саюз з Расіяй і

Даніяй і сумесна з імі пачаў вайну супраць Швецыі. Гэты саюз

атрымаў назву Паўночнага.

Грамадзянскую вайну, якая запалала ў ВКЛ, не маглі не ска-

рыстаць суседзі. Шведскі кароль, абвясціўшы сябе абаронцам

правоў Сапегаў, рушыў свае войскі ў межы ВКЛ. Ворагі апаль-

нага вялікага гетмана літоўскага схіліліся да Расіі. Разумеючы,

што гэтым яны падтрымліваюць Аўгуста II, і баючыся ягоных

абсалютысцкіх памкненняў, пачалі рабіць захады адарваць ВКЛ

ад Кароны. 3 гэтай мэтай праціўнікі Сапегаў пачалі выступаць

як «Рэч Паспалітая Літоўская». Вясной 1702 г. яны заключылі

дамову з Масквой, паводле якой фактычна аддавалі сваю дзяр-

жаву пад пратэктарат цара, атрымлівалі ад яго вайсковую і гра-

шовую дапамогу і згаджаліся ўпусціць рэгулярнае расійскае вой-

ска на сваю тэрыторыю.

Такім чынам, да пачатку XVIII ст. ВКЛ, як і Рэч Паспалітая

ў цэлым, прыйшло слабым эканамічна, з унутранымі супя-

рэчнасцямі, крайне дэцэнтралізаваным.

532

БЕЛАРУСЬ У ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVIII ст.

• Беларусь у Паўночнай вайне.

• Эканамічнае становішча і сацыяльныя супярэчнасці.

• Паглыбленне палітычнага крызісу.

Беларусь у Паўночнай вайне

У канцы XVII ст. на поўначы Еўропы склаліся эканамічныя і

палітычныя перадумовы для перадзелу сфер уплыву паміж вя-

дучымі дзяржавамі рэгіёну. Скарыстаўшы ўнутранае аслабленне

Швецыі, Расія, Саксонія і Данія ўтварылі кааліцыю пад назвай

"Паўночны саюз" (адсюль і назва вайны 1700—1721 гг.), дасп-

рабавалі захапіць частку яе ўладанняў у балтыйскім рэгіёне.

У жаданні вярнуць Лівонію, страчаную Рэччу Паспалітай павод-

ле Аліўскага міру 1660 г. на карысць Швецыі, Аўгуст II у 1700 г. у

саюзе з Даніяй і Расіяй выступіў супраць Швецыі. Расія ў Паўноч-

най вайне імкнулася заваяваць землі, якія былі захоплены Швецы-

яй у пачатку XVII ст. і зачынялі ёй выхад у Балтыйскае мора.

Паўночная вайна 1700—1721 гг. пачалася няўдала для саюзнікаў.

Шведская армія, на чале якой стаяў Карл XII, у 1700—1701 гг.

прымусіла капітуляваць Данію, пад Нарвай атрымала перамогу над

расійскай арміяй, пад Рыгай разбіла саксонскае войска Аўгуста II і

ў пачатку 1702 г. уступіла на тэрыторыю ВКЛ. Беларусь зноў стала

арэнай ваенных дзеянняў. Падчас Паўночнай вайны ВКЛ, бадай, у

апошні раз выступіла ў якасці самастойнага фактару еўрапейскай

палітыкі. У 1702—1703 гг. паміж ім і Расіяй было падпісана тры

міждзяржаўныя пагадненні аб сумесных дзеяннях супраць Швецыі.

Расія імкнулася выкарыстаць антышведскія настроі шляхты, каб

уцягнуць Рэч Паспалітую ў вайну, надоўга затрымаць шведскія

войскі на яе тэрыторыі, што дало б магчымасць лепш падрыхтавац-

ца да вайны. Расійскі ўрад абяцаў ваенную і фінансавую дапамогу і

нават распрацоўваў праект пераходу ВКЛ пад вярхоўную ўладу

цара.

Грамадства ВКЛ раскалолася на праціўнікаў і прыхільнікаў шве-

даў. У гэты ж час у дзяржаве разгарэлася "магнацкая" вайна за

533

ўладу паміж Сапегамі, Агінскімі, Вішнявецкімі і Радзівіламі. Са-

пегі шукалі падтрымку ў Карла XII, а прадстаўнікі антысапегаўс-

кай шляхецкай партыі (Агінскія і Вішнявецкія) дамаўляліся з Пят-

ром I. Прыклад палітычнай беспрынцыповасці паказаў кароль Аў-

густ II. Ён кідаўся то да Пятра I, то, здрадзіўшы яму, да Карла ХII.

У імкненні заключыць сепаратны мір са Швецыяй, ён не спыняўся

нават перад магчымасцю частковага падзелу Рэчы Паспалітай.

Шведскі кароль лічыў Аўгуста II несумленным палітыкам і заду-

маў лішыць яго каралеўскай пасады. Кандыдата ў каралі шукалі

нядоўга. У 1704 г. шляхта на чале з апальнымі Сапегамі, якая

непрыязна ставілася да Аўгуста II, пры падтрымцы шведскіх шты-

коў абрала новым манархам ваяводу Станіслава Ляшчынскага.

У тым жа 1704 г. стварылася Сандамірская канфедэрацыя пры-

хільнікаў Аўгуста II. Яна вырашыла зноў заключыць саюз з Расіяй і

аб'явіць вайну Швецыі. У Рэчы Паспалітай утварылася двоеў-

ладдзе: адны падтрымлівалі Фрыдрыха-Аўгуста II, другія — Ста-

ніслава Ляшчынскага. Чарговая канфрантацыя вяла да трагедыі —

прыцягнення знешніх сіл для вырашэння ўнутраных супярэчнасцей.

Восенню 1704 г. у Беларусь уступіла амаль 60-тысячнае расій-

скае войска пад камандаваннем Рапніна, усе выдаткі па ўтрыманні

яго неслі мясцовыя жыхары. Расійская армія ачысціла тэрыторыю

ВКЛ ад шведскЬс войскаў і атрадаў Сапегі. Шведы перайшлі Нё-

ман, разбурылі ваколіцы Гародні. Па беларускай зямлі пачаў гуляць

смерч спусташэння. Кэч Паспалітая ператварылася «ў заезжы двор

і карчму» для чужаземных войскаў, якія зводзілі рахункі паміж

сабою і нішчылі край. Так, вядомы загад Пятра I, паводле якога

патрабавалася «... везде провиант и фураж, тако ж хлеб стоячий в

поле и в гумнах или в житницах по деревням ... жечь, не жалея и

строения... уничтожать мосты, мельницы, а жителей со скотом

переселять в леса».

Не лепшае было стаўленне і з боку шведаў. Загад Карла XII

прадугледжваў: «Кантрыбуцыю спаганяць агнём і мячом. Хутчэй

хай пацерпіць невінаваты, чым выслізьне вінаваты... Было б най-

лепей, каб усе гэтыя мясціны былі панішчаны рабункамі і па-

жарамі і каб усе, хто там жыве, вінаватыя ці невінаватыя, былі

знішчаны».

534

Грамадзянская вайна падзяліла краіну на два варожыя лагеры і

паставіла яе на мяжу выжывання. Пасол Расіі ў Рэчы Паспалітай

пісаў: «Бог ведае, як можа стаяць Польская Рэспубліка: уся ад

непрыяцеля і ад міжусобнай вайны разрабаваная ўшчэнт, і апроч

учынкаў сабе на зло, іншага рабіць нічога на карысць не хочуць».

Да лета 1705 г. расійскае войска было сканцэнтравана каля По-

лацка. У пачатку чэрвеня 60-тысячная армія пад камандаваннем

Агільві размясцілася ў Гародні, дзе трапіла ў акружэнне і ледзь не

была знішчана шведамі.

Амаль увесь 1706 г. на Беларусі гаспадарылі шведы і саюзныя

ім магнаты Рэчы Паспалітай. Цяпер ужо яны мэтанакіравана спус-

ташалі гарады і маёнткі прыхільнікаў караля Аўгуста II і Пятра I.

Былі спалены Мір, Карэлічы, Нясвіж, Ляхавічы, разрабаваны Га-

родня, Наваградак, Клецк, Пінск.

Восенню 1706 г. Карл XII уварваўся ў Саксонію і пасля шэрагу

перамог прымусіў Аўгуста II падпісаць Альтранштадскі (па назве

мястэчка каля Лейпцыга) мір, якім той адмаўляўся ад кароны Рэчы

Паспалітай і разрываў саюз Саксоніі з Расіяй. Гэта ўмацоўвала

пазіцыі Станіслава Ляшчынскага ў Рэчы Паспалітай. Пецярбург доб-

ра ўсведамляў небяспеку, якая крылася для яго ў гэтым міры — пры

выхадзе з вайны Рэчы Паспалітай ваенныя дзеянні перамясціліся б у

Расію з усімі выдаткамі вайны. Пецярбург стаў шукаць кандыдата на

трон Рэчы Паспалітай і ВКЛ. Але дыпламатычная мітусня вакол

каралеўскай кароны поспеху не мела. Мір са Швецыяй Аўгуст П

заключыў тайна ад Расіі і ў той час тайна ад Карла XII імкнуўся

захаваць саюз з Пятром I. 3 улікам жадання Аўгуста II зноў сесці на

трон удзельнікі Сандамірскай канфедэрацыі па ўказцы Расіі выс-

тупілі супраць умоў Альтранштадскага міру.

Беларусь зноў ацынулася ў цэнтры ваенных падзей. 35-тысячнае

войска Карла XII наступала праз Гародню, Смаргонь, Мінск. Расій-

скае войска (каля 57 тыс.) адыходзіла на ўсход. Разам з ім адступалі

аддзелы Р. Агінскага. Корпус Я. Сапегі наступаў разам з Карлам.

Адступленне суправаджалася спусташэннем. Па загаду Пятра I

былі спалены Мсціслаў, Орша, Віцебск, Магілёу; спецыяльныя ат-

рады знішчалі харчовыя і фуражныя запасы. Рабілася гэта свядома,

каб пазбавіць шведскае войска запасаў.

535

На працягу амаль усяго папярэдняга Палтаўскай бітве перыяду

вайны тэрыторыя Беларусі была асноўным тэатрам ваенных падзей

і базай забеспячэння як рускага, так і шведскага войска, а таксама

войска Рэчы Паспалітай. За кошт мясцовага насельніцтва яны

забяспечвалі свае патрэбы ў правіянце, фуражы, транспарце. Збор

кантрыбуцый суправаджаўся свавольствам і рэпрэсіямі. У выпадку

нявыплаты яе ў тэрмін накіроўваліся ўзброеныя атрады для "экзе-

куцыі" — прымусовага спагнання.

Па меры прасоўвання шведскай арміі на ўсход, Пётр адводзіў

войска да сваёй мяжы, вымотваў праціўніка, падрываў яго баяз-

дольнасць. Ён хацеў даць рашучы бой на беларускай зямлі. У

ліпені каля мястэчка Галаўчын шведы сутыкнуліся з часткай арміі

Пятра I і перамаглі. Але ў Карла XII не хапала сіл для галоўнай

бітвы. Ён павёў сваю армію на Украіну, дзе спадзяваўся забяспе-

чыць яе прадуктамі, зазімаваць і з дапамогай украінскага гетмана

Мазепы пачаць новае наступленне на ўсход.

Для падмацавання шведскай арміі па загаду караля з Рыгі з

вялікім абозам (7 тыс. павозак з боепрыпасамі, фуражом, харчаван-

нем) рухаўся корпус генерала Левенгаупта. Калі корпус уступіў у

межы Беларусі, Левенгаупт стварыў спецыяльныя атрады, якія

рассылаліся «наперед и по сторонам, чтобы готовили провиант».

Аднак здабыць яго было не так проста. Варожа настроенае да

захопнікаў насельніцтва хавала ўсе харчовыя прыпасы. Каб даведац-

ца, дзе знаходзіцца хлеб, шведы ўжывалі самыя жорсткія катаванні.

У пісьме цару ад 3 красавіка 1708 г. Меншыкаў паведамляў: «Муча-

ют, вешают, жгут мужиков... дабы ямы хлебные показывали".

Левенгаупт "грабил всех без исключения, не давая никому спуску».

Расійскае камандаванне вырашыла прапусціць войска Карла XII

далей, у глыб Украіны, а тым часам разграміць корпус Левенгаупта

і пазбавіць шведскую армію падмацавання. Пётр I таксама накі-

раваў галоўныя сілы на Украіну, пакінуўшы ў беларускім Пад-

няпроўі 12 тыс. салдат і драгунаў для знішчэння корпуса, які ў

выпадку злучэння з асноўнымі сіламі шведскай арміі значна ўзмац-

ніў бы яе людзьмі і боепрыпасамі. Тры месяцы руская разведка

сачыла за рухам корпуса ад Рыгі да ўсходніх межаў ВКЛ. 28 верас-

ня 1708 г. пад вёскай Лясная каля Прапойску (Слаўгарад) руская

536

армія атакавала шведаў і ў жорсткай бітве разграміла корпус. Ен

страціў 9 тыс. чалавек забітымі, каля тысячы палоннымі, у тым

ліку 45 афіцэраў. Былі ўзяты ўвесь абоз праціўніка з вялікімі

запасамі прадуктаў і боепрыпасаў, уся артылерыя. Перамога была

дасягнута меншымі сіламі: рускія страцілі 1111 чалавек забітымі і

2856 параненымі.

Бітва ля Лясной была першай буйной перамогай рэгулярнай

рускай арміі, створанай у выніку ваенных рэформаў Пятра пачатку

XVIII ст. Разгром корпуса Левенгаупта пагоршыў становішча ас-

ноўнай арміі Карла XII. Левенгаупт прыйшоў да Карла XII без

зброі і харчу — прывёў да караля толькі 5 тыс. змучаных і галод-

ных салдат. Страціўшы пад Лясной увесь абоз з боепрыпасамі,

шведы ў Палтаўскай бітве змаглі выставіць толькі чатыры гарматы.

Астатняя артылерыя не магла быць выкарыстана з-за адсутнасці

пораху і снарадаў.

Разгром шведаў пад Палтавай (27 чэрвеня 1709 г.) рэзка памя-

няў палітычную сітуацыю ў краіне. Расійскае войска і сандамірскія

канфедэраты ачысцілі ад шведаў і іх прыхільнікаў Беларусь, Жа-

мойцію і Польшчу, ваенныя дзеянні перакінуліся на тэрыторыю

Швецыі і ішлі далей пры поўнай перавазе Расіі. Трон Рэчы Паспа-

літай пры падтрымцы саксонскага войска зноў заняў Аўгуст II,

прыхільнік цара Пятра, які разам з прускім каралём устанавіў над

Рэччу Паспалітай палітычны кантроль. Шляхта, знявераная ў бы-

лым манарху, усё ж пагадзілася аднавіць яго на пасадзе. Пачаўся

масавы пераход прыхільнікаў СЛяшчынскага ў лагер сандаміранаў.

Атрымаўшы звесткі пра Палтаўскую бітву, найвышэйшы літоўскі

гетман Ян Сапега спыніў ваенныя дзеянні. Ён паведаміў фельдмар-

шалу Б. Шарамецеву пра сваё рашэнне перайсці на бок Расіі і

прасіў аб амністыі ў цара Пятра. Амністыю ён атрымаў, а 11

лістапада 1709 г. рускі генерал Я. Палонскі і новы найвышэйшы

гетман — стаўленік Расіі Людвіг Пацей, уплыў якога моцна ўзрос

падчас Паўночнай вайны, каля Бярэсця прынялі капітуляцыю 15-

тысячнага войска Сапегі. Хоць межы Рэчы Паспалітай пасля Паў-

ночнай вайны засталіся некранутымі, але яна згубіла свой суве-

рэнітэт і ўсё больш пападала ў залежнасць ад палітыкі расійскага

манарха.

537

Варшаўскі сойм 1710 г. зноў зацвердзіў Фрыдрыха-Аўгуста II

каралём Рэчы Паспалітай. Тады ж быў канчаткова ратыфікаваны

мірны дагавор 1686 г. з Расіяй. Гэта сведчыла аб рэзкім узмацненні

яе ўплыву на ўнуграныя справы дзяржавы. У шэрагу гарадоў, у

тым ліку ў Полацку і Быхаве, былі размешчаны расійскія гар-

нізоны. У Расію вывозіліся рамеснікі і моладзь. Царскі вяльможа

А. Меншыкаў ад свайго імя раздаваў пасады і маёнткі прыхіль-

нікам Пятра I.

Аўгуст II, які даўно марыў аб абсалютнай манархіі, пачаў ума-

цоўваць каралеўскую ўладу. Яго апорай у гэтай справе была сак-

сонская армія, што знаходзілася ў краіне, рабавала і спусташала яе.

Прыхільнікі «залатой шляхецкай вольнасці» на чале з вялікім гет-

манам літоўскім Людвігам Пацеем, які фактычна сканцэнтраваў у

сваіх руках уладу ў Вялікім княстве, выступілі супраць палітыкі

цэнтралізацыі. Пацея падтрымлівалі Агінскія і іншыя магнаты, Аў-

густа II — Расія і Прусія. 23 сакавіка 1716 г. у Вільні была створа-

на канфедэрацыя літвінскай шляхты на чале з ашмянскім харужым

К. Сулістроўскім, якая выступіла супраць моцнай каралеўскай ула-

ды. Пётр I зноў выкарыстаў унутраны канфлікт у Рэчы Паспалітай

і павялічыў там свае гарнізоны. У 1717 г. на "нямым" сойме (паста-

новы на ім прымаліся без абмеркавання), ён прадыктаваў умовы

прымірэння караля з канфедэратамі. Паводле гэтага пагаднення.

абмяжоўвалася ўлада гетманаў, скарачалася войска (польскае — да

18 тыс, Вялікага княства Літоўскага — да 6 тыс. салдат), застава-

лася славутае «liberum veto». Абараніць незалежнасць дзяржавы

такая армія не магла, асабліва калі ўлічыць, што Расія мела 350

тыс. салдат, Аўстрыя — 280 тыс, Прусія — 200 тыс. Гэтыя краіны

ўплывалі не толькі на знешнюю, але і на ўнутраную палітыку Рэчы

Паспалітай

3 часоў Паўночнай вайны Расія паступова ўзяла пад свой кант-

роль знешнюю і ўнутраную палітыку Рэчы Паспалітай. Аўгуст II

усё больш адчуваў цяжар жалезнай рукі суседняга манарха і пачаў

рабіць захады па вываду расійскага войска і адраджэнню неза-

лежнасці краіны. Ён знайшоў падтрымку ў Англіі і Аўстрыі. Але

Расія і яе крэатура, прадстаўнікамі якой у ВКЛ былі перш за ўсё

Людвіг Пацей і Станіслаў Дэнгоф, сарвалі гэтыя намеры.

538

Зацікаўленыя ў захаванні безуладдзя і анархіі пад прыкрыццём

аховы і гарантавання "шляхецкіх вольнасцяў" Расія і Прусія ў

1720 г. абавязаліся ўтрымліваць існуючы ў Рэчы Паспалітай лад.

У 1726 г. да іх далучылася Аўстрыя. Гэта сведчыла пра глыбіню

ўпадку Рэчы Паспалітай, калі іншыя дзяржавы бралі на сябе ролю

суддзяў гэтай краіны.

У 1733 г. Аўгуст II памёр. На элекцыйным сойме пераважная

большасць шляхты абрала каралём Станіслава Ляшчынскага. Але

яго кандыдатура на троне Рэчы Паспалітай ніяк не задавальняла

суседнія дзяржавы. Сюды былі ўведзены 30-тысячны расійскі кор-

пус і саксонская армія, якія разам з нешматлікай апазіцыяй па-

садзілі на трон Аўгуста III, сына памёршага караля. Гвалтоўнае, з

дапамогай чужаземных войскаў, каранаванне, ужо не было новым.

для краіны.

Такім чынам, Расія пасля перамогі ў Паўночнай вайне набы-

ла рашаючы ўплыў на ўнутраныя справы ВКЛ і Рэчы Пас-

палітай. Дзейнасць іх дзяржаўных інстытутаў была амаль по-

ўнасцю паралізавана.

Эканамічнае становішча і сацыяльныя супярэчнасці

Гаспадарчы заняпад беларускіх зямель у другой палове XVII -

першай палове XVIII ст. быў выкліканы шматлікімі войнамі. Пад-

лічана, што з 70 гадоў гісторыі Рэчы Паспалітай (1648—1718) 65

прыходзіцца на ваенныя гады. Першая паласа войнаў, што з вялікай

разбуральнай сілай пракаціліся па Беларусі, цягнулася з 1648 па

1667 гг. і прынесла вялікія спусташэнні і людскія страты. Дзеянні

казацкіх «загонаў», выступленні гараджан, а потым тэрор 1648—

1653 гг. прывялі насельніцтва і эканоміку да разарэння. Цяжкасці,

выкліканыя падзеямі 40-х гадоў XVII ст., былі толькі пачаткам тых

незлічоных бед і нястач, якія давялося перажыць беларускаму на-

роду ў сувязі з распачатай у 1654 г. вайной паміж Рэччу Паспалітай

і Расіяй, а потым і Швецыяй (1655—1660 гг.). На працягу 10 гадоў

на тэрыторыі Беларусі праходзілі асноўныя баявыя дзеянні вайны.

3 самага пачатку XVIII ст. Беларусь зноў стала ахвярай інтэр-

венцыі.

Паўночная вайна зруйнавала Рэч Паспалітую, асабліва яе ўсход-

539

нія рэгіёны. Яна была адной з найбольш драматычных старонак

беларускай гісторыі. Вялікае княства Літоўскае было адкінута на

дзесяткі гадоў назад у сваім гаспадарчым развіцці. Ваенныя дзеянні,

грабяжы, пастоі войскаў, непасільныя кантрыбуцыі давялі Беларусь

да страшнага спусташэння, нанеслі вялікі ўрон яе эканоміцы. Сотні

населеных пунктаў ляжалі ў руінах. Былі спалены Нясвіж, Ляхавічы,

Магілёў, Віцебск, Мсціслаў і шмат іншых гарадоў. «Гарады Бярэсце,

Кобрын, Гарадзец цалкам разбураны, дамы спалены, людзі вымерлі,

другія разышліся», — адзначалася ў інвентары 1712 г. Берасцейскай

і Кобрынскай эканомій. Тыповай карцінай зноў сталі неапрацаваныя

палі, абязлюдныя сядзібы і вёскі. Было закінута 60—70% пасяўных

плошчаў, знішчана каля паловы рабочай жывёлы, зніклі цэлыя вёскі.

Шклоўскае графства, напрыклад, страціла 86,4% свайго насель-

ніцтва. На 43% зменшылася колькасць сялянскіх гаспадарак у Копы-

скім графстве. У Крычаўскім старостве ў 1712 г. пуставала 73%

ворных валок, у Гарадзенскай эканоміі — амаль тры чвэрці сялян-

скіх ворных зямель. Удары, што абрушыліся на Беларусь, былі

асабліва адчувальнымі яшчэ і таму, што яе гаспадарка не паспела

адысці ад упадку другой паловы XVII ст.

Ваенныя спусташэнні ўзмацніліся засухай, што спасцігла сельс-

кую гаспадарку. Вялікім цяжарам для разрабаванага і збяднелага

народа была эпідэмія, якая лютавала з 1708 па 1711 гг. і выклікала

вялікую смяротнасць. У Наваградку пасля яе засталася толькі пало-

ва жыхароў. Эпідэмія ў Гародні ў 1710 г. прыняла такія памеры,

што "ўвесь горад застаўся пустым".

Паўночная вайна падарвала гаспадарчы і дэмаграфічны патэн-

цыял Беларусі. Сельская гаспадарка, гарады, рамяство, гандаль

прыйшлі ў глыбокі заняпад. Вялікай цаной заплаціў беларускі на-

род у гэтай вайне. Агульныя страты насельніцтва склалі каля 30%,

а гэта больш за 700 тыс. чалавек (за гады вайны яго колькасць

знізілася з 2,2 млн. да 1,5 млн. чалавек).

Ваеннае ліхалецце адышло і самаахвярнай працай беларускі на-

род стаў адраджаць разбураную гаспадарку. За 30 — 40 пасляваен-

ных гадоў насельніцтва амаль падвоілася, а да 1791 г. павялічылася

да 3,6 млн. чалавек. Запусцелыя нівы ў значнай меры былі закуль-

тываваны, у два разы вырасла пагалоўе хатняй жывёлы.

540