Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

выніку паспалітае рушэнне так і не змагло сабрацца. Ускладняла

барацьбу з народнымі выступленнямі тая хуткасць, з якой узнікалі

новыя раёны паўстання, якое ахапіла значныя тэрыторыі паўднёвай

і цэнтральнай Беларусі. Пад кантролем вялікакняжацкіх сіл заста-

валася Слуцкая крэпасць, якая прыкрывала шлях на Менск, Нава-

гародак і Вільню. Пры гэтым слуцкі камендант даносіў, што без

падмацавання горад утрымаць не зможа, таму што ў ім рыхтуецца

змова.

Паўстаўшых сялян Слуцкага і Мазырскага паветаў узначаліў

паплечнік Хмяльніцкага Я. Сакалоўскі, мясцовы ўраджэнец. Аднак

гетман паспеў кінуць да Слуцка падмацаванні і ў выніку ўтрымаць

у сваіх руках горад. Пэўныя поспехі паўстаўшых былі адзначаны

ўзяццем Бабруйска пры актыўнай дапамозе гараджан. Мясцовы

стараста быў утоплены ў Бярэзіне. Касцёлы ў горадзе былі раз-

громлены.

Дробная праваслаўная шляхта, праваслаўны клір, багатыя куп-

цы, вярхушка рамесных цэхаў прытрымліваліся чакальнай тактыкі,

абмяжоўваючы пратэст супраць змяншэння сваіх правоў хадайніц-

твамі паслоў на прадмет аднаўлення былых свабод і прывілей.

Аднак нярэдкімі былі выпадкі далучэння гэтых слаёў да паўстаў-

шых, якія асабліва сталі частымі пасля паспяховых дзеянняў каза-

коў пад Рэчыцай і Бабруйскам летам 1648 г.

Да восені значная частка Беларусі была ахоплена баявымі дзе-

яннямі. Адной мэты Б. Хмяльніцкі дамогся. Шырокі размах ба-.

рацьбы на Беларусі прыкрываў флангі ўкраінскага казачага войска,

якое ў верасні 1648 г. у бітвах пад Піляўцамі атрымала новую

перамогу над арміяй Кароны.

Казацкаму паўстанню спрыяла ўнутрыпалітычная абстаноўка ў

Рэчы Паспалітай. У краіне разгарнулася барацьба магнацкіх групо-

вак у сувязі з выбарамі новага караля замест памёршага Уладзісла-

ва IV. Выяўлялася нерашучасць, якая ахапіла шляхту, магнатаў і

каталіцкі клір у сувязі з палаючымі ў агні паўстанняў Беларуссю і

Украінай. Вялікімі былі страты, якія яны панеслі ў бітвах з казацт-

вам.

У верасні 1648 г. адбылася надзвычайная нарада членаў Галоў-

нага літоўскага трыбунала і іншых прадстаўнікоў вышэйшай феа-

501

дальнай знаці, на якой было прынята рашэнне аб хуткім фарміра-

ванні буйнога воінскага кантынгенту і аб надзяленні ўсімі магчы-

мымі паўнамоцтвамі ў падаўленні паўстання польнага гетмана Я.

Радзівіла.

Аднак хутка прыступіць да рэалізацыі намечаных дзеянняў гет-

ман не мог. Гэтаму перашкаджаў шэраг абставін. Шляхта, ахопле-

ная страхам, неахвотна пакідала ўмацаваныя гарады і замкі магна-

таў. Другая яе частка ўцякла за межы Літвы і Польшчы. Баяздоль-

насць шляхты была невысокай. Традыцыі дваранскіх апалчэнняў

XVI ст. паступова страчвалі сваё значэнне. Рэч Паспалітая даўно

ваявала ўжо сіламі чужаземных наёмнікаў. Але для збору наёмнага

войска былі патрэбны і грошы, і час.

Фінансавыя цяжкасці, магнатам удалося пераадолець у кароткі

тэрмін. Я. Радзівіл змог субсідзіраваць вярбоўку нямецкіх, вен-

герскіх, шведскіх коннікаў і пяхоты. Моцную матэрыяльную падт-

рымку аказвала каталіцкая царква. 3 амвону касцёлаў ксяндзы раз-

гарнулі актыўную прапагандысцкую кампанію, накіраваную суп-

раць бунтаўшчыкоў.

Падаўленне паўстанняў пачалося з тэрыторыі Берасцейскага і

Пінскага паветаў. Аднак актыўнасць казацка-сялянскіх атрадаў ака-

залася вышэй намаганняў берасцейскай і пінскай шляхты. У ве-

расні 1648 г. атрады пад кіраўніцтвам Гаркушы і Падбайла, падт-

рыманыя мясцовым насельніцтвам, нанеслі паражэнне шляхцічам

пад Кобрынам і Давыд - Гарадком. У пачатку кастрычніка казакі на

чале з Крывашапкай пераправіліся праз Сож і раптоўным ударам

захапілі Чэрыкаў. У выніку апалчэнні шляхты пад кіраўніцтвам

магнатаў Мірскага, Паца, Валевіча і Лукомскага былі разбіты.

Паўстанне стала паступова набліжацца да Навагародка. Яно паг-

ражала зліцца ў адзін моцны ачаг, у які ўвайшла бы ўся паўднёвая.

цэнтральная і паўднёва-заходняя Беларусь.

У сярэдзіне кастрычніка паўстанне пачалося ў Пінску. Гарадскія

дакументы паведамляюць, што бунт падняў "простпы люд Пінска,

зрабіў умову з казакамі". Узначаліў яго рамеснік I. Шашэня. Шлях-

та і ксяндзы паспелі напярэдадні пакінуць горад. Запалалі шляхец-

кія дамы, пачаўся пагром манастырскіх памяшканняў. Гараджане

знішчалі граматы і прывілеі, даўгавыя распіскі і іншыя дакументы,

502

якія захоўваліся ў касцёлах і будынках магістрата. Тьгх шляхцічаў і

ксяндзоў, асабліва езуітаў, якія не паспелі схавацца, паўстанцы пе-

рабілі. У хуткім часе ў горад увайшлі казакі на чале з М. Нябабай.

У кастрычніку хваляванні сярод сялян сталі праяўляцца і на

тэрыторыі паўднёва-ўсходніх ваяводстваў Польшчы, вакол Кракава

і Любліна. Расла пагроза ахопу паўстаннем Бельскага павета. У

Вільню паступіла паведамленне, што паўстаўшыя "к Бельску на-

бліжаюцца лясамі і ўсе сяляне з імі, і брэсцкія сяляне панасаджвалі

сабе косы".

Усё гэта прымусіла Я. Радзівіла паспяшацца з пасылкай у раёны

Пінска і Бярэсця атрада наёмнага войска сотніка Мірскага. Даве-

даўшыся аб набліжэнні да горада карнага атрада, жыхары Пінска

разам з казакамі, як сведчаць крыніцы, пакляліся да апошняга аба-

раняцца. Насельніцтва рабіла завалы на вуліцах, паглыбляла равы і

ўзмацняла гарадскія сцены. Рамеснікі са свінцовых рам езуіцкага

манастыра і будынкаў калегіі адлівалі кулі.

Пад сценамі горада кавалерыя Мірскага аб'ядналася з шляхці-

чамі, якія ўцяклі з Пінска. Пінскі войт А. Ельскі паспяшаўся рас-

правіцца з паўстанцамі, не дачакаўшыся падыходу ўсіх высланых

войск. Раніцай 26 кастрычніка конныя атрады шляхцічаў уварвалі-

ся ў горад. Не сустрэўшы супраціўлення на ўскраінах Пінска, кава-

лерысты спыніліся толькі ў раёне рынку і будынкаў езуіцкай ка-

легіі, бо мост, які вёў на ратушную плошчу, аказаўся разабраным.

Вузкія вуліцы аказаліся запоўненымі коннай шляхтай і наёмнікамі.

Засеўшы ў будынку езуіцкага касцёла і паблізу бліжэйшых дамах,

гараджане адкрылі моцны ружэйны агонь. Наёмнікі ў паніцы па-

беглі. Аднак вуліцы, якія вялі з горада, ўжо былі загароджаны

перавернутымі вязамі і грудамі каменняў. У жорсткай бойцы ля

гарадскіх сцен пінчане завяршылі разгром рэгулярных войск і

шляхты. Адзін са сведкаў гэтых падзей, манах-дамініканец, паве-

дамляў, што "жыхары Пінска з жонкамі і дзяцьмі...хутка беглі...-

забраўшы каменні з бань і дровы з дамоў, сваіх (г.з. шляхцічаў) білі

як маглі, хто з ружжа, хто косамі, хто палкамі, іншыя кідалі

каменні, дровы і чым хто мог".

Рэшткі шляхты на чале з войтам Ельскім, якія здолелі ўцалець,

у навакольных сёлах чакалі падмацавання. Яны прыгразілі жыха-

503

рам Пінска самай суровай расправай, але гараджане наадрэз адмов-

іліся здацца шляхце і падаспеўшым рэгулярным войскам. Пачаўся

артылерыйскі абстрэл горада. У хуткім часе ў сценах утварыліся

праломы, вуліцы Пінска ператварыліся ў ачагі абароны. Нападаў-

шым прыходзілася штурмам браць амаль кожны дом. Мірскі зага-

даў запаліць горад. Аднак гараджане працягвалі страляць з ахопле-

ных агнём дамоў. Пакінуць Пінск змагла толькі невялікая група

паўстанцаў. Баі завяршыліся толькі на наступны дзень. Шляхта

жорстка адпомсціла жыхарам горада, у якім загінула больш трох

тысяч чалавек.

Увосень 1648 г. паўстанні на Беларусі працягваліся. Асобныя

атрады паўстанцаў вялі баявыя дзеянні каля Навагародка і Менска,

ў руках казакоў апынуліся Тураў, Мазыр, Лоеў, Рэчыца, Гомель,

Чачэрск, Кобрын, Бярэсце. Неаднаразова абвяшчалі аб сабе паў-

стаўшыя ў ваколіцах Слуцка, Барысава. Характарызуючы абставі-

ны ў цэнтральнай частцы Беларусі ў пачатку 1649 г., адзін з падда-

ных цара, які праязджаў па гэтых раёнах, паведамляў маскоўскім

уладам, што "повстанцы польских и литовских людей на боех и в

загонах побили многия тысячы ".

У студзені 1649 г. пад Бярэсцем аб'ядналіся войскі Я. Радзівіла і

прысланыя з цэнтральнай Польшчы наёмныя атрады агульнай

колькасцю больш за дзесяць тысяч чалавек. Гетман разлічваў уда-

рыць па цэнтрах паўстання ў напрамку Тураў-Петрыкаў-Мазыр,

каб спыніць тым самым умяшальніцтва ўкраінскіх казакоў ва ўнут-

раныя справы ВКЛ. Войска Радзівіла падышло да Турава. Горад

быў узяты і спалены. Наступным горадам быў Мазыр. Да яго так-

сама спяшаліся казакі на чале з Міхненкам. 9-га студзеня наёмнікі і

шляхцічы кінуліся на штурм Мазыра, аднак са стратамі, адступілі.

Абарону горада ўзначаліў мясцовы майстар-сядляр, яму дапамагаў

Міхненка. Войска гетмана 16 разоў штурмавала горад, але кожны

раз адступала. Толькі працяглы артылерыйскі абстрэл і падрыў

гарадской сцяны дазволілі войскам уварвацца ў Мазыр. Езуіт Кая-

ловіч пісаў, успамінаючы гэтыя падзеі, што "паўстанцы зачініліся

ў дамах і паміралі ў жорсткім баю". Апошняя група абаронцаў

была адцеснена да берага Прыпяці і загінула ў ледзяных палонках,

змагаючыся да апошняга. Паранены Міхненка быў узяты ў палон і

504

па загаду Радзівіла забіты. Казакі і іншыя ўдзельнікі абароны былі

пакараны.

Атрад шляхцічаў пад камандаваннем Валовіча быў пасланы гет-

манам да Бабруйска. Гараджане сумесна з казакамі атрада Паддуб-

скага некалькі разоў адбівалі атакі шляхты. Узяць горад з налёту не

ўдалося. Да Бабруйска падышлі асноўныя сілы арміі Радзівіла.

Каля тыдня яна стаяла пад сценамі горада, баючыся рашучага суп-

раціўлення яго жыхароў і казакоў. У самім Бабруйску частка гарад-

ской вярхушкі схілілася да думкі здацца на літасць гетмана. Лазут-

чыкі гетмана, пранікнуўшы ў горад, дамовіліся з купцамі аб капіту-

ляцыі.

У ноч на 12 лютага 1649 г. наёмнікі і шляхцічы падышлі да

гарадской брамы, якая загадзя была адчынена змоўшчыкамі. Войс-

ка ўварвалася на вуліцы Бабруйска, паўстанцы на чале з Пад-

дубскім пасля кароткага супраціўлення былі перабіты.

Да канца лютага 1649 г. войскі Радзівіла размяшчаліся ў паўднё-

ва-ўсходняй частцы Беларусі. Разгарнулася шырокая кампанія рас-

праў над мясцовым насельніцтвам. Бранскі ваявода даносіў у Мас-

кву, што "около Орши и Менска, и Новогрудка, и Слонима, и Брес-

ти Литовской на полях многия люди, а иные на колье четверто-

ванные и что...мещане и пашенные люди в конечном разоренш".

Да вясны 1649 г. асноўныя ачагі паўстання на Беларусі былі

падаўлены. Аднак Б. Хмяльніцкі зноў накіраваў ў межы ВКЛ но-

выя атрады пад камандаваннем I. Галоты, якія рушылі ў напрамку

Гомеля і Рэчыцы. 3 новай сілай на Беларусі разгарэліся баявыя

дзеянні. Паўсюду казакі і далучаўшыяся да іх сяляне грамілі шля-

хецкія маёнткі і фальваркі. Невядомы шляхціч з горыччу прызна-

ваў, што "чэрнь да таго разлютавалася, што вырашала альбо

забіць усіх шляхцічаў, альбо загінуць".

Новы ўздым барацьбы на Беларусі не дазволіў перавесці ўсе

войскі Рэчы Паспалітай на Украіну. Кароль Ян Казімір патрабаваў

ад польнага гетмана пачаць ваенныя дзеянні ў Паўночнай Украіне.

Я. Радзівіл, якому была лепш вядома сур'ёзнасць становішча на

Беларусі, пераконваў караля ў неабходнасці стрымаць націск каза-

коў і сялян у ВКЛ.

У чэрвені 1649 г. ішлі ўпартыя баі казакоў I. Галоты з атрадамі

505

шляхты ў раёнах Рэчыцы і Хойнікаў. У адной з сутычак быў забіты

I. Галота. Застаўшыся без свайго важака, частка казакоў пераправі-

лася праз Прыпяць і схавалася на Украіне. Яшчэ праз некалькі

месяцаў ішлі баі ў раёнах Мазыр — Рэчыца — Чачэрск.

Б. Хмяльніцкі паспешна выслаў на Беларусь 6 тыс. казакоў пад

камандаваннем Гаркушы і Падабайлы. Асноўнай задачай казакоў

была кантраляваць броды праз Днепр ля Лоева, якія з'яўляліся

своеасаблівымі брамамі на Украіну і лічыліся важнымі ў стратэгіч-

ных адносінах.

Атрады казакоў сталі лагерам супраць Лоева, паміж Дняпром і

Сожам, умацоўвалі валы на берагах рэк, уладкоўвалі засекі, каб

перашкаджаць шляхце перапраўляцца праз водныя шляхі. Войска

Я. Радзівіла стаяла пад Рэчыцай лагерам, яно адчувала вострую

патрэбу ў харчах і фуражы.

Па загаду караля, гетман рыхтаваўся да пераправы праз Днепр і

Сож. Пасля данясенняў разведкі аб невялікай колькасці казакоў ля

пераправы Я. Радзівіл аддаў загад аб руху ў бок Лоева. Аднак

разбіць з налёту казакоў шляхце не ўдалося.

Б. Хмяльніцкі з трывогай сачыў за развіццём падзей пад Лое-

вам. На дапамогу "загонам" Гаркушы і Падабайлы ён накіраваў

вялікі атрад казакоў пад кіраўніцтвам брата загінуўшага Іллі Гало-

ты Рыгора. Адначасова ўздоўж Прыпяці да Лоева спяшаліся казакі

на чале з блізкім паплечнікам Хмяльніцкага палкоўнікам М. Кры-

чэўскім, па паходжанню шляхціч з-пад Бярэсця. Агульная коль-

касць казакоў узрасла да 17 тыс. чалавек. Да таго ж па шляху

следавання да казакоў далучылася больш за 10 тыс. сялян і гарад-

жан. Такім чынам, агульная колькасць войска пад кіраўніцтвам М.

Крычэўскага склала каля 30 тыс. чалавек.

Я. Радзівіл рассылаў лазутчыкаў з мэтай збору звестак аб на-

бліжэнні казакоў. Але вось што яму даводзілася паведамляць кара-

лю: "Из-за коварной и ядовитой крестьянской злобы никаких

...сведений получить нельзя: хоть жги их, но ни шпионов, ни осве-

домителей добыть не можем ".

Раніцай 21 ліпеня атрады Крычэўскага нанеслі ўдар па войсках

Радзівіла. Бой спыніўся з наступленнем цемры. Казакі тайна пакі-

нулі лагер, суправаджаючы параненага напярэдадні Крычэўскага.

506

Раніцай кавалерыі гетмана ўдалося дагнаць казакоў і частку іх

захапіць у палон разам з іх палкоўнікам. Паважаючы талент апош-

няга, Радзівіл паабяцаў Крычэўскаму высокі ваенны чын на кара-

леўскай службе і "маемасці" за весткі аб планах Б. Хмяльніцкага.

Як паказваў сведка, паранены казак адмовіўся ад гэтай прапановы і

ўдарам аб кола падводы разбіў сабе галаву.

Бітва пад Лоевам была буйнейшай у ходзе баявых дзеянняў на

Беларусі ў 1648—1649 гг. Пасля гэтай бітвы казакі перайшлі да

барацьбы метадамі партызанскай вайны, тым самым затрымлівалі

войскі ВКЛ ля Чачэрска і Гомеля.

У жніўні 1649 г. у г. Збораве паміж казацкай арміяй пад каман-

даваннем Б. Хмяльніцкага і войскам Рэчы Паспалітай было падпі-

сана перамір'е, умовы якога ў большай ступені задавальнялі толькі

ўкраінскую шляхту, праваслаўную іерархію і багатых казакоў. Умо-

вы перамір'я прадугледжвалі вяртанне ва Украіну ўсіх казацкіх

атрадаў з тэрыторыі Беларусі, таксама як і забарону дзейнасці

эмісараў Б. Хмяльніцкага. Гэта не магло не сказацца на развіцці

падзей на Беларусі. Пэўнае згортванне паўстанцкага руху наступіла

пасля абвяшчэння дэкларацыі караля Яна Казіміра. У ёй каралеўс-

кая ўлада абяцала амністыю паўстанцам, аднаўленне прывілеяў

беларускай шляхце, праваслаўнаму духавенству, гарантавала ад-

наўленне дзейнасці брацтваў, справядлівы суд у спрэчках гараджан

і сялян з шляхтай і магнатамі. Усё гэта паспрыяла прымірэнню на

Беларусі.

Аднак Збораўскі дагавор не мог задаволіць ні правячыя колы

Рэчы Паспалітай, ні ўкраінскае казацтва.

Адносна спакойная другая палова 1649 г. і ўвесь 1650 год былі

па сутнасці перыядам падрыхтоўкі абодвух бакоў на працягу вай-

ны. Выконваючы ўмовы дагавора, Б. Хмяльніцкі спыніў дзейнасць

казацкіх "загонаў" на тэрыторыі Беларусі. Зацішша іграла на руку

Я. Радзівілу, які змог на працягу 1650 і зімы 1651 г. закончыць

фарміраванне буйнога наёмнага войска і шляхецкага апалчэння ў

лагеры пад Бабруйскам. Па задумках урада, армія гетмана павінна

была выступіць у напрамку Кіева для нанясення ўдару ў тыл казац-

каму войску.

На працягу 1650—1651 гг. становішча на Беларусі было вельмі

507

складаным. Знішчэнне многіх шляхецкіх і сялянскіх гаспадарак,

заняпад гандлёва-рамесніцкай дзейнасці ў беларускіх гарадах да-

поўніўся неўраджаем 1649 г. Зімой 1650 г. на поўдні Беларусі пана-

ваў голад.

На думку шэрагу гісторыкаў, ў настроях народных мас Украіны

і Беларусі ў 1649—1650 гг. пашыраліся настроі на карысць Расіі.

Ва ўмовах няпэўнага становішча пасля Збораўскага кампрамісу

Расія выглядала адносна спакойнай дзяржавай, да таго ж блізкай па

праваслаўнай веры і мове. Ваяводы памежных тэрыторый, царскія

дыпламаты і шпіёны сваімі данясеннямі аказвалі ўплыў на дзеянні

маскоўскага ўрада. У шэрагу данясенняў у 1650 г. паведамлялася,

што "казаки белорусцы, черные люди во всех городах...хотят тово,

чтобы им всем быть под твоею царскую высокую руку" і што

"розбегшися розно за рубеж в землю его царского величества уте-

кают и там в земли хоронятца ".

Урад цара Аляксея Міхайлавіча імкнуўся дамагчыся рэваншу за

інтэрвенцыю Рэчы Паспалітай на пачатку XVII ст., што ў рускай

гісторыі атрымала назву "Смутнага часу"; адваяваць Смаленск і

іншыя спрэчныя памежныя землі. Аднак сваю палітыку ён будаваў

дастаткова асцярожна. Адкрытае ўмяшанне магло стаць пачаткам

вайны з Рэччу Паспалітай, да якой Расія не была гатова. У 1650 г.

цар загадаў ваяводам размяшчаць перабежчыкаў-сялян на свабод-

ных землях і аказваць ім магчымую дапамогу. Што датычыцца

шляхцічаў, якія былі не супраць пажыць у Расіі, каб перачакаць

ваеннае ліхалецце, то было загадана такіх адсылаць назад. Выклю-

чэнне рабілася толькі для праваслаўнай шляхты, якая прымала рус-

кае падданства. Аднак іх не залічвалі на рускую службу і не забяс-

печвалі "падзенным кормам".

У красавіку 1651 г. армія Я. Радзівіла была гатова да новых

ваенных дзеянняў. У мэтах папярэджання наступлення гэтага войс-

ка на Чарнігаўскае і Кіеўскае ваяводствы, Б. Хмяльніцкі накіраваў

у межы ВКЛ казацкія атрады пад началам М. Нябабы і свайго сына

Юрыя. Зноў казацкія атрады рассыпаліся па аколіцах, зноў яны

правакавалі бунты праваслаўнага насельніцтва, распальвалі тут гра-

мадзянскую вайну. Казакі разбілі ар'ергардныя часці войска Я. Рад-

508

зівіла і штурмам авалодалі Крычавам, пагражалі Гомелю. Я.

Радзівіл спешна выступіў да Лоеўскіх перапраў, каб адсекчы маг-

чымае адступленне казакоў ва Украіну. 27 чэрвеня адбылася другая

бітва за "украінскія брамы". Лепш падрыхтаваная армія польнага

гетмана атрымала перамогу пад Лоевам. У баі М. Нябаба быў

забіты. Рэшткі казацкага войска адышлі да Чарнігава. Цяпер ужо

войскі ВКЛ перайшлі мяжу з Украінай. Першы раз у гісторыі Рэчы

Паспалітай літоўская шляхта ўмяшалася ў ваенна-палітычны

канфлікт на тэрыторыі Кароны. Гэтае ўмяшанне было вымушаным,

справакаваным агрэсіяй супраць ВКЛ.

Я. Радзівіл рашучымі дзеяннямі разбіў казацкія атрады на по-

ўначы Украіны і летам 1651 г. захапіў яе сталіцу - Кіеў. А Б.

Хмяльніцкі тым часам у трохдзённай крывавай бітве (28—30 чэр-

веня) пацярпеў паражэнне ад польскіх войск пад Берастэчкам. 18

верасня 1651 г. казацкае кіраўніцтва было вымушана падпісаць

Белацаркоўскі мірны дагавор, значна горшы для яго, чым папя-

рэдні. Тэрыторыя аўтаномнай Украіны была зменшана толькі да

памераў Кіеўскага ваяводства.

Вынікі гэтай вайны для Беларусі былі вельмі смутныя. Загінула

шмат людзей, вынішчана тэрыторыя цэлых паветаў і старостваў.

Міжканфесійныя супярэчнасці абвастрыліся да смяротнай варо-

жасці. Грамадства панесла велізарныя страты.

Беларусь у час вайны паміж Рэччу Паспалітай і Расіяй

Казацкае кіраўніцтва Украіны не пагадзілася з умовамі міру.

Б.Хмяльніцкі бесперапынна вёў перамовы з сумежнмі дзяржавамі,

каб атрымаць дапамогу супраць Рэчы Паспалітай. Яго саюзнікам

быў крымскі хан Дэвлет Гірэй. Гетман спрабаваў уцягнуць у вайну

з Рэччу Паспалітай Турцыю, Швецыю, Малдавію, але ў іх былі

свае планы. Паступова знешнепалітычная арыентацыя казацкага

кіраўніцтва ўсё больш скіроўвалася ў бок Масквы.

Перамовы, якія ставілі мэтай удзел Расіі ў барацьбе на баку

Хмяльніцкага з Рэччу Паспалітай, вяліся з 1649 г. У перапісцы

казацкага гетмана з царскім урадам падкрэслівалася, што не толькі

казакі, але і насельніцтва Беларусі будзе аказваць рускай арміі пад-

трымку ў ходзе ваенных дзеянняў. Аднак на працягу 1649—1651 гг.

509

урад цара Аляксея Міхайлавіча хоць і заяўляў аб гатоўнасці ака-

заць дапамогу ўкраінскім Казакам, але не мог рашыцца на адкры-

тае ваеннае ўмяшанне ва Украіне і ВКЛ.

Аднаўленне ваенных дзеянняў у 1653 г. і настойлівыя просьбы

ўкраінскага гетмана аб дапамозе падштурхнулі маскоўскія ўлады

да падрыхтоўкі вайны з Рэччу Паспалітай. Пытанне аб вайне было

фактычна вырашана царскім урадам ужо ў лютым-сакавіку 1653 г.

Улетку гэтага года з боку Расіі паступіла прапанова спыніць ва

Украіне і Беларусі ваенныя дзеянні і аднавіць Збораўскае перамі-

р'е. Аднак сойм Рэчы Паспалітай пакінуў яго без увагі.

Урад Расіі вырашыў выкарыстаць зручны момант для атрыман-

ня перавагі ва Усходняй Еўропе. 1 кастрычніка 1653 г. у Маскве

рашэннем Земскага сабора былі абвешчаны вайна Рэчы Паспалітай

і прыняцце "гетмана Богдана Хмельницкого и все войско Запо-

рожского с городами их и с землями под государскую высокую

руку".

Не менш важным урад цара лічыў рашэнне даўнейшага "бал-

тыйскага пытання", г. зн. захоп партовых гарадоў на ўсходнім пабя-

рэжжы Балтыйскага мора. Акрамя таго, уключэнне ў свой склад

Украіны дазваляла б Расіі з дапамогай казакоў вырашыць праблему

агрэсіўнага Крымскага ханства, якое сваімі штогоднімі набегамі

непакоіла Расію на працягу некалькіх стагоддзяў. Іншымі словамі,

тэрытарыяльныя набыткі, у тым ліку на Беларусі, адыгрывалі га-

лоўную ролю ў рашэнні Расіі аб'явіць вайну Рэчы Паспалітай.

У рашэнні Земскага сабора прычынай вайны называліся ганенні

на праваслаўных веруючых і здзекі над святынямі праваслаўя. Ад-

нак найбольш важкім аргументам Рэчы Паспалітай было разумен-

не Масквой растучай унутранай слабасці. Амаль што шасцігадовая

вайна казакоў і бунты сялян былі доказам нетрываласці асноў шля-

хецкай рэспублікі, тэндэнцыяй яе эканамічнага, палітычнага і ваен-

нага аслаблення. Гатоўнасць казацкіх сіл аказаць Расіі дзейсную

дапамогу ў выпадку вайны з Польшчай у значнай ступені паніжала

магчымую рызыку.

Урад цара разлічваў і на падтрымку на Беларусі. Вясной 1653 г.

паслы ад Сечы ў Маскве запэўнівалі, што "гетман пошлет свои

листы в Оршу, Могилев и иные города, к белорусским людям, кото-

510