Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

даць натуру. Ён аб'ёмна пісаў толькі твар мадэлі, фігура ж тракта-

валася плоскасна, поза была застылай, скаванай. Мужчыны, як

правіла, падаваліся як асобы ваяўнічыя, касцюму не надавалася

вялікай увагі. На жаночых партрэтах бачна іншы раз празмернае

жаданне паказаць прыгажосць жанчыны. Лепшыя творы біскупа

Гейдройца - партрэты княгіні Кацярыны Слуцкай, слуцкіх князёў

Алелькавічаў, партрэт жонкі заможнага магната Кацярыны Аст-

рожскай, канцлера Льва Сапегі, польскай каралевы Барбары Радзі-

віл, Юрыя Радзівіла, Мікалая Юр'евіча Радзівіла, князя Ежы Радзі-

віла, Міхаіла Барысавіча, Януша Радзівіла, Альбрэхта Станіслава

Радзівіла, партрэт Катажыны і Марыі Радзівіл вызначаліся рэа-

лістычнасцю, глыбінёй псіхалагічнай характарыстыкі і падкрэсле-

ным пачуццём чалавечай годнасці. Унікальнымі з'яўляюцца знойд-

зеныя ў 1966 г. у склепе касцёла Брыгіцкага манастыра ў Гародні

партрэты сям'і Весялоўскіх, напісаныя невядомым гарадзенскім

мастаком у 30—40-я гады XVII ст. Яны захоўваюцца ў Нацыяналь-

ным мастацкім музеі Беларусі.

Вялікім дасягненнем беларускага выяўленчага мастацтва XVI ст.

з'яўлялася паступовае авалоданне законамі перспектывы, імкненне

паказаць фігуры і рэчы ў прасторы. Характэрным у гэтым сэнсе з'яў-

ляецца гравюрны партрэт Ф.Скарыны, змешчаны ў пражскай Бібліі.

Гэта было першае ў Еўропе падпісанае адлюстраванне друкара Бібліі.

На ім упершыню паказаны чалавек у час працы сярод розных рэчаў,

многія з якіх маюць сімвалічнае значэнне. Партрэт Ф.Скарыны нале-

жыць да выдатнейшых твораў беларускага мастацтва.

Вядучым відам графікі была кніжная гравюра. Яе развіццё

звязана з дзейнасцю беларускіх друкарняў. Паводле крыніц, з 1601

па 1654 гг. у Беларусі надрукавана каля 100 кірылаўскіх кніг, даволі

разнастайных па тэматыцы. Асобныя беларускія выданні першай

паловы XVII ст. з'яўляюцца непераўзыдзенымі шэдэўрамі мастацт-

ва кнігі, узорамі творчасці друкароў, рысавальшчыкаў, гравёраў.

Характэрнай рысай аздобы кніг было імкненне да сінтэзу, да ўзае-

мадзеяння ўсіх кампанентаў: тытула, заставак, канцовак, ініцыялаў,

фігурных выяў, наборнай арнаментыкі. На Беларусі паступова

складваецца свой уласны стыль афармлення кнігі. Нацыянальныя

асаблівасці беларускай графікі ярчэй за ўсё* выявіліся ў кнігах

471

брацкіх друкарняў: віленскай Троіцкай (потым Святадухаўскай),

куцеінскай, пазней магілёўскай.

У XVI — першай палове XVII ст. значнага развіцця дасягае

скульптура, што праяўляецца і ў разнастайнасці яе віДаў і жанраў,

і ў майстэрстве выканання пластычных твораў. У гэты перыяд

атрымліваюць развіццё ўсе разнавіднасці скульптуры — манумен-

тальная і мемарыяльная (надмагіллі), дробная пластыка. Скульпту-

ра выраблялася з металу, косці, каменю, дрэва, мела паліхромную

расфарбоўку, змяшчалася ў інтэр'ерах храмаў і была цесна ўзае-

мазвязана з архітэктурай, яе мастацкімі стылямі.

Фарміруецца мясцовая школы разьбы. Пластычнае мастацтва

XV—XVI стст. мела непарыўную сувязь са старажытнарускімі

мастацкімі традыцыямі, працягвала і развівала іх. У той жа час

беларуская скульптура канца XV — пачатку XVI ст. адчувае

ўплыў гатычнага мастацтва. У другой палове XVI ст. гатычныя

традыцыі арганічна спалучаюцца з рэнесанснымі, утвараючы

своеасаблівы сплаў. На мяжы позняй готыкі і рэнесансных трады-

цый полацкімі майстрамі створана скульптура "Св. Гжэгаж" (за-

хоўваецца ў музеі г. Кінешмы), скульптурныя выявы святых Ган-

ны і Іаакіма з в. Здзітава на Брэстчыне. Рысы гатычнага стылю

адчуваюцца ў крыху выцягнутых фігурах, ломкіх, жорсткіх склад-

ках адзення, дробнай прапрацоўцы завіткоў валасоў. Галоўную

ўвагу майстар надае характэрным нацыянальным рысам твару,

вялікім натруджаным рукам і ў адпаведнасці з рэнесанснымі

канцэпцыямі імкнецца выявіць унутраную велічнасць, духоўную

сілу вобразаў. Гатычныя формы доўга трымаліся ў скульптуры

Беларусі і зніклі толькі ў пачатку XVII ст. пад магутным націскам

барока.

Значны ўплыў на развіццё беларускай пластыкі аказвалі тра-

дыцыі Адраджэння. У скульптуры перададзена цікавасць да нава-

кольнай рэчаіснасці, рэальнага чалавека, што выяўляецца ў выбары

тыпажу, перадачы форм чалавечай фігуры, у пільнай увазе да быта-

вых абставін. Вобразам надаюцца рысы індывідуальнасці, спакой-

най упэўненасці, уласнай годнасці, у выявах дапускаецца больш

свабоды. Пластыка становіцца аб'ёмнай, рэльеф шматпланавым.

Традыцыі Адраджэння назіраюцца ў такіх скульптурах, як "Каця-

472

рына Александрыйская", "Лізавета Венгерская", "Святы ў рыцар-

скіх даспехах", "Казімір" з пасёлка Шарашова на Берасцейшчыне,

у кампазіцыі "Марыя з дзіцём" (Нясвіж), царскай браме з царквы

вёскі Варанілавічы Пружанскага раёна.

Традыцыі Адраджэння робяць значны ўплыў і на развіццё над-

магільнай скульптуры, якая даволі шырока бытавала ў Беларусі

ўжо ў XVI ст. Яе прынеслі сюды італьянскія майстры, што пра-

цавалі ў Вялікім княстве Літоўскім. Імкненне захаваць свой вобраз

для будучых пакаленняў, зацвердзіць прэстыж свайго роду, ушана-

ваць памяць нябожчыкаў адпавядала духу новага гуманістычнага

светаўспрымання, духу новага часу (надмагіллі канцлера Вялікага

княства Літоўскага Альбрэхта Гаштольда і віленскага біскупа Паў-

ла Гальшанскага ў віленскім Кафедральным саборы, Мікалая

Крыштафа Радзівіла з Нясвіжа).

У нешматлікіх помніках першай паловы XVII ст. яскрава бачны

прыкметы стыляў рэнесансу і ранняга барока. У параўнанні з

папярэднім перыядам скульптура ў значнай ступені вызвалілася ад

франтальнасці, стала больш дынамічнай і экспрэсіўнай. Развіццё

скульптуры гэтага перыяду звязана з дзейнасцю як мясцовых, так і

прыезджых майстроў з краін Сярэдняй і Паўночнай Еўропы. Яны

стваралі надмагіллі, упрыгожвалі інтэр'еры і экстэр'еры храмаў.

Значнага росквіту ў гэты перыяд дасягае каменная мемарыяльная

скульптура. Сярод захаваных помнікаў трэба адзначыць надмагілле

Мікалая VIII Крыштафа Радзівіла (Сіроткі) і яго сына (Нясвіж),

надмагілле віцебскага кашталяна Міколы Вольскага і яго жонкі

Барбары (касцёл у вёсцы Крамяніца Гродзенскай вобласці), над-

магіллі Паўла Сапегі і яго трох жонак (францысканскі касцёл у

в. Галынаны на Гродзеншчыне, надмагілле гетмана Вялікага

княства Літоўскага Льва Сапегі і яго жонак (касцёл св. Міхаіла ў

г. Вільні).

Да нашага часу захаваліся і асобныя помнікі драўлянай скульп-

туры, якія калісьці ўваходзілі ў склад алтарных кампазіцый. Але і

пазбаўленыя свайго асяроддзя, яны не згубілі выразнасці і пры-

вабнасці. Скульптурныя вобразы адзначаны рысамі рэнесансных

уплываў і ўражваюць характэрным абліччам, выдатным адчуван-

нем прапорцый, спакойнай устойлівасцю. Прыклады такіх скульп-

473

тур — вобраз Кацярыны з в. Сурвілішкі на Гарадзеншчыне, прад-

стаячых ля крыжа з магілёўскай Спаскай царквы, выявы Марыі і

Іаана Багаслова з касцёла Архангела Міхаіла ў Навагародку, скуль-

птуры прарока Захарыя і біскупа рымскага з касцёла Брыгіцкага

манастыра ў Гародні.

У першай палове XVII ст. у Беларусі быў створаны цэлы шэраг

алтарных комплексаў. Менавіта на іх змяшчалася асноўная частка

жывапісных, скульптурных твораў. Багата аздабляліся яны і дэка-

ратыўнай разьбой. Таму алтарныя комплексы з'яўляюцца прыкла-

дам сінтэзу мастацтваў, гарманічна спалучаных агульнасцю ідэйнай

задумы, што стварала ўражанне багацця, пышнасці і хараства. Яск-

равы прыклад таму — галоўны алтар касцёла Іаана Хрысціцеля (в.

Волпа на Гродзеншчыне), алтар Успенскага касцёла вёскі Будслаў

на Меншчыне, дзе змешчана 20 скульптур, алтар былой уніяцкай

царквы ў в. Порплішча на Віцебшчыне.

Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва XVI — першай паловы

XVII ст. развівалася ў непасрэднай сувязі з народным мастацтвам,

старажытнарускімі і заходнееўрапейскімі традыцыямі. Развівалася

размалёўка па дрэву, чаканка па металу, таракотавая і паліваная

кераміка і кафля. Рамеснікі выраблялі паліхромную рэльефную

кафлю з рознымі кампазіцыямі, ужывалі глазур і эмаль. Шмат

мастацкіх рэчаў выраблялася з металу, развіваліся коўка, ліццё,

разьба. Збройнікі ўжывалі каштоўныя металы ў аздобе зброі.

Дзейнічалі цэхі ювеліраў. Разьбяры па косці, выкарыстоўваючы

рогі ласёў, аленяў, клыкі дзікоў, косці розных жывёл, птушак

выраблялі гронкі нажоў, накладкі калчанаў, дэталі арбалетаў,

грабяні, гузікі, фігуркі шахмат, шашак, абклады кніг і абразоў,

невялікія абразкі. Спецыялісты па апрацоўцы каменю выраблялі

гарматныя ядры розных памераў, тачыльныя брускі, прасліцы,

надмагільныя крыжы, надмагіллі ў выглядзе бюстаў, статуй, рэлье-

фаў, стэл, калон, абеліскаў, архітэктурна-дэкаратыўныя дэталі (ка-

лоны, парталы і г.д.). Гутнікі XVI—XVII стст. унеслі значны ўклад

у развіццё шкларобства, вырабляючы посуд: кілішкі, кубкі, бакалы,

чаркі, бутэлькі, якія ўпрыгожваліся шклянымі каляровымі ніцямі,

жгутамі, стужкамі, пячаткамі з выявамі гербаў, роспісам фарбамі і

золатам.

474

Дойлідства

У беларускім дойлідстве першай паловы XVI ст. панавалі яшчэ

сярэднявечныя архітэктурныя стылі. Праваслаўныя цэрквы ў ас-

ноўным паўтаралі традыцыйны старажытнаруска-візантыйскі тып

храма, каталіцкія ж касцёлы ўзводзіліся ў гатычным стылі. Нават

найбольш арыгінальныя і выдатныя помнікі своеасаблівага стылю,

узнікшага на Беларусі на мяжы XV—XVI стст. (цэрквы абарончага

тыпу ў Сынкавічах, Супраслі, Малым Мажэйкаве), не

ўтрымліваюць ясных рэнесансных рыс і з'яўляюцца лебядзінай

песняй сярэднявечча ў беларускім дойлідстве. Толькі ў другой па-

лове XVI ст. былі пабудаваны першыя збудаванні рэнесанснага

стылю. Для гэтага стылю характэрны зварот да культурнай спадчы-

ны антычнасці, што праявілася ў звароце да антычнай ордэрнай

сістэмы, інтэрпрэтацыі антычных формаў у дачыненні да новых

гістарычных умоў; ужыванні ордэрнага члянення сцен, арачных

галерэй, каланад, зводаў, купалоў. Яны спалучаліся з рысамі готыкі:

Спаса-Праабражэнская царква ў Заслаўі, кальвінісцкі збор у Аста-

шыне на Наваградчыне, фарны касцёл у Клецку. Найбольш вядо-

май пабудовай беларускага рэнесансу з'яўляецца кальвінісцкі збор

у Смаргоні, узведзены ў 1606—1612 гг. і хутка прыстасаваны пад

касцёл.

У канцы XVI ст. пад уплывам рэнесансу адбыліся істотныя зме-

ны ў традыцыйных для таго часу збудаваннях. Страчваюцца аба-

рончыя вежы і з'яўляюцца якасна новыя дэкаратыўныя формы.

Праўда, у іх архітэктуры па-ранейшаму захоўваюцца асобныя эле-

менты готыкі (напрыклад, Троіцкі касцёл у Чарнаўчыцах на Берас-

цейшчыне, комплекс кляштара бенедыкцінак у Нясвіжы). У пачат-

ку XVII ст. працягваецца будаўніцтва храмаў готыка-рэнесанснага

тыпу (касцёл кармелітаў у Ружанах).

Канец XVI — першая палова XVII ст. у архітэктуры адзнача-

ны з'яўленнем і станаўленнем новага мастацкага стылю — ба-

рока, які сфарміраваўся ў Рыме і распаўсюдзіўся па ўсёй Еўро-

пе, набыўшы ў розных краінах свае выразныя нацыянальныя

рысы. Барока — адзін з асноўных стыляў архітэктуры XVI—

XVII стст., які атрымаў шырокае распаўсюджванне ў краінах,

дзе актыўную ролю адыгрывала феадальна-каталіцкая рэакцыя.

475

Цесна звязанае з задавальненнем эстэтычных патрэб правячай

арыстакратыі і царквы, мастацтва барока выпрацавала мастацкія

прынцыпы, што адрозніваліся ад рэнесанснага стылю. Месца

гармоніі і ўраўнаважанасці, уласцівых рэнесансу, у творах баро-

ка занялі пышнасць і дынаміка кампазіцыі, ускладнёнасць архі-

тэктурных формаў, светлаценевыя кантрасты, багатая пластыка і

нечаканыя эфекты. Замест ранейшых устойлівых формаў (квад-

рат, круг) у планах будынкаў сталі шырока вар'іравацца формы

авала, эліпса ў спалучэнні з прамавугольнікам, трапецыяй і г.д.

Усе сродкі архітэктуры, жывапісу і скульптуры барока былі

накіраваны на дасягненне тэатралізаванага і эмацыянальнага

ўспрыняцця, стварэнне патэтычна прыўзнятага пачуцця ўсяго

мастацкага вобраза будынка ці ансамбля ў цэлым.

Беларуская манументальная архітэктура, успрыняўшы стыль

барока, перапрацавала яго ў адпаведнасці з мясцовымі будаў-

нічымі традыцыямі, што прывяло да стварэння новай архітэк-

турна-мастацкай сістэмы — беларускага барока, якое захоўвала і

развівала традыцыі народнай культуры, удасканальвала нацыя-

нальнае будаўнічае майстэрства. Для ранняга беларускага барока

(канец XVI — першая палова XVII ст.) характэрны арганічны

сплаў заходнееўрапейскага барока з элементамі традыцыйных для

беларускага дойлідства формаў готыкі і рэнесансу, прасочваюцца

ў ім і сувязі з архітэктурай полацкага перыяду. У цесным узаема-

дзеянні ўсходніх і заходніх мастацкіх плыняў (што тлумачыцца

суіснаваннем на тэрыторыі Беларусі розных рэлігійных культаў і

іх саперніцтвам у сферы будаўніцтва) адбыўся своеасаблівы сін-

тэз разнастайных формаў манументальнай мураванай архітэк-

туры.

Першы помнік архітэктуры барока на Беларусі — езуіцкі касцёл

у Нясвіжы, узведзены італьянскім архітэктарам Дж.М. Бернардоні

ў 1584—1593 гг. У якасці прататыпа ён меў галоўны храм езуітаў у

Рыме. Аднак асноўныя кампаненты архітэктурнага аблічча нясвіж-

скага храма не былі дакладна пераняты і паўтораны, а творча пе-

рапрацаваны.

Першы твор барока паслужыў узорам для шэрагу культавых

збудаванняў дадзенага рэгіёна такіх, як Мікалаеўскі касцёл у Міры

476

(1595—1605), бенедыкцінскі комплекс у Нясвіжы (1590—1595),

бернардзінскі касцёл у Нясвіжы (1598), якія ўспрынялі пэўныя

рысы новага стылю. Больш на тэрыторыі Беларусі нам невядома

ніводнага збудавання ў стылі барока да канца XVI ст.

У першай палове XVII ст. гэты стыль стаў пануючым у бела-

рускай архітэктуры. Спачатку ўзводзіліся культавыя пабудовы з

бязвежавым фасадам (касцёл езуітаў у Нясвіжы, касцёл бер-

нардзінцаў і францысканцаў у Гародні, касцёл дамініканцаў у

Менску, франЦысканцаў у Гальшанах, бернардзінцаў у Друі). 3

другой чвэрці XVII ст. пашыраецца будаўніцтва храмаў з дзвюх-

вежавым галоўным фасадам (касцёл брыгітак (1642—1651) і

езуітаў (1647—1663) у Гародні, Успенскі сабор уніяцкага манас-

тыра ў Жыровічах (1613—1650), касцёл дамініканцаў у Сто-

ўбцах, Петрапаўлаўская царква і касцёл бернардзінак у Менску,

Багаяўленскі сабор у Магілёве). I хаця будаўніцтва бязвежавых

храмаў працягвалася да другой паловы XVII ст., храм з дзвюхве-

жавым галоўным фасадам становіцца найбольш характэрным

для архітэктуры беларускага барока, а своеасаблівае вырашэнне

галоўнага фасада з дзвюма вежамі па баках — адной з яго га-

лоўных адметнасцей. Вытокі барочнай дзвюхвежавасці бела-

рускіх храмаў узыходзяць да абарончых збудаванняў беларускай

готыкі.

Спалучэнне старых архітэктурных стыляў з новымі пры па-

наванні першых было тыповае і для беларускага свецкага дой-

лідства XVI ст. Замест ранейшых замкаў-крэпасцяў, агульнага-

радскіх і агульназемскіх цытадэляў, пачалі ўзводзіцца прыват-

наўласніцкія палацы беларускіх феадалаў. Характэрная асаб-

лівасць гэтых збудаванняў — спалучэнне ў адным комплексе

чыста сярэдневяковых абарончых умацаванняў (земляных валаў,

ірвоў і каменных сцен з вежамі) з жылым палацам, які звычайна

будаваўся ў рэнесансным стылі. Тыповым прыкладам такой архі-

тэктуры з'яўляецца палац Радзівілаў у Міры — выдатны помнік

беларускага сярэдневяковага дойлідства XVI — першай паловы

XVII ст.

У плане Мірскі замак нагадвае некалькі перакошаны чатырох-

вугольнік, утвораны замкавымі мурамі. Па вуглах, выступаючы за

477

перыметр сцен, узвышаюцца чатыры магутныя вежы. Пятая —

праезная — вежа размешчана пасярэдзіне заходняй сцяны. Усе

вежы маюць шмат байніц. Усе яны пры блізкасці стылю і канструк-

цый маюць сваё індывідуальнае архітэктурнае аблічча. Іх прыга-

жосць і велічнасць як бы адводзілі магутнасць сцен на другі план.

ствараючы разам з імі адзіны вобраз непаўторнага збудавання. Ма-

гутныя абарончыя прыстасаванні знаходзіліся і на замкавых сце-

нах. Унутры замкавага двара быў узведзены трохпавярховы палац.

прыбудаваны да паўночнай і ўсходняй сцен Мірскага замка. Сцены

і вежы ўзведзены на масіўных падмурках, складзеных з вялікіх

камянёў.

Аб трансфармацыі пад уплывам рэнесансу замкавага будаў-

ніцтва ў палацава-замкавае сведчыць і перабудова Старога замка ў

Гародні для караля Стэфана Баторыя каля 1580 г. архітэктарам

Скота з Пармы ў формах мясцовага рэнесансу.

Да ліку помнікаў абарончага дойлідства канца XV — пачатку

XVI — першай паловы XVII ст. належаць замак Гаштольдаў у

вёсцы Геранёны (цяперашні Іўеўскі раён) на Гарадзеншчыне, му-

раваныя замкі ў вёсцы Іказнь (цяперашні Браслаўскі раён) на

Віцебшчыне і ў г.п. Мядзель на Міншчыне, Заслаўскі замак Івана

Глябовіча.

У апошняй чвэрці XVI ст. на Беларусі шырока распаўсюджваец-

ца новаітальянскі тып басціённых фартыфікацыйных збудаванняў.

Да такога тыпу замкаў належыць Нясвіжскі, які ў 1583 г. пачаў

будаваць італьянскі архітэктар Дж.М.Бернардоні.

У шэрагу помнікаў замкавага дойлідства на Беларусі першай

паловы XVII ст. прасочваюцца элементы нідэрландскага рэнесансу.

Гэта тлумачыцца шырокім удзелам у іх будаўніцтве галандскіх

архітэктараў і інжынераў-фартыфікатараў Ван Лаэра, Ван Дадэна,

Голанда, Валона і інш. Замкі ў Гальшанах і Смалянах (апошні не

захаваўся) — прыклад такіх умацаванняў.

Працэс развіцця абарончага замкавага дойлідства на Беларусі

XVII ст. завяршыўся будаўніцтвам замка ў Любчы на Гарадзенш-

чыне. Ён быў разбураны яшчэ ў 1655 г., сёння ад яго засталіся

толькі дзве вежы.

Такім чынам, архітэктура Беларусі першай паловы XVI ст. разві-

478

ваецца пад непасрэдным уплывам готыкі і старажытнаруска-візан-

тыйскага стылю. У другой палове гэтага стагоддзя разам з готыкай

у беларускай архітэктуры распаўсюджваецца рэнесанс, што звязана

з пранікненнем ідэй Рэфармацыі і гуманізму. Сумяшчэнне элемен-

таў готыкі і рэнесансу стала адметнай з'явай беларускага дой-

лідства. Выкарыстаўшы заходнееўрапейскія традыцыі, майстры,

што працавалі на Беларусі, стваралі яркія ўзоры нацыянальнага

мастацтва. На мяжы XVI і XVII стст. культавыя збудаванні яшчэ

вызначаліся стылявой рознахарактарнасцю, перавагай форм таго ці

іншага архітэктурнага стылю. Надзвычай важным перыядам у

гісторыі беларускай архітэктуры з'яўляецца першая палова XVII ст.

Усяго за паўстагоддзе ў ёй адбыліся якасныя змены, якія зрабілі

пэўны паварот ад сярэдневяковай архітэктуры да архітэктуры нова-

га часу. У гэты час пануючым становіцца стыль барока.

Музыка і тэатр

Першыя носьбіты музычнага прафесіяналізму на тэрыторыі

Беларусі — вандроўныя акцёры: музыкі, скамарохі. Сярод іх у

старажытнасці былі гусляры (гусельнікі), гудочнікі (гудкі), дуда-

ры, дудачнікі, выканаўцы на бубнах. 3 XVI—XVII стст. з'яўляюц-

ца скрыпачы (скрыпкі, смыкі) і цымбалісты. Яны ўдзельнічалі ў

княжацкіх застоллях і ваенных паходах, у вяселлях, калядах, ру-

саллях, суправаджалі батлеечнікаў, ігралі танцы на святах. Паста-

янныя ганенні з боку царквы і ўлад (напрыклад, пастанова

Віленскага сойма 1656—1666 гг. аб абкладанні скамарохаў

падаткамі) і развіццё прафесійных формаў тэатральнага мастацт-

ва паступова вялі да знікнення скамарошаства як прафесіі. Да

народна-прафесійных музыкантаў належалі таксама вандроўныя

старцы, якія спявалі пад акампанемент ліры духоўныя вершы,

псалмы, гістарычныя песні.

Старажытная праваслаўная царкоўная музыка беларусаў, рускіх,

украінцаў узяла фармальныя, вонкавыя прыкметы ад візантыйскіх

царкоўных спеваў, стварыла свой арыгінальны па форме і зместу

знаменны распеў. Яго ладавую аснову складала "осьмагласне" (сіс-

тэма з васьмі ладоў), якая канчаткова сфарміравалася ў канцы XVI

— пачатку XVII ст. У другой палове XVI ст. на Беларусі па-

479

шырыліся партэсныя шматгалосныя спевы (спяванне па партэсах

— партыях, запісаных пяцілінейнай нотнай сістэмай).

Буйнымі асяродкамі царкоўнай і свецкай музычнай культу-

ры ў XVI—XVII стст. становяцца брацтвы. У брацкіх школах

моладзь атрымлівала музычную адукацыю, пры іх ствараліся

хоры, якія ўдзельнічалі ў паказах школьнага тэатра.

Побач са школьным тэатрам з XVI ст. пашыраецца беларускі

народны лялечны тэатр батлейка, які арганізоўваўся вандроўнымі

шкалярамі, мяшчанамі, сялянамі. У яго рэпертуар уваходзілі рэ-

лігійныя п'есы ("Цар Ірад"), а таксама жанравыя сцэнкі, пабудава-

ныя на фальклорным матэрыяле і насычаныя сацыяльнай сатырай.

Яны высмейвалі паноў, карчмароў і г.д., проціпастаўляючы ім ста-

ноўчых герояў з народа. Сцэнай служыла двухпавярховая скрынка.

што нагадвала царкву або хатку. Паказы рабіліся на абодвух павер-

хах. Батлеечнікі вадзілі драўляныя лялькі на шпянях па проразях у

падлозе паверхаў. У паказах удзельнічалі да 40 персанажаў. Батле-

ечныя спектаклі суправаджаліся музыкай — папулярнымі кан-

татамі, народнымі песнямі і танцамі, якія выконваліся інстру-

ментальнымі ансамблямі, што звычайна складаліся са скрыпача.

цымбаліста і бубнача.

У канцы XVI — пачатку XVII ст. узнікаюць школьныя тэатры

пры езуіцкіх навучальных установах. На плошчах і вуліцах гарадоў

імі ладзяцца тэатралізаваныя містэрыі, закліканыя пашырыць кола

прыхільнікаў каталіцкага веравучэння. Развіццё інструментальнай

музыкі звязана таксама з каталіцкімі набажэнствамі.

У другой палове XVI ст. зроблены першыя спробы нотадрука-

вання на Беларусі: Берасцейскі канцыял-зборнік "Песні хвал бос-

кіх", выдадзены ў 1558 г. у Бярэсці Я. Зарэмбам, і Нясвіжскі

спеўнік 1563 г. М. Кавячынскага, які ўтрымлівае 40 псалмоў і 110

песень з нотамі.

3 другой паловы XVI ст. у побыт уваходзяць канты — бытавыя

харавыя песні-гімны на свецкую (уласна канты) і рэлігійную (псал-

мы) тэматыку. Псалмы і канты набылі папулярнасць у гарадскім і

сялянскім асяроддзі, увайшлі ў вясельны абрад.

Такім чынам, беларуская культура XVI — першай паловы

XVII ст. складаная і своеасаблівая. У ёй змагаліся самыя разнас-

480