Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

ЛЕКЦЫЯ 27

ПАЧАТАК УСХОДНЕСЛАВЯНСКАГА I

БЕЛАРУСКАГА КНІГАДРУКАВАННЯ

• Францыск Скарына.

• Рэфармацыйнае кнігадрукаванне.

Францыск Скарына

Найбольш значная і яркая фігура культуры Беларусі эпохі Ад-

раджэння — Францыск Скарына (каля 1490 — каля 1551). Ён

займае ганаровае месца ў нашай нацыянальнай гісторыі і культуры.

Заснавальнік усходнеславянскага кнігадрукавання, вучоны з сус-

ветным імем, ён быццам узвышаецца над цэлай плеядай сваіх

вялікіх папярэднікаў, сучаснікаў і паслядоўнікаў, якіх дала айчыне і

чалавечай цывілізацыі Беларусь. Геній Скарыны мог зрабіць гонар

любой дзяржаве. Арыгінальны мысліцель, таленавіты пісьменнік,

плённы публіцыст і руплівы перакладчык-паліглот, мастак і пер-

шадрукар, гуманіст і асветнік — такой шматграннай асобай быў

Скарына.

Біяграфія заснавальніка ўсходнеславянскага кнігадрукавання по-

ўная загадак і таямніц. Далёка не ўсе яе факты нам вядомыя, част-

ка іх страчана для гісторыі назаўседы. Асноўную частку жыцця

Скарына правёў за мяжой, і некаторыя дакументы захоўваюцца ў

замежных архівах.

Скарына нарадзіўся каля 1490 г. у Полацку, у купецкай сям'і і

атрымаў першапачатковую адукацыю, мабыць, у гэтым горадзе ці ў

Вільні. У 1504 г. ён паступіў на факультэт свабодных навук Кракаў-

скага універсітэта і ў 1506 г. скончыў яго са ступенню бакалаўра

свабодных мастацтваў. Гэта была адна са старэйшых і лепшых

навучальных устаноў Еўропы, дзе атрымлівалі адукацыю многія

выхадцы з Вялікага княства Літоўскага. Тут выкладалі вучоныя і

дзеячы польскай культуры, а таксама вядомыя гуманісты з іншых

краін Еўропы. Непасрэднымі папярэднікамі Скарыны па універ-

сітэту былі Ян Длугаш і Мікалай Капернік. Відаць, менавіта ў час

вучобы ў Кракаве і выспела ў яго высакародная задума — даць

свайму народу друкаваную кнігу на роднай мове. Вынаходніцтва

441

кнігадрукавання каля 1440 г. з'яўляецца адным з найвялікшых

дасягненняў чалавечай цывілізацыі. Вынаходнік друкарскага

варштата і наборнага шрыфту, "бацька" кнігадрукарства немец

Ёхан Гутэнберг назваў яго "мастацтвам з усіх мастацтваў, наву-

кай з навук". Рэвалюцыянізуючая роля гэтага вынаходніцтва прая-

вілася ў тым, што за якіх-небудзь паўвека існавання еўрапейскага

кнігадрукарства з-пад станкоў больш за адной тысячы друкарняў

выйшла каля 40 тыс. выданняў агульным тыражом 12 млн. экземп-

ляраў. У канцы XV ст. у Еўропе дзейнічала звыш 200 друкарняў у

69 гарадах.

Польшча была другой пасля Чэхіі славянскай краінай, якая

ўкараніла вынаходніцтва Гутэнберга. У Кракаве Скарына ўпершы-

ню пазнаёміўся з багатай друкаванай прадукцыяй — мясцовай,

нямецкай, італьянскай і, магчыма, з азамі тэхнікі друкавання. У той

час там працавала кірылаўская друкарня Швайпольта Фіёля. Але

пакуль інтэлектуальнага вопыту, набытага ў Польшчы, яму было

недастаткова для таго, каб распачаць задуманую справу. Ён праг-

нуў новых ведаў, імкнуўся спасцігнуць новыя навукі. 3 1507 па

1511 гг. пра Скарыну няма ніякіх пэўных звестак. Але можна мер-

каваць, што ў 1507—1512 гг. малады вучоны падарожнічаў па

краінах Еўропы, паглыбляў свае веды па філасофіі, гісторыі, праву,

прыродазнаўству, медыцыне. Восенню 1512 г. ён прыбыў у Італію

ў Падуанскі універсітэт, ужо маючы ступень доктара свабодных

навук і будучы сакратаром дацкага караля. Пытанне, дзе і як Ска-

рына атрымаў гэты тытул, пры якіх абставінах стаў каралеўскім

сакратаром, застаецца нявысветленым. Магчыма, у сярэдзіне 1510-

х гадоў ён жыў у Капенгагене.

Атрымаўшы бліскучыя медыцынскія веды ў Капенгагенскім ці ў

нейкім іншым еўрапейскім універсітэце, Скарына з'явіўся ў Падую

з намерам атрымаць вучоную ступень доктара медыцыны. 9-га

лістапада 1512 г. у прысутнасці 24-х буйнейшых вучоных Падуанс-

кага універсітэта і высокіх асоб каталіцкай царквы ён быў экзаме-

наваны, як гаворыцца ў дакуменце, "у асобым і строгім парадку" і

пры гэтым "праявіў сябе настолькі слаўна і дастойна, калі выкла-

даў адказы на зададзеныя яму пытанні і калі абвяргаў прапанава-

ныя яму доказы, што атрымаў аднадушнае ўхваленне ўсіх пры-

442

сутных вучоных без выключэння, і было прызнана, што ён мае

дастатковыя веды ў галіне медыцыны ". Затым Скарына быў аб-

вешчаны "ва ўстаноўленым парадку доктарам медыцынскіх на-

вук", і яму былі ўручаны знакі "медыцынскай годнасці",

Дасягнуўшы вышынь еўрапейскай адукацыі, Скарына не зра-

біўся кабінетным вучоным, а стаў на шлях служэння вялікай спра-

ве адукацыі свайго народа. Заручыўшыся фінансавай падтрымкай

багатых гараджан Вільні Багдана Онкава, Якуба Бабіча, магчыма,

Юрыя Адверніка і свайго брата Івана, Скарына паехаў у Прагу, дзе

ў 1517 г. заснаваў сваю першую друкарню. Тут 6 жніўня 1517 г. у

свет выходзіць яго "Псалтыр". Кніга надрукавана на царкоўнасла-

вянскай мове, блізкай да беларускай. Асобныя словы, "неразумныи

простым людем", мелі тлумачэнне на палях старонак.

На працягу 1517—1519 гг. адукаваны і дзелавіты палачанін пе-

раклаў, пракаменціраваў і падрыхтаваў да друку 23 кнігі Бібліі —

"богу ко чти и людем посполитым к доброму научению ".

Чаму Скарына выдаў Біблію (Псалтыр і 22 кнігі асобнымі

выпускамі), а не якую-небудзь свецкую кнігу? На гэта пытанне

можна даць толькі адзін адказ. Скарына зрабіў правільны выбар,

бо ў тыя часы Біблія была самай прыдатнай кнігай для яго асвет-

ніцкай мэты. Першадрукар не мог не ўлічваць, што грамадства на

яго радзіме яшчэ ў цэлым не ўзнялося да разумення значэння свец-

кай кнігі. Ды і даступных, зразумелых і цікавых для шырокіх колаў

"паспалітага люду" кніг тады не было. Выбар Бібліі да выдання

быў абумоўлены і варожымі адносінамі царквы да кнігадрукавання.

Апрача таго, гуманісты Еўропы, у тым ліку і Скарына, лічылі

Біблію свайго роду універсальным падручнікам, энцыклапедыяй,

дзе чытач можа знайсці адказы на многія складаныя і супярэчлівыя

пытанні жыцця.

Сказаць, што Скарынай была выдадзена Біблія і тым самым быў

пакладзены пачатак беларускаму і ўсходнеславянскаму кнігадру-

каванню, — значыць сказаць не ўсё. Да выдадзеных кніг Старога

Запавету Скарынай было напісана 25 прадмоў і 24 пасляслоўі.

Кнігі былі багата ілюстраваны высокамастацкімі гравюрамі, арна-

ментаваны вялікай колькасцю заставак, канцовак, загалоўных літар,

тытульных лістоў, што зрабіла іх унікальнымі помнікамі кніжнай

443

культуры і айчыннага мастацтва. I, нарэшце, у Бібліі быў змешча-

ны партрэт самога Скарыны, які з'яўляецца адзінай яго прыжыццё-

вай выявай. Усё гэта сведчыць аб нетрадыцыйных, вольных, рэне-

сансна-гуманістычных адносінах першадрукара да Свяшчэннага

пісання.

Неўзабаве Скарына перанёс кнігадрукаванне на ўсход Еўропы.

У канцы 1519 ці пачатку 1520-х гадоў першадрукар вяртаецца на

радзіму. Нягледзячы на шматлікія цяжкасці, ён заснаваў у Вільні ў

доме свайго апекуна, мецэната, віленскага бурмістра Якуба Бабіча

першую на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага друкарню і на

працягу 1522—1525 гг. выпусціў у свет "Малую падарожную кніж-

ку" (каля 1522) і "Апостал" (1525).

"Малая падарожная кніжка" — гэта невялікія па фармату,

зручныя для паўсядзённага выкарыстання кнігі, адрасаваліся

яны людзям як духоўнага звання, так і свецкім — купцам, служ-

бовым асобам, рамеснікам, воінам, якія па характару сваіх за-

няткаў павінны былі часта вандраваць і ў дарозе атрымліваць

канфесійную і астранамічную інфармацыю, а пры неабходнасці

прыгадваць і словы малітваў ці псалмоў. "Апостал" — першая

дакладна датаваная кніга (1525), надрукаваная на тэрыторыі

Вялікага княства Літоўскага, і апошняе па часе Скарынінскае

выданне. Гэта адна з найбольш папулярных царкоўна-рэлігійных

кніг, надрукаваная на царкоўнаславянскай мове ў беларускай

рэдакцыі.

Ф. Скарына не проста пераняў, а творча развіў дасягненні еўра-

пейскіх друкароў. Ён — сапраўдны рэфарматар кнігавыдавецкай спра-

вы. У тэхнічных адносінах яго кнігі былі выдадзены на значна больш

высокім узроўні ў параўнанні з найлепшымі сучаснымі яму заход-

нееўрапейскімі ўзорамі друкарскага мастацтва. Выданні Скарыны

з'явіліся творчым сінтэзам дасягненняў заходнееўрапейскага кніга-

выдання і мастацкага вопыту ўсходнеславянскай рукапіснай кнігі.

Кнігі Скарыны як найвялікшая каштоўнасць захоўваюцца зараз у

бібліятэках і музеях свету (усяго захавалася каля 400 экземпляраў).

Пра далейшае жыццё і дзейнасць Францыска разам з шэрагам

дакладных фактаў існуюць гіпотэзы. Да ліку іх адносіцца мерка-

ванне аб знаходжанні Скарыны ў 1525 г, у разгар Сялянскай вай-

444

ны, у Германіі, у Вітэнбергу і аб яго сустрэчы з М. Лютэрам, а

таксама версія аб паездцы прыкладна ў 1525—1533 гг. у Маскву з

мэтай распаўсюджвання выдадзеных кніг і арганізацыі там кніга-

друкавання.

"Апостал" быў апошняй выдадзенай ім кнігай. У 1525 г. выда-

вецка-асветніцкая дзейнасць Скарыны ў Вільні спынілася і, безу-

моўна, не выпадкова. На гэта паўплывалі цэлы шэраг акалічнасцей

жыцця і тая неспрыяльная атмасфера, якая стварылася вакол яго. У

канцы 20-х — пачатку 30-х гадоў Скарыне прыйшлося сутыкнуцца

з жыццёвымі нягодамі. У 1529 г. памерлі яго брат Іван і жонка

Маргарыта, пакінуўшы яму на руках малалетняга сына Сімяона.

Родныя нябожчыцы падалі на Скарыну ў суд, патрабуючы вяртання

яе маёмасці. Судовая цяганіна, відаць, не прайшла для яго бясслед-

на. Падзеі трагічнага года вымусілі яго выехаць у пачатку 1530 г. у

Прусію, пад апеку герцага Альбрэхта Гогенцолерна, які, захапіў-

шыся ідэямі Рэфармацыі, хацеў наладзіць там кнігадрукаванне. У

Кёнігсбергу Скарына прабыў нядоўга. Калі ж вярнуўся ў Вільню,

на яго новай хваляй наваліліся крэдыторы нябожчыка брата, якія

патрабавалі ўплаты братавых даўгоў. Яны дамагліся арышту і зак-

лючэння Скарыны ў турму — 10 тыдняў ён знаходзіўся ў зня-

воленні ў Познані.

Жыццёвых нягод, якія абрынуліся на першадрукара, хапіла,

каб рашыцца на змену месцапражывання. Каля 1535 г. ён цяпер

ужо назаўсёды пакідае радзіму і зноў пасяляецца ў Празе. Аднак

наўрад ці асабістыя няўдачы былі асноўнай прычынай гэтага.

Хутчэй за ўсё ад'езд быў звязаны з тым, што яго культурна-

асветніцкая дзейнасць і яго ідэі не атрымалі шырокай грамадскай

падтрымкі. Адным словам, абставіны на радзіме не спрыялі вучо-

най дзейнасці Скарыны. У чэшскай сталіцы ён працаваў вучо-

ным-батанікам, садоўнікам у каралеўскім батанічным садзе Фер-

дынанда I Габсбурга. Відаць, у Чэхіі Скарына правёў апошнія

гады свайго жыцця і памёр у далечыні ад радзімы ў канцы 1551

ці ў студзені 1552 г. Месцазнаходжанне яго магілы засталося не-

вядомым.

Шматгранная прагрэсіўная дзейнасць Францыска Скарыны

ўвабрала ў сябе лепшыя агульнаеўрапейскія і славянскія культур-

445

ныя дасягненні, склала цэлую эпоху ў станаўленні беларускай, рус-

кай і ўкраінскай культуры і шмат у чым прадвызначыла характар іх

будучага развіцця. Яна адыграла выдатную ролю ва ўмацаванні

сувязяў паміж Усходам і Захадам, славянскімі і іншымі народамі

Еўропы, зрабіла значны ўплыў на абуджэнне і фарміраванне нацы-

янальнай самасвядомасці славянскіх народаў. Праз друкарскі

подзвіг Скарыны ўсходняе славянства дасягнула вышынь еўрапейс-

кай культуры.

Геніяльнае пачынанне Скарыны, багатыя Скарынінскія традыцыі

былі падхоплены, прадоўжаны і развіты яго выдатнымі сучаснікамі і

паслядоўнікамі — друкарамі, пісьменнікамі, вучонымі і культурнымі

дзеячамі Усходняй і Заходняй Еўропы: М. Гусоўскім, М. Ліцвінам,

I. Фёдаравым, П. Мсціслаўцам, С. Будным, В. Цяпінскім, П. Трубе-

рам, братамі Мамонічамі, Л. Зізаніем, М. Сматрыцкім, С. Полацкім і

інш. Кнігі Скарыны распаўсюджваліся на Беларусі, Украіне, Літве, у

Расіі і іншых еўрапейскіх землях. На працягу стагоддзяў яны

карысталіся тут вялікай папулярнасцю і аўтарытэтам, служылі збро-

яй у барацьбе за нацыянальную культуру і мову. Яны беражліва

захоўваліся, перадаваліся з пакалення ў пакаленне, перапісваліся.

служылі ўзорам для пераймання паслядоўнікам і здзейснілі вялікую

культурную місію ва Усходняй Еўропе.

Францыск Скарына — вялікі патрыёт і адданы сын свайго наро-

да. Нягледзячы на тое, што ён вучыўся і працаваў у Заходняй

Еўропе, не парваў сувязяў з радзімай, а ўсе сілы і энергію аддаў

служэнню "людем посполитым руского языка" для пашырэння ас-

веты ў родным краі. Веды, атрыманыя ва універсітэтах Польшчы і

Італіі, ён імкнуўся перадаць свайму народу. Скарына разумеў важ-

насць роднай мовы як фактару, які спрыяе захаванню цэласнасці

народа, яго адзінства і нацыянальнай самабытнасці. Таму ён зама-

цаваў родную мову ў высокай літаратуры сусветнага значэння -

Бібліі як раўнапраўную, "боскую" побач з класічнымі

агульнапрызнанымі кананічнымі (лацінскай, грэчаскай, старажыт-

наяўрэйскай) мовамі. Ён даказаў яе права на "свяшчэннасць". I ў

гэтым яго велізарная заслуга перад сваім народам і перад усім

славянскім светам. Скарына стаяў ля вытокаў беларускай нацыя-

нальнай культуры і стаў яе сімвалам.

446

Рэфармацыйнае кнігадрукаванне

Калыскай усходнеславянскага і беларускага кнігадрукавання ста-

ла Прага, а потым Вільня. Станаўленне кнігадрукавання на бе-

ларускіх землях у іх сучасных межах адбываецца з сярэдзіны XVI ст.

і звязана з уздымам рэфармацыйнага руху ў Вялікім княстве Лі-

тоўскім.

У другой палове XVI — першай палове XVII ст. на тэрыторыі

заходняй Беларусі, дзе дзейнічалі найбольш буйныя пратэстанцкія

абшчыны, узнікла шэсць рэфармацыйных друкарняў. Іх тэхнічная

аснашчанасць адпавядала еўрапейскім стандартам. Большасць іх

выдаўцоў і друкароў з'яўляліся дзеячамі польскага рэфармацыйна-

га руху, якія часова ці назаўсёды аселі на Беларусі і ў Літве

(М.Кавячынскі, Л.Крышкоўскі, Ланчыцкі, Карцан, Пётр Бластус,

Кміта і інш.).

Першая на тэрыторыі сучаснай Беларусі друкарня была створа-

на ў Бярэсці. Яна дзейнічала ў 1550—1570-я гады пад апекай

канцлера Вялікага княства Літоўскага, віленскага ваяводы і берас-

цейскага старасты Мікалая Радзівіла Чорнага і выпусціла больш за

40 выданняў на польскай і лацінскай мовах рознага зместу. Яе

ўзнікненню садзейнічаў значны ўздым у культурным развіцці Бе-

ларусі, пашырэнне міжнародных культурных сувязяў і ўплыў Рэ-

фармацыі. У ёй, паслядоўна змяняючы адзін аднаго, працавалі дру-

кары і кнігавыдаўцы Б. Ваявудка, С. Мурмэліус, Ц. Базылік. Пер-

шыя выданні Бернарда Ваявудкі адпавядалі патрэбам рэфармацый-

нага руху. У 1563 г. на сродкі М. Радзівіла на польскай мове была

выдадзена "Брэсцкая", або "Радзівілаўская Біблія", якая з'яўляецца

шэдэўрам кнігадрукарскага мастацтва XVI—XVIII стст. Гэта вялікі

фаліянт, апраўлены ў скураную вокладку, з малюнкамі, выкананымі

на высокім мастацкім і паліграфічным узроўні. Найбольшага роск-

віту Берасцейская друкарня дасягнула пад кіраўніцтвам прадстаў-

ніка рэнесансавай культуры, паэта, перакладчыка, кампазітара, вы-

даўца Цыпрыяна Базыліка. У гэты час выйшлі розныя белетрыс-

тычныя, гістарычныя, палітычныя выданні.

У пачатку 1560-х гадоў нясвіжскім старастам Мацеем Кавя-

чынскім і мясцовым кальвінісцкім прапаведнікам Лаўрэнціем Кры-

шкоўскім у Нясвіжы была заснавана першая на Беларусі друкарня,

447

якая карысталася кірылаўскім шрыфтам. Ідэйным кіраўніком яе спа-

чатку быў Сымон Будны. Нясвіжская друкарня ў 1562 г. надрукавала

твор Буднага "Катэхізіс" — першы беларускамоўны твор, выдадзены

ў межах сучаснай Беларусі, яго працу "Пра апраўданне грэшнага

чалавека перад Богам", а, магчыма, і іншыя кнігі Буднага, але яны да

нас не дайшлі. У 1572 г. абсталяванне Нясвіжскай друкарні купіў

магнат Ян Кішка і тады ж у невялікім прыватнаўласніцкім мястэчку

Лоску Ашмянскага павета Віленскага ваяводства (цяпер вёска Вало-

жынскага раёна Мінскай вобласці) заснаваў новую друкарню, якая

стала адным з цэнтраў рэфармацыйнага кнігадрукавання. Мярку-

юць, што яна працавала да 1592 г. Для працы сюды былі запрошаны

з Нясвіжа СБудны, Даніэль Лянчыцкі, Ян Карцан.

У сваім радавым маёнтку Цяпіне (цяпер Чашніцкі раён) засна-

ваў друкарню беларускі пісьменнік-гуманіст, адзін з паслядоўнікаў

Ф.Скарыны Васіль Цяпінскі (1530—1603 ?) і ў 1580 г. выдаў у ёй

перакладзенае на беларускую мову "Евангелле" з уласнай прадмо-

вай, якая стала адным з лепшых узораў беларускай патрыятычнай

публіцыстыкі.

Буйная рэфармацыйная друкарня на Беларусі працавала і ў мяс-

тэчку Любча (Навагрудскі раён) у 1612—1656 гг. Яна была вельмі

прадукцыйнай — выпусцілі каля 100 выданняў на польскай і

лацінскай мовах, галоўным чынам, свецкага зместу: творы антыч-

ных і рэфармацыйных пісьменнікаў, гістарычныя і навуковыя дапа-

можнікі, школьныя падручнікі, а таксама літургічныя творы для

пратэстанцкіх абшчын.

Залежнасць большасці рэфармацыйных друкарняў ад уплыво-

вых феадалаў-патронаў пратэстанцкіх абшчын (Радзівілаў, Вало-

вічаў, Глябовічаў, Кішак і інш.) у значнай меры вызначыла знешнія

формы, мову, ідэалагічную накіраванасць выданняў. Большасць з іх

выйшла на польскай і лацінскай мовах. Спарадычныя спробы вы-

дання літаратуры на беларускай мове (вядомыя тры выданні: "Катэ-

хізіс", "Пра апраўданне грэшнага чалавека перад Богам" С.Буднага

і "Евангелле" В.Цяпінскага) рабіліся дэмакратычнымі дзеячамі рэ-

фармацыйнага руху на Беларусі, якія востра адчувалі ўзросшую

патрэбу беларускага насельніцтва ў друкаванай кнізе на роднай

мове, у асвеце, пісьменнасці.

448

Крызіс рэфармадыйнага руху ў Вялікім княстве Літоўскім у кан-

цы XVI — першай палове XVII ст. прывёў да аслаблення рэфарма-

цыйнага кнігадрукавання на Беларусі. У сярэдзіне XVII ст. тут пра-

цягвае дзейнічаць толькі адна рэфармацыйная друкарня ў Любчы.

У канцы XVI ст. на Беларусі ўзнікае шэраг прыватных друкар-

няў. Значную ролю ў станаўленні і развіцці кнігадрукавання на

Беларусі адыграла друкарня (існавала ў 1568—1570 гг.), заснаваная

рускім першадрукаром Іванам Фёдаравым і яго паплечнікам, вы-

хадцам з Беларусі Пятром Мсціслаўцам на сродкі гетмана Вялікага

княства Літоўскага Р.Хадкевіча ў Заблудаве Гарадзенскага павета

(цяпер тэрыторыя Польшчы). Шрыфты, гравюры, нескладаны ін-

струмент яны прывезлі з Масквы, друкарскі стан зрабілі на месцы.

Тут былі надрукаваны кірыліцай "Евангелле вучыцельнае", якое

стала вельмі папулярнай кнігай, частка тыражу трапіла ў Маскоўс-

кую дзяржаву, і "Псалтыр" (з "Часаслоўцам"), які шырока выкары-

стоўваўся ў тыя часы таксама і для навучання грамаце. У сувязі з

грамадска-палітычнымі ўмовамі, якія ўскладніліся пасля ўтварэння

Рэчы Паспалітай, а таксама хваробай пратэктара друкарні Р.Хад-

кевіча ў пачатку 1570-х гадоў Заблудаўская друкарня спыніла сваю

дзейнасць. І.Фёдараў пераехаў на Украіну, у Львоў, дзе паклаў па-

чатак украінскаму кнігадрукаванню.

П. Мсціславец з 1569 г. пасяліўся ў Вільні, куды быў запрошаны

заможнымі беларускімі купцамі, грамадскімі дзеячамі Мамонічамі.

На іх сродкі Мсціславец заснаваў друкарню, якая адрадзіла кіры-

лаўскае кнігадрукаванне ў Вільні праз паўстагоддзя пасля спынен-

ня выдавецкай дзейнасці Скарыны. Яна мела важнае грамадскае і

культурнае значэнне ў жыцці Беларусі, адыграла прыкметную ролю

ў справе асветы, у далейшым развіцці беларускага кнігадрукавання.

Мамонічы ўслед за Скарынай выпускалі кнігі, прызначаныя для

навучання і свецкага чытання, і тым самым садзейнічалі пашырэн-

ню пісьменнасці, беларускай мовы сярод суайчыннікаў, росту між-

народных культурных узаемасувязяў.

У 1576 г. Мсціславец быў вымушаны пакінуць друкарню Ма-

монічаў, якія абмяжоўвалі самастойную дзейнасць кнігадрукара і

імкнуліся перш за ўсё да камерцыйнай выгады. Сляды яго выда-

вецкай дзейнасці выяўлены пазней у Астрозе. Дзейнасцю Мсціс-

449

лаўца і віленскага друкара Гарабурды (1580-я гады) закончыўся

перыяд існавання прыватных беларускіх кірылаўскіх друкарняў.

заснаваных намаганнямі аднаго ці некалькіх друкароў. Выключэн-

не складае друкарня Мамонічаў, якая ў пачатку 1580-х гадоў атры-

мала магчымасць працягваць сваю дзейнасць дзякуючы палітыч-

наму кампрамісу выдаўцоў з урадам. Грамадска-палітычная пазі-

цыя Мамонічаў, а таксама сувязі з заможнымі слаямі Вільні і

вялікакняжацкай канцылярыяй (у тым ліку Львом Сапегай) забяс-

печылі афіцыйнае прызнанне яе дзейнасці. Гэта была адзіная дру-

карня XVI—XVIII стст., якая тры разы атрымлівала каралеўскія

прывілеі на права выпуску царкоўна-рэлігійных і свецкіх выдан-

няў. Яна выпусціла першыя ў беларускім кнігадрукаванні кіры-

лаўскія выданні прававога характару: "Трыбунал" (1586), "Статут

Вялікага княства Літоўскага 1588 г.".

Вядучую ролю ў беларускім кнігадрукаванні канца XVI — пер-

шай паловы XVII ст. адыгралі брацкія друкарні, якія выкарыс-

тоўвалі пераважна кірылаўскія шрыфты, уласцівыя старажытна-

рускай, а пазней беларускай, рускай і ўкраінскай пісьменнасці,

друкавалі кнігі на зразумелай народным масам мове. Нягледзячы

на ўзрастаючую паланізацыю мясцовых феадалаў і часткі мяшчан-

ства, у беларускім грамадстве адчуваўся першарадны ўплыў брац-

кіх кніг.

Станаўленне брацкага кнігадрукавання звязана з фарміраваннем

і развіццём брацтваў — спецыфічных нацыянальна-рэлігійных ар-

ганізацый беларускага і ўкраінскага праваслаўнага гарадскога на-

сельніцтва.

Троіцкае (пазней Святадухаўскае) брацтва ў Вільні, якое арга-

нізацыйна аформілася ў 1584 г., стварыла ўласную друкарню. У

сярэдзіне 1590-х гадоў віленскае брацтва ўзначаліў актыўны пра-

ціўнік уніі, дзеяч беларускай і ўкраінскай асветы, пісьменнік-

палеміст Стэфан Зізаній. Пад яго кіраўніцтвам брацкая друкарня ў

1595—1596 гг. выпусціла не менш як 11 выданняў (больш за 2200

аркушаў). Да гэтага часу толькі Пражская друкарня Скарыны наб-

ліжалася да такой інтэнсіўнасці выдавецкай дзейнасці. На працягу

некалькіх гадоў пасля Берасцейскай уніі 1596 г. брацкая друкарня ў

Вільні амаль не працавала. А за выданне ў 1608—1610 гг. некалькіх

450