Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

беларускім асяроддзі, пасля — у знікненні моўнага адзінства і

адзінства пісьма і, урэшце, — у канфесійным расколе культуры, які

асабліва выразна вызначыўся пасля 1596 г. Ад гэтага водападзелу

ўсё большую сілу ў беларускай культуры набывае чыста заходняя,

хутчэй, каталіцкая традыцыя, якая непасрэдна і вельмі апасродка-

вана выцясняе старажытнаўсходнеславянскую.

Пад канец XV ст. у большасці еўрапейскіх дзяржаў наступіў

новы перыяд у развіцці іх гісторыі і культуры, які прыйшоў на

змену сярэднявеччу. Эпоху тую сталі называць Адраджэннем, або

Рэнесансам. Гэта быў вялікі прагрэсіўны пераварот у гісторыі ча-

лавецтва. У эканамічным, палітычным, ідэалагічным і культурным

жыцці ўсяго еўрапейскага свету адбыліся надзвычай буйныя, часам

нават рэвалюцыйныя змены, выкліканыя ломкай старых феадаль-

ных адносін і зараджэннем новых, капіталістычных, узмацненнем

буржуазнай праслойкі грамадства, узрастаннем ролі гарадоў, хуткім

развіццём новай, буржуазнай па сваёй сутнасці, ідэалогіі.

Зараджэнне парасткаў буржуазнага ладу ў нетрах феадальнага

грамадства прывялі да духоўнага пералому ў пачатку XVI ст. у

краінах Заходняй і Цэнтральнай Еўропы. У процівагу панаваўшай

да гэтага феадальна-царкоўнай культуры ствараецца свецкая, гума-

ністычная культура. Сацыяльна актыўнымі станавіліся купцы і

рамеснікі, складваюцца ўмовы для стварэння нацый, абуджаецца

патрыятызм, адбываецца інтэнсіўнае станаўленне нацыянальных

культур, узвышаюцца нацыянальныя мовы. Непасрэдным вынікам

гэтага стала крытыка царквы і перагляд былых рэлігійных вучэнняў.

Храналагічныя межы еўрапейскага адраджэння — XIV ст. (для

Італіі) — канец XVI — або нават самы пачатак XVII ст. (для Усход-

няй Еўропы). Гэта быў час вялікіх падарожжаў і "геаграфічных

адкрыццяў, навуковых вынаходніцтваў, шырокага распаўсюджван-

ня кнігадрукавання, бурнага развіцця мастацтва, рэзкіх сутыкнен-

няў у галіне ідэалогіі і вялікіх антыфеадальных выступленняў.

Гэта была эпоха найвышэйшага дасягнення чалавечага розуму,

"эпоха, якая мела патрэбу ў тытанах і якая нарадзіла тытанаў

па сіле думкі, пачуцця і характару, па шматбаковасці і вучонасці,

— пісаў Ф. Энгельс. — Тады не было амаль ніводнага выдатнага

чалавека, які не ажыццявіў бы далёкіх падарожжаў, не размаўляў

431

бы на чатырох ці пяці мовах, не вызначыўся б у некалькіх галінах

творчасці". У кожнай краіне з'явіліся свае выдатныя вучоныя,

мысліцелі, мастакі. Яны стварылі сапраўдныя шэдэўры ў розных

галінах навукі, мастацтва, літаратуры. У той час грымела слава

вялікіх першаадкрывальнікаў новых зямель Хрыстафора Калумба,

Амерыга Веспучы, Фернанда Магелана, Васка да Гамы. У гэту

эпоху тварылі найвялікшыя мастакі Рафаэль, Мікеланджэла, Леа-

нарда да Вінчы, Тыцыян і Джардоне. Тады Еўропа пазнала імёны

выдатных мысліцеляў Эразма Ратэрдамскага, Томаса Мора, Фран-

суа Рабле, Нікала Макіявелі, Мікалая Каперніка, Міколы Гусоўска-

га. Еўрапейскі свет хвалявалі сялянскія войны і пропаведзі

ідэолагаў Рэфармацыі Томаса Мюнцэра, Марціна Лютэра і Жана

Кальвіна.

3 Адраджэннем, або Рэнесансам, цесна звязаны гуманізм —

сістэма поглядаў, кірунак грамадскай думкі, вядучая ідэйная

плынь часу, якая аформілася ў эпоху Адраджэння і склала

ідэалагічную аснову яе прагрэсіўнай культуры, яе літаратуры і

мастацтва. Гуманізм — з'ява вельмі складаная і далёка не адна-

родная, спецыфічная ў розных краінах. Слова "гуманізм"

лацінскага паходжання і ў перакладзе азначае чалавечы, чалавеч-

ны. У шырокім сэнсе — гэта светапоглядная пазіцыя, якая сцвярд-

жае высокую годнасць чалавека, ставіць дабро крытэрыем грамад-

скага прагрэсу, абараняе ідэалы справядлівасці, чалавекалюбства,

свабоды і дасканаласці асобы. У вузкім канкрэтна-гістарычным

сэнсе гуманізм — культурны рух эпохі Адраджэння, выкліканы

глыбокімі зменамі ў эканамічным і палітычным жыцці Еўропы

перыяду распаду феадалізму і зараджэння капіталістычнага споса-

бу вытворчасці. Менавіта гуманістычныя ідэі, гуманістычны рух

стаў адной з крыніц Рэфармацыі. Гуманісты праклалі дарогу для

першых змагароў Рэфармацыі падрывам аўтарытэту каталіцкай

царквы, а тыя шырока выкарыстоўвалі іх дасягненні ў

абгрунтаванні сваіх поглядаў. Вялікае значэнне для Рэфармацыі і

яе ідэолагаў мелі крытычныя штудыі тэкстаў Старога і Новага

Запаветаў, выкананыя выдатнымі гуманістамі.

У XV—XVI стст. склаліся эканамічныя, сацыяльна-палітычныя

і ідэалагічныя перадумовы для станаўлення культуры Адраджэння

432

ў Вялікім княстве Літоўскім: рост гарадоў, развіццё таварна-грашо-

вай гаспадаркі, павелічэнне гандлёва-рамесніцкага насельніцтва,

ажыўленне грамадска-палітычнага жыцця ў горадзе, узмацненне

сацыяльна-класавай барацьбы ў вёсцы, змены ў светапоглядзе пе-

радавой часткі феадалаў, палітычная цэнтралізацыя і дзяржаўна-

прававая стабілізацыя грамадства, фарміраванне беларускай на-

роднасці і нацыянальнай самасвядомасці, актывізацыя і пашырэн-

не кантактаў з краінамі Заходняй і Цэнтральнай Еўропы, гума-

ністычны і рэфармацыйны рух, секулярызацыя духоўнага жыцця.

Хоць Беларусь, як сцвярджае У.М. Конан, была ў сацыяльна-

эканамічных адносінах перыферыяй тагачаснай Еўропы — тут не

паспелі сфарміравацца элементы раннебуржуазнага грамадства,

якія доўгі час лічыліся бадай што адзінай сацыяльнай перадумовай

Адраджэння. Аднак беларуска-летувіска-польскі рэгіён XVI ст.

добра ўпісваўся ў тагачасную еўрапейскую культуру, хоць і не

знаходзіўся ў эпіцэнтры яе развіцця.

Дынамічнае грамадскае жыццё Беларусі XVI — першай паловы

XVII ст. паўплывала на фарміраванне духоўнай культуры. У гэты

перыяд культурнае развіццё і грамадская свядомасць Беларусі да-

сягнулі такога ўзроўню, пры якім сталі магчымы не толькі асімі-

ляцыя дасягненняў еўрапейскага Рэнесанса, але і вытворчасць са-

мабытных арыгінальных айчынных духоўных каштоўнасцей, гума-

ністычных ідэй і канцэпцый. Беларусь, якая ніколі не жыла іза-

лявана ад свету, была удзельнікам гэтага агульнаеўрапейскага куль-

турна-гістарычнага працэсу.

У XVI — першай палове XVII ст. адбываецца працэс секу-

лярызацыі культуры Беларусі, набірае сілу свецкі кірунак у жы-

вапісе, літаратуры, развіваюцца кнігадрукаванне, адукацыя, ідзе

ажыўлены імпарт разнастайнай кніжнай прадукцыі з-за мяжы і

камплектаванне бібліятэк, узрастае цікавасць да антычнай культу-

ры і філасофіі. Спецыфічнай рысай Адраджэння на Беларусі была

наяўнасць на працягу 20—60-х гадоў XVI ст. верацярпімасці. Новы

крок у сваім развіцці зрабіла прававая культура — створаны агуль-

наеўрапейскага значэння Статуты. Сярод феадалаў і заможных га-

раджан узмацняюцца мецэнацкія тэндэнцыі. Ідзе станаўленне бе-

ларускай мовы, нацыянальнай пісьменнасці, літаратуры, мастацт-

433

ва, айчыннай пісьменнасці на лацінскай і польскай мовах. Гэты

перыяд характарызуецца дэмакратызацыяй культуры, пашырэннем

сацыяльнай базы духоўнай вытворчасці, што было абумоўлена

ўзрастаючай роляй гараджан у грамадскім жыцці. У XVI ст. бела-

руская культура набывала ўсё больш арыгінальныя і непаўторныя

рысы. Яе арыгінальнасць праяўлялася ва ўсім — народнай твор-

часці, літаратуры, адукацыі, кнігадрукаванні, архітэктуры, мастац-

тве, грамадска-палітычнай думцы. У культуры XVI ст. суіснавалі і

ўзаемадзейнічалі самыя розныя, новыя і застарэлыя, перадавыя і

кансерватыўныя ідэі, плыні, стылі, сінтэзаваліся дзве эпохі — Ся-

рэднявечча і Адраджэнне.

У першай палове XVI ст. адбыліся значныя змены ў норавах,

звычаях, маралі пануючага класа Беларусі. З'явілася імкненне да

раскошы, вытанчанасці, арыстакратызму. Беларускія феадалы па-

чалі пераймаць замежныя, заходнееўрапейскія манеры і моду. Ра-

зам з тым узмацнілася імкненне да ведаў, навукі, мастацтва, узрас-

ла цікавасць да кнігі. Узніклі і першыя свецкія бібліятэкі.

Эпоха Адраджэння нарадзіла новага чалавека, пазбаўленага ся-

рэднявечнай абмежаванасці, дзейнага, дапытлівага, свабоднага, по-

ўнага ўласнай годнасці і радасці зямнога жыцця, які верыў у сваю

ўсемагутнасць і з аптымізмам глядзеў у будучыню. Крытэрыем

ацэнкі вартасці чалавека станавіліся не толькі высокае сацыяльнае

паходжанне і заслугі перад царквой, але і асабістыя якасці, розна-

баковыя веды і грамадзянскія заслугі. Рост пачуцця асобы,

асабістай годнасці чалавека, яго імкненне да зямной славы — адна

з характэрных гуманістычных асаблівасцей эпохі Адраджэння на

Беларусі.

Новай асаблівасцю культурнага жыцця Вялікага княства Лі-

тоўскага XVI ст. было зараджэнне мецэнацтва. Тэндэнцыі да ме-

цэнацтва праяўляў вялікі князь Аляксандр, які апякаў энергічных,

высокаадукаваных маладых людзей і набліжаў іх да сябе, неза-

лежна ад іх паходжання. У часы праўлення Жыгімонта I, яго

жонкі каралевы Боны і іх сына Жыгімонта II Аўгуста мецэнацтва

атрымлівае далейшае развіццё. Не толькі каралеўскі двор у Кра-

каве і вялікакняжацкі ў Вільні, але і двары некаторых буйных

арыстакратаў паступова становяцца ачагамі новай, свецкай куль-

434

туры. Адным з такіх ачагоў на беларускіх землях быў двор магна-

таў Радзівілаў у Нясвіжы. У другой палове XVI ст. тут канцэнтра-

валася вялікая група публіцыстаў рэфармацыйнага напрамку і па-

этаў, пісаўшых на беларускай, польскай і лацінскай мовах. Ра-

дзівілы заклалі ў сярэдзіне XVI ст. першыя на тэрыторыі Беларусі

друкарні (у Бярэсці і Нясвіжы), а пазней адкрылі прафесійныя

тэатры (у Нясвіжы і Слуцку). Дарэчы, узнікненне кнігадрука-

вання, якое паклала пачатак своеасаблівай культурнай рэвалюцыі

ў Еўропе, стала і найвышэйшым дасягненнем беларускай культу-

ры XVI ст.

3 развіццём гарадоў, актывізацыяй іх грамадска-палітычнага і

культурнага жыцця мецэнаты сталі з'яўляцца і ў асяроддзі замож-

ных мяшчан. Так, беларускі першадрукар Ф.Скарына змог рэа-

лізаваць сваю гістарычную задуму толькі дзякуючы маральнай пад-

трымцы і матэрыяльнай дапамозе багатых віленскіх гараджан —

радцы Багдана Онкава і бурмістра Якуба Бабіча. Такая з'ява, як

мецэнацтва, мела культурна-асветніцкую, патрыятычную накіра-

ванасць, адыгрывала пазітыўную ролю, садзейнічала ўкараненню

новых, часам маючых агульнанацыянальнае значэнне, дасягненняў

культуры.

Рэнесансная культура зацвярджалася ў Вялікім княстве Літоў-

скім з некаторым спазненнем у параўнанні з краінамі Заходняй і

Цэнтральнай Еўропы. Яе развіццё ажыццяўлялася на феадальна-

прыгонніцкай аснове, ва ўмовах узрастання феадальна-каталіцкай

рэакцыі і контррэфармацыі, антыфеадальнай і саслоўна-класавай

барацьбы. Працэс яе развіцця ўскладняўся духоўнай дыктатурай

царквы, палітыкай пануючага класа, войнамі, прыгнётам, непісь-

меннасцю народных мас.

Гуманізм і ідэі Адраджэння на беларускай зямлі былі сход-

ныя з агульнаеўрапейскімі, але мелі і сваю спецыфіку. У ліку

матэрыяльных фактараў гэта — адсутнасць у эканоміцы пэўна вы-

яўленых капіталістычных праяў, моцная залежнасць гарадоў ад фе-

адалаў, недастатковая сацыяльна-палітычная і ідэйная сталасць

мяшчанскага саслоўя і г.д. Што да асаблівасцей развіцця духоўнага

жыцця Беларусі, якія аказалі істотны ўплыў на характар айчыннай

рэнесансна-гуманістычнай культуры, то гэта — пераемная сувязь

435

са старажытнарускай культурна-філасофскай традыцыяй, значнае

ўздзеянне праваслаўя, грэка-візантыйскай культуры на нацыя-

нальна-культурнае жыццё беларускага народа і ў той самы час

даволі інтэнсіўны ўплыў заходніх культурна-рэлігійных формаў,

незавершанасць працэсу фарміравання беларускай народнасці.

Адраджэнскія ідэі пусцілі на Беларусі даволі глыбокія, але не

такія магутныя, як у Заходняй Еўропе, карані. Развіццё рэнесанс-

най культуры тут засталося незавершаным, канчаткова не выяўле-

ным, не да канца аддзеленым ад рэлігійнай ідэалогіі. Тым не

менш, менавіта ў эпоху Адраджэння беларускі народ дасягнуў

такога высокага ўзроўню развіцця, стварыў такія выдатныя мас-

тацкія каштоўнасці, якія вывелі Беларусь на перадавыя пазіцыі ва

ўсходняй Еўропе.

Лінгвістычная сітуацыя

Станаўленне рэнесансна-гуманістычнай культуры ў Беларусі

ажыццяўлялася ў спецыфічнай моўнай сітуацыі. Полілінгвізм —

развіццё культуры на старабеларускай, царкоўнаславянскай, на

лацінскай і польскай мовах — з'яўляецца асаблівасцю духоўнага

жыцця Беларусі ў XVI—XVII стст.

Гуманістычнае адраджэнне XVI ст., якое разам з тым было і

раннім нацыянальным адраджэннем, пачыналася з абвяшчэння род-

най мовы фундаментальнай духоўнай каштоўнасцю, якая жывіць

культуру і стымулюе яе паскоранае развіццё.

На працягу XIV—XVI стст. беларуская літаратурная, ці "рус-

кая" (паводле крыніц), мова становіцца дзяржаўнай. Яе дзяржаўны

статус зафіксаваны ў Статуце ВКЛ 1588 г.: "Писарь земский мает

по-руску литерами и словы рускими вси листы, выписы и позвы

писати а не иншым езыком и словы". Гэта была спроба заканадаў-

чым шляхам спыніць яе выцясненне з элітарных сфер грамадскага

жыцця і культуры. Аб ролі старажытнабеларускай мовы ("русчиз-

ны") у грамадскім і культурным жыцці ВКЛ беларускі паэт Ян

Казімір Пашкевіч у 1621 г. пісаў:

"Полска квитнет лациною, Литва квитнет русчизною:

Без той в Полсце не пребудешь,

Без сей в Литве блазнем будешь.

436

Той лацина езык дает,

Та без Руси не вытрвает.

Ведзь же юж Русь, иж тва хвала

По всем свете юж дойзрала;

Весели ж се ты, Русине,

Тва слава никгды не згине!"

Дасягнуўшы значнага развіцця, беларуская мова з другой пало-

вы XVI ст. паступова пачала здаваць свае пазіцыі, выцясняцца

польскай і лацінскай мовамі ў дзяржаўных установах, грамадскім

жыцці, пісьменнасці.

Люблінская унія паклала пачатак новаму, складанаму і адказ-

наму перыяду ў культурным жыцці беларускага народа — перы-

яду шматлікіх культурных страт. У літаратуры яны праявіліся ў

амаль паўсюднай замене пісьма і мовы са старажытнабеларус-

кай на польскую і лацінскую. У 1696 г. гэта старажытная мова

афіцыйна перастала быць дзяржаўнай у Вялікім княстве Лі-

тоўскім, яе выцесніла польская. Зрэшты тое, што адбылося ў

канцы XVII ст. — заняпад беларускай мовы і культуры — рых-

тавалася паступова, спакваля, і напачатку здавалася, што знаём-

ства перадавых, па-еўрапейску адукаваных беларусаў з лацінай і

польскай мовамі, на якіх яны пісалі свае творы, для развіцця

роднай культуры ніякай небяспекі не нясе. Але справа не толькі

ў Люблінскай уніі. Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Пас-

палітай 1654—1667 гг., стала нашай першай нацыянальнай ката-

строфай (загінула да 53% насельніцтва). Менавіта тады не па-

нёсшая такіх страт польская культура пачынае падаўляць бела-

рускую і над ёй дамінаваць.

Даволі хуткі і інтэнсіўны працэс засвойвання польскай мовы і

культуры, які пачынаецца ў 1570-я гады, спачатку меў пазітыўнае

значэнне. Польская мова засвойвалася як сродак міжнародных

зносін, здольны дапамагчы адаптацыі культурных і навуковых да-

сягненняў Заходняй Еўропы. Разам з лацінскай мовай польская

робіцца другой, а дакладней трэцяй, асноўнай мовай беларускага

пісьменства і ўсёй культуры (пасля беларускай і лацінскай). Асаб-

ліва вялікія поспехі ў паланізацыі, "спальшчэнні" робіць шляхта,

якая толькі што стала роўнай у правах з палякамі. У гэты пачатко-

437

вы перыяд "паланізацыі" польская мова пранікала на тэрыторыю

Беларусі і Літвы нібы сама па оабе, без асаблівай дапамогі з боку

палякаў, якія лічыліся "іншаземцамі" і не маглі дастаткова свабод-

на сяліцца на землях Вялікага княства Літоўскага, дзе іх правы

былі рэзка абмежаваныя. Польская мова і культура, засвоеныя

літвінскай шляхтай і магнатамі, з такой хуткасцю "ўводзіліся" ў

княстве самімі яго ўраджэнцамі, а не іх новымі суграмадзянамі па

Рэчы Паспалітай — палякамі. У гэтым галоўная асаблівасць і ка-

рэннае адрозненне "паланізацыі" пачатковага перыяду, які працяг-

ваўся да пачатку XVII ст., ад паланізацыі XVII—XVIII стст., якая

навязвалася каралеўствам.

Ужо на тым, першым этапе Сымон Будны раіў: "...абы ся ваши

милости не только в чужоземных языцех кохали, але бы ся тежь

... и того здавна славного языка словенского розмиловати и оным

ся бавити рачили. Слушная бо речь ест, абы ваши милости того

народу язык мшовати рачили, в котором давные предки и их кня-

жацкие милости панове отци ваших милости славне преднейшие

преложеньства несуть".

А вось словы Васілія Цяпінскага адносна тых, хто выракся род-

най мовы: "... хто бы не мусил плакати, видечи так великих кня-

жат, таких панов значных, так много деток невинных, мужов з

жонами в таком зацном русском, а звлаща перед тым довстип-

ном, учоном народе езыка своего славного занедбане, а просто

взгарду, ... же вжо некоторие и писмом се свои, а звлаща в слове

божем, встыдают?!"

3 цягам часу сітуацыя, аднак, склалася такім чынам, што ў неаб-

вешчанай вайне спачатку за прыярытэт, а пасля за выжыванне

перамаглі лацінская і польская мовы. За нейкія паўтара—два ста-

годдзі, калі весці адлік з памежжа XV—XVI стст., беларуская куль-

тура, у прыватнасці, літаратура, зведала моцную еўрапеізацыю, а

дакладней паланізацыю і лацінізацыю. Ордэн езуітаў, які шырока

пранікае ў асвету, навуку, ідэалогію, мастацкую культуру Беларусі

ў канцы XVI — першай палове XVII ст., быў носьбітам каталіцка-

лацінскага касмапалітызму і не садзейнічаў развіццю беларускай

культуры ў яе нацыянальных формах.

Нацыянальна-культурны рух, які пачаўся ад Скарыны, спачат-

438

ку сустрэў спрыяльныя адносіны і падтрымку мясцовых феада-

лаў. Асабліва гэта праявілася ў лерыяд інтэнсіўнага распаўсюдж-

вання Рэфармацыі, з якой многія з іх звязалі свае славалюбівыя

сацыяльна-палітычныя і інтэлектуальныя імкненні. Аднак улас-

цівы многім буйным беларускім феадалам нацыянальна-патрыя-

тычны энтузіязм у 70—80-я гады XVI ст. пачынае рэзка згасаць.

Таму садзейнічаў шэраг гістарычных абставін: пагоршаныя ўза-

емаадносіны з Маскоўскай дзяржавай, узмоцненыя антыфеадаль-

ныя народныя выступленні, боязь страціць свае эканамічныя і

сацыяльна-палітычныя перавагі і г.д. Усё гэта падштурхоўвала

пануючы клас Беларусі не толькі да сацыяльна-палітычнага, але і

рэлігійнага, культурнага збліжэння з польскімі феадаламі. У імя

зберажэння класавага панавання прыносіліся ў ахвяру традыцый-

ная рэлігія, нацыянальная культура. Беларускія феадалы прымалі

каталіцызм, усё больш уцягваліся ў сферу польскай культуры,

адмаўляліся ад роднай мовы, перасталі спрыяць нацыянальна-

культурнаму руху.

3 канца XVI ст. нацыянальна-культурны рух Беларусі ўзначаль-

ваюць брацтвы. Аднак яны не здолелі процістаяць дэнацыяна-

лізацыі. Іх барацьба супраць феадальна-каталіцкай рэакцыі ў мно-

гім насіла абмежаваны, рэлігійна замкнёны характар. Яны кла-

паціліся ў першую чаргу аб умацаванні пазіцый праваслаўнай цар-

квы, што прывяло да звужэння нацыянальна-асветніцкай праграмы

брацкага руху. Брацтвы адраджалі ўжо мёртвую стараславянскую

мову і з пагардай ставіліся да жывой народнай мовы. Больш таго, у

палеміцы з католікамі і уніятамі яны карысталіся не роднай, а

польскай мовай. Ідэолагі брацкага руху не змаглі прапанаваць та-

кой нацыянальна-палітычнай ідэі, вакол якой сканцэнтраваліся б

усе патрыятычныя сілы краіны.

Тармажэнне нацыянальнай беларускай культуры тлумачылася

перш за ўсё здрадай мясцовых феадалаў нацыянальна-культур-

наму руху. Здрадзіўшы яму, феадалы Беларусі развязалі рукі

ваяўнічаму каталіцызму, контррэфармацыі, сталі актыўнымі

праваднікамі і ўдзельнікамі антыпатрыятычнай, дэнацыяналі-

затарскай палітыкі.

Некаторыя праваслаўныя царкоўныя дзеячы, феадалы занялі

439

катэгарычна-непрымірымую пазіцыю ў адносінах да заходняй

навукі, ідэалогіі, культуры, абгрунтоўваючы гэта неабходнасцю

барацьбы з каталіцызмам, пратэстантызмам, ерасямі. Яны

абуджалі і зацвярджалі ў грамадстве непрыязнасць, а часам і

адкрытую варожасць да ўсяго "лацінскага". Іх пазіцыя даволі

супярэчлівая. Яна змяшчала як сацыяльна-рэлігійны, так і ду-

хоўна-культурны аспект. Апалагеты праваслаўя імкнуліся не

толькі да кансервацыі традыцыйных грамадска-ідэалагічных ус-

тояў, але і да захавання і абароны старажытнарускіх культурна-

рэлігійных традыцый ад езуіцка-каталіцкай экспансіі. Аднак

імкнучыся захаваць старажытную культуру і веру, кансерватыў-

ныя праваслаўныя дзеячы адмяжоўваліся ад культурнага ўплыву

Захаду. Спроба праваслаўных багасловаў і грамадскіх дзеячаў

абараніцца ад наступаючага каталіцызму абярнулася адхіленнем

еўрапейскай свецкай культуры, рэнесансна-гуманістычнай аду-

каванасці.

Між тым у праваслаўным асяроддзі, асабліва ў другой палове

XVI ст., расце апазіцыя палітыцы ізаляцыянізму, узрастае імкненне

наладзіць дыялог з заходняй гуманістычнай культурай. Экспансія

каталіцкай царквы, мабілізуе культурна-асветніцкі патэнцыял пра-

васлаўя.

Рэфармацыя адыграла відавочную ролю ў развіцці беларус-

кай культуры, асабліва ў пачатковы перыяд. Аднак далейшая

арыентацыя рэфармацыйнага руху пераважна на польскую мову

і культуру паслужыла адной з прычын заняпаду нацыянальнай

пісьменнасці.

Узаемадзеянне беларускай культуры з польскай садзейнічала іх

агульнаму прагрэсіўнаму развіццю. Аднак нацыянальная куль-

тура Беларусі, калі яна згубіла падтрымку пануючага класа, не

змагла ўтрымаць сваіх пазіцый на многіх узроўнях.

Ліквідацыя са сферы культуры шляхты беларускай мовы вельмі

адмоўна паўплывала на далейшае духоўнае жыццё Беларусі,

істотна замарудзіла развіццё нацыянальнай самасвядомасці. Сап-

раўдным захавальнікам беларускай культуры застаўся просты на-

род, які ва ўмовах шматвяковай сацыяльнай эксплуатацыі і нацыя-

нальнага прыгнёту змог зберагчы родную мову.

440