Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

"Монастыри и церкви наши русские пусть не обращаются в косте-

лы..." 29. "Чтобы тех, кои были наказаны епископом, в римской

церкви не принимали и наоборот".

Новае веравызнанне ўтваралася шляхам трансфармацыі правас-

лаўя з захаваннем дастаткова жорсткай пераемнасці. Яно адда-

лілася ад праваслаўя і не злілося з каталіцтвам — у гэтым яго

спецыфіка. Гэта была спроба ўзгадаць новую форму рэлігіі на

візантыйска-усходнеславянскай аснове з выкарыстаннем заходніх

традыцый. Яна складвалася, не адмаўляючы і не разбураючы папа-

рэднюю. Нават праваслаўны палеміст прызнаў, што прыхільнікі

уніі "все наше церемонии и веры вызнанья и сакраменты все юж

хвалят, только же быхмо папежа за голову признали".

На першых парах пасля Берасцейскага сабора наогул здавалася,

што аніякіх змен у рэлігійным жыцці не адбылося, акрамя як прыз-

нання Папы Рымскага ганаровым галавой. Наўрад ці можна асп-

рэчваць распаўсюджванне, асабліва ў далейшым, на уніяцтва ката-

ліцкай дагматыкі, але знешніх форм усходняга традыцыяналізму

яно трымалася вельмі ўпарта. Заходнія элементы, як правіла, былі

вынікам свядомага выбару уніяцкай царквы. Тое, што прыўносілася

штучна, прымусова, звычайна не прыжывалася на мясцовай глебе.

Пры ўвядзенні уніяцтва не было радыкальнай ломкі рэлігійных

народных традыцый і звычаяў. У адваротным выпадку яго творцы

засталіся б у ізаляцыі. Ды й палажэнне аб упамінанні Папы Рымс-

кага ў набажэнстве як абавязковае для ўсіх было замацавана толькі

на Замойскім саборы 1720 г. Восенню 1595 г. Жыгімонт III звяр-

нуўся да падданых сваёй дзяржавы з універсалам, у якім абвясціў

рашэнне вышэйшага праваслаўнага духавенства аб уніі, якая пат-

рэбна Рэчы Паспалітай для ўзмацнення яе цэласці, і заклікаў у

"добрай волі і любві" прыняць унію.

Тады ж Пацей з Тарлецкім паехалі ў Ватыкан, дзе 23 снежня на

пасяджэнні калегіі кардыналаў з удзелам папы Клімента VIII была

ўрачыста абвешчана унія. Яны выступілі з прамовай: першы — на

лаціне, другі — на рускай мове, і перадалі Папе Рымскаму акты з

умовамі прызнання праваслаўнай царквой Рэчы Паспалітай яго

ўлады над сабой і злучэння з каталіцкай царквой. Рымскі першас-

вятар выдаў булу аб уніі, якая рэгламентавала ўмовы злучэння,

421

сярод іх дазвол на захаванне ўсходняй абраднасці. У гонар падзеі ў

Ватыкане быў адбіты медаль з- надпісам "Ruthenis receptis" ("На

пераварочванне (схіленне) рускіх ").

Новы накірунак хрысціянства — уніяцтва — быў аформлены на

Берасцейскім саборы 6—9 кастрычніка 1596 г. Дзяржаўную ўла-

ду на ім прадстаўляў канцлер Леў Сапега і іншыя ўрадаўцы. Пра-

васлаўная апазіцыя правяла тады ў Бярэсці свой Сабор. Ён аб'явіў

імпічмент уніяцкім уладыкам, адлучыў іх ад царквы і выракся цар-

коўнай еднасці.

Каралеўскі універсал 15 кастрычніка 1596 г. зацвердзіў царкоў-

нае злучэнне. Урады Вялікага княства Літоўскага і Полыпчы, Ва-

тыкан пачалі афіцыйна лічыць унію адбыўшымся фактам.

Барацьба уніяцкай царквы за існаванне і самабытнасць

Канфліктнасць Берасцейскага сабора была перанесена на гра-

мадства. Яно забурліла. Прамоўцы з царкоўных кафедр, палемісты

са старонак сваіх кніг вяшчалі народу pro i contra уніі. Нават

летапісец занатаваў: "У Берестью нашолся было человек якийсь

простый, который великие речы мовил, же страх слов его людей

преникал, ... и напоминал, абы люде своей веры моцность держа-

ли". Новае зерне рэлігійнага супрацьстаяння трапіла ў толькі што

сфарміраваную беларускую народнасць, якая ўжо паспела зведаць

удар паланізацыі. Настроі і сімпатыі разышліся: моцнае жаданне

царкоўна-рэлігійнай рэформы ў адных і агіда да яе ў другіх. Ідэо-

лагі кожнага з гэтых лагераў былі ўпэўнены, што менавіта яны

адстойваюць праўду, выказваюць інтарэсы ўсяго этнасу, ад імя яко-

га і выступалі.

1596-ы год абудзіў у народзе вялікія дрымотныя сілы і падштур-

хнуў да ўздыму яго этнічнай самасвядомасці. Калі ў эпоху Адрад-

жэння і Рэфармацыі яна праяўлялася найперш на ўзроўні перада-

вых дзеячаў культуры (Ф.Скарына, С.Будны, В.Цяпінскі), то цяпер

— масава. Духавенства з розных прыступак іерархічнай лесвіцы,

магнаты і шляхта, брацтвы, гараджане спяшаліся засведчыць свае

адносіны да берасцейскай згоды. Як яе прыхільнікі, так і праціўнікі

ўкладвалі кожны сваё разуменне ў паняцце нацыянальна-рэлігій-

нага патрыятызму. У першьгх ён праяўляўся ў жаданні духоўнага

422

адраджэння свайго народа праз "паправу" царквы з выкарыстаннем

вопыту каталіцкага Захаду. Унія ўсведамлялася імі справай годнай,

законнай і нават выратавальнай ва ўмовах канфесійнай напру-

жанасці і ціску з боку касцёла, з якім яны намервал іся інтэгравацца

"без абразы сумлення і веры". "Не лічы грахом, ані стыдом таго,

што іншыя народы без стыду і без граху зрабілі", — пераконваў у

1628 г. Віленскае брацтва выдатны царкоўны і грамадскі дзеяч,

вучоны і пісьменнік М.Сматрыцкі.

Творцы уніі былі ўпэўнены ў яе міратворчай ролі, бяскрыўдным

характары, шчыра да яе імкнуліся і клапаціліся аб добрасумленных

і прыстойных метадах яе распаўсюджвання. Яны лічылі сябе пера-

емнікамі задумы і справы, атрыманай у спадчыну ад продкаў:

"Гэта еднасць не ад нас пачалася, а тут у дзяржаве даўно была,

але толькі злымі людзьмі затоена", — паведамляў мітрапаліт

І.Пацей канцлеру Л.Сапегу аб знаходцы ў Вільні і Лаўрышаве ста-

ражытных рукапісаў, што гэту даўнасць пацвярджалі.

Далёка не ўсё беларуска-ўкраінскае грамадства пагадзілася тады

з такім гістарычным выбарам епіскапату. Тагачаснаму чалавеку,

выхаванаму на рэлігійным светапоглядзе, парушэнне шасцісот-

гадовай праваслаўнай традыцыі ўяўлялася катастрофай, цяжкім

злачынствам, якое пагражае вечнай карай. Праваслаўная апазіцыя

выяўляла свой патрыятызм недапушчэннем змен у царкве ў пра-

заходнім духу, бо той нёс з сабой пагрбзу дэнацыяналізацыі, адда-

насцю Канстанцінопальскаму патрыярхату, ад якога ў свой час Бе-

ларусь прыняла хрысціянства. Што да праваслаўнай шляхты, то

тады яна не жадала прынесці свае рэлігійныя перакананні ў ахвяру

дзяржаўнай палітыцы.

Апазіцыя была не супраць уніі ў прынцыпе, але супраць яе

рэгіянальнага характару — яна хацела універсальнага злучэння

ўсходняга і заходняга хрысціянства. Па-другое, адмове ад падпа-

радкавання патрыярхам і прызнанню прымату Папы Рымскага

проціпастаўлялася згода, заснаваная на парытэце двух сусветных

хрысціянскіх цэнтраў. Унія, у яе берасцейскім варыянце, правас-

лаўным артадоксам ўбачылася як здрада веры продкаў, свайму на-

роду, Айчыне, знявага нацыянальных традыцый. За царкоўна-рэ-

лігійным саюзам 1596 г. на стагоддзі замацавалася рэпутацыя на-

423

цыянальнай здрады, а яго дзеячы зняслаўлены і асуджаны на прак-

лён. Грамадству навязвалася думка, што унія нясе звяржэнне пра-

васлаўя, дэнацыяналізацыю і ўсюды будзе ўведзены каталіцызм.

Любы рэверанс Пацея, Руцкага і іх пераемнікаў у бок Захаду пада-

ваўся як абраза нацыянальнага і рэлігійнага самалюбства правас-

лаўных беларусаў.

Наладзіўшыя уніяцкі эксперымент епіскапы не змаглі прадба-

чыць такога моцнага масавага супраціўлення. Тады ўсё здавалася

прасцей: падпарадкаванае духавенства і паства пойдуць за сваімі

пастырамі. Але намеры ініцыятараў царкоўнага прымірэння праз

яднанне наткнуліся на неразуменне і байкот праваслаўнай боль-

шасці, якая не прызнала іх рэформы. Паводле слоў Пацея, "вместо

подяковання и вдячности за старане нашо, у великую ненависть и

в неласку до своих же прышли. Также не толко слов ушчипливых

писма вшетечного насмотрелися есмо и наслухалися, але наконец и

погрозок и небезпечность здоровья нашего увезде полно".

Нацыянальна-рэлігійныя пачуцці дасягнулі высокай ступені на-

палу ў канцы XVI — першай палове XVII ст. Барацьба вакол цар-

коўнага аб'яднання сведчыла аб росце этнічнай, культурнай, гіста-

рычнай самасвядомасці беларускага народа. Беларусь перажывала

тады перыяд паскоранага нацыянальнага развіцця. Аднак замест

чаканай кансалідацыі раз'яднанага рэлігіяй народа унія на першым

этапе сваёй гісторыі яшчэ больш напаліла канфесійную атмасферу,

стала крыніцай канфрантацыі і далейшага паглыблення. этнічнай

дэзынтэграцыі па веравызнаўчай адзнацы. Рэлігійныя рэфармата-

ры намагаліся павесці па берасцейскім шляху ўсю беларуска-ўк-

раінскую царкву, але тайнае пасвячэнне ў 1620 г. новай праваслаў-

най іерархіі ўнесла ў яе раскол, пасля чаго ўжо не магло быць

размовы аб адзінай лініі развіцця.

Уніяцтва заваёўвала сабе месца ва ўсходнеславянскім свеце, ужо

падзеленым на сферы ўплыву паміж праваслаўем і каталіцызмам.

Як і тыя ў свой час, яно набывала прыхільнасць мас найперш

культурна-стваральнымі метадамі, як і яны, мела дзяржаўную падт-

рымку і гэтак жа не пазбегла прымусу. Колькасць паслядоўнікаў

новай веры спачатку была нязначнай. Але паступова яна ўсё больш

заваёўвае сімпатыі народа. Даследчыкі адзначаюць паварот у на-

424

строях шляхты ў яе бок у 30-я гады XVII ст. Уніяты ў другім—

трэцім пакаленні ўжо лічылі яе роднай верай, якая дасталася ў

спадчыну ад бацькоў і дзядоў. Рэформы мітрапаліта І.Руцкага і

А.Сялявы ўмацоўваюць царкву. Стабілізацыя уніяцтва адбылася ў

30—40-я гады XVII ст. Яно стала верай, галоўным чынам, сельска-

га насельніцтва, гарадскіх нізоў, часткі дробнай і сярэдняй шляхты.

Магнаты і ў большасці сваёй шляхта пасля падаўлення Рэфармацыі

аддавалі перавагу каталіцтву. У апошняй трэці XVII ст. вера істотна

пашырае свае пазіцыі, на мяжы XVII—XVIII стст. становіцца са-

май масавай і пачынае адыгрываць ролю традыцыйнага царкоўнага

інстытута. А сучаснікі ліквідацыі уніяцтва ў канцы XVIII—XIX

стст. адзначалі закаранеласць народа ў сваёй веры.

Побач са шчырымі уніятамі, якія свядома прынялі гэта спавя-

данне, былі і "нявольныя", або фармальныя — загнаныя туды пры-

мусам і схільныя пры зручным выпадку кінуць навязаную ім рэ-

лігію. Асабліва шмат такіх было на ўсходзе Беларусі — раёне

манапольнага да сярэдзіны XVI ст. панавання праваслаўя.

Гісторыя царкоўнай уніі — гэта барацьба за паварочванне ўсяго

беларуска-ўкраінскага праваслаўя на берасцейскі шлях, на пераа-

рыентацыю культурна-рэлігійнага жыцця з Усходу на Захад і ў той

жа час імкненне да ўмацавання сваіх пазіцый у духу самастойнасці

і асобнасці ад заходняга хрысціянства.

Першым папрацаваў на гэтай глебе I. Пацей. Нават гісторык М.

Каяловіч прызнае, што Пацей "стаіць са сваёй уніяй паміж Руссю і

Польшчай, праваслаўем і лацінствам". Асабліва шмат зрабіў для

надання арганізацыйнай зграбнасці, павышэння культурнага ўзроў-

ню і захавання ў самабытных формах уніяцкай царквы, якая апыну-

лася на раздарожжы паміж Усходам і Захадам, мітрапаліт I. Руцкі

(1613—1637). Нарадзіўся ён у радавым маёнтку Рута непадалёк ад

Наваградка ў сям'і пратэстантаў. Вучыўся ў Віленскай кальвінісцкай

школе, Пражскім, а потым Вюрцбургскім (у Баварыі) універсітэтах,

атрымаў званне доктара філасофіі. Перахрысціўся ў каталіцтва. По-

тым вучыўся ў грэчаскай калегіі ў Рыме, якая рыхтавала высокааду-

каваных уніяцкіх місіянераў, праз якіх Папа Рымскі імкнуўся пашы-

рыць сваю духоўную ўладу на праваслаўным Усходзе. Там па наста-

янню папы Клімента VIII перайшоў ва уніяцкае праваслаўе.

425

Пасля вяртання на радзіму Іосіф Руцкі прызначаецца І.Пацеем

рэктарам уніяцкай манаскай школы ў Вільні. Ён выношваў планы

перабудовы духоўнай адукацыі, арганізацыі уніяцкага манаства ў

Базыльянскі ордэн (ордэн св. Васіля Вялікага), прыняў манаства,

цалкам аддаў сябе справе уніі. Ва уніяцтве Руцкі бачыў тую сілу,

якая павінна калі-небудзь аб'яднаць праваслаўе і каталіцтва. У 1613

г, пасля смерці I. Пацея, ён быў прызначаны трэцім уніяцкім

мітрапалітам. Рэарганізаваны ім Базыльянскі ордэн шмат зрабіў

для ўмацавання і распаўсюджвання уніі на землях Беларусі і Ук-

раіны. Ордэн сканцэнтраваў у сваіх руках усю сістэму адукацыі,

падрыхтоўкі багаслоўскіх кадраў, кнігавыдавецкую дзейнасць уні-

яцкай царквы і зрабіў пэўны ўклад у развіццё культуры Беларусі. У

20-я гады Руцкі актыўна ўдзельнічаў у літаратурнай палеміцы

паміж прыхільнікамі уніяцтва і праваслаўя. Асноўныя спрэчкі тады

вяліся паміж Мялеціем Сматрыцкім, з праваслаўнага боку, і І.В.

Руцкім - з уніяцкага. Руцкі Цакінуў пасля сябе багатую літаратурна-

публіцыстычную спадчыну на старабеларускай, лацінскай і італь-

янскай мовах.

Балансаванне паміж дзвюма цывілізацыямі ў пошуках сваіх шля-

хоў развіцця для беларускіх і ўкраінскіх зямель парадзіла супраць-

леглыя, узаемавыключаючыя ацэнкі яго рэлігійнай палітыкі. Адны

абвінавачвалі: ён дапусціў ва уніяцтва столькі "лацінства", што яшчэ

больш адштурхнуў ад яго праваслаўных і нават збянтэжыў уніятаў.

Падзяляем думку, што рэформы Руцкага былі накіраваны на духоў-

на-культурны ўздым сваёй веры і супрацьдзеянне ўплывам ката-

ліцкай царквы, асабліва моцным сярод адукаваных колаў грамад-

ства. У паслялюблінскі перыяд нацыянальна-культурны патэнцыял

беларускай і ўкраінскай народнасцяў быў значна аслаблёны, бо на

працягу аднаго-двух пакаленняў яны страцілі сваю арыстакратыю і

інтэлектуальную эліту, якая перайшла ў каталіцтва, але ў значнай

меры не праз унію, а праз Рэфармацыю. Мітрапаліт вёў барацьбу за

правы сваёй царквы, супраць дэнацыяналізацыі народаў. Ён дама-

гаўся ад рымскай курыі забараніць пераход і без таго нешматлікай

беларуска-ўкраінскай шляхты на лацінскі абрад, бо з прычыны гэта-

га царква нясе вялікія людскія і маральныя страты. Ён патрабаваў,

каб езуіты спынілі перацягваць беларускую і ўкраінскую моладзь у

426

свой абрад, пагражаючы ў адваротным выпадку забараніць бацькам

пасылаць дзяцей у іх школы, і імкнуўся да стварэння сваёй сістэмы

асветы для падрыхтоўкі духоўных кадраў. Выдадзены ў 1624 г. у

адказ на гэтыя хадайніцтвы дэкрэт Урбана VIII спыніў масавае спа-

кушэнне уніятаў у "вышэйшую" веру і выратаваў значную частку

беларуска-ўкраінскай шляхты для уніяцкай царквы. Дэкрэтам ваты-

канскай кангрэгацыі распаўсюджвання веры 1627 г. базыльянскіх

манахаў дазвалялася прымаць у каталіцтва толькі з асобага дазволу ў

кожным канкрэтным выпадку Рыма, а "рускаму уніяцкаму народу"

наогул быў забаронены пераход у лацінства. Дзеля аб'ектыўнасці

адзначым, што пайсці на такі крок Ватыкан падштурхнула таксама

жаданне зацвердзіць унію на беларуска-ўкраінскіх землях ва ўмовах

барацьбы за легалізацыю новай праваслаўнай іерархіі, тайна пасвя-

чонай у 1620 г.

Маючы значны ўплыў на ўнутраную і знешнюю палітыку Вя-

лікага княства Літоўскага, Руцкі імкнуўся да "універсальнай" уніі

— аб'яднання праваслаўных і уніятаў у рамках адной царкоўнай

арганізацыі — і дамагаўся адміністрацыйнай незалежнасці ад Мас-

квы, Канстанцінопаля і Рыма шляхам стварэння ўласнага патрыяр-

хату. Гэтай ідэяй ён мог зацікавіць нават некаторых сваіх правас-

лаўных апанентаў, у прыватнасці, М.Сматрыцкага. Заснаванне но-

вага цэнтра хрысціянства ўзняло б прэстыж княства сярод краін

Еўропы. Але гэты план наткнуўся на варожыя адносіны Папы Рым-

скага, які баяўся, каб аб'яднаная царква не выйшла з-пад яго мана-

польнага кантролю; не выклікаў сімпатый у польскага караля, які

не жадаў умацавання княства; супярэчыў інтарэсам Масквы і Кан-

станцінопаля і, урэшце, не быў падтрыманы праваслаўнымі сваёй

дзяржавы. Аддаленыя гістарычныя перспектывы і значэнне праек-

та Руцкага для кансалідацыі беларускага і ўкраінскага народаў

усвядомілі толькі лічаныя асобы таго часу.

Буйным дзеячам уніі быў полацкі архіепіскап Іасафат (свецкае

імя Ян ці Іван) Кунцэвіч (1617—1623), выхадзец з Уладзіміра

Валынскага, з праваслаўнай рамесніцкай сям'і. Скончыў Віленскую

езуіцкую акадэмію, у 1604 г. быў пастрыжаны ў манахі, прыняў імя

Іасафат, стаў адным з самых руплівых прапаведнікаў уніі. Яго кра-

самоўства не раз дасягала мэты, за што атрымаў ад праваслаўных

427

мянушку "душахват". Выступаў ён і на багаслоўскай ніве. У 1608 г.

выдаў на польскай мове кнігу "Абарона веры", у якой даказваў

"богаабранасць" уніяцтва. Любімец Пацея і Руцкага, ён хутка пра-

соўваўся па царкоўнай лесвіцы: узначальваў Быценскую, потым

Жыровіцкую архімандрыю, працаваў у канцылярыі мітрапаліта, у

1614 г. быў узведзены ў сан архімандрыта самага буйнога уніяцкага

манастыра — Віленскага Свята-Троіцкага. У 1617 г. прызначаны

епіскапам полацкім I. Кунцэвіч энергічна ўзяўся за "галоўную", як

ён казаў, справу свайго жыцця — "схіленне схізматыкаў (правас-

лаўных) у сапраўдную веру". Падтрыманы каралеўскім дваром і

Ватыканам, Кунцэвіч пачаў распаўсюджваць уніяцтва, не грэбаваў

пры гэтым захопам, жорсткімі метадамі, зачыняў праваслаўныя

храмы, забараняў праваслаўнае набажэнства. Але ў сваёй дзейнасці

сустрэў супраціўленне мясцовага насельніцтва, якое набывала ма-

савы характар, і асуджэнне грубых метадаў распаўсюджвання уніі з

боку канцлера Вялікага княства Літоўскага Льва Сапегі. Епіскап

паў ахвярай, быў кананізаваны Ватыканам і сёння з'яўляецца адзі-

ным святым уніяцкай царквы.

Абвастрэнне веравызнаўчых рознагалоссяў пасля 1596 г., кры-

тычны стан царквы ў 1620-я гады, а таксама спробы яе незалежна-

га стаўлення да касцёла выклікалі ў пэўных ватыканскіх колах

расчараванне самой ідэяй уніі. "Некаторыя лічаць, —гаварылася ў

інструкцыі папскаму нунцыю Ланчэлоці ў 1622 г., — што лепш,

калі б не было уніі, што без яе лягчэй было б пераварочваць у

каталіцкую веру праваслаўных вельмож паасобку". Бо нават уні-

яцкія ўладыкі дакаралі, што лаціняне не маюць іншай мэты, акра-

мя як знішчыць грэчаскае спавяданне. У самім Рыме дзейнічалі

дзве тэндэнцыі: на уніфікацыю і на захаванне асаблівасцяў уні-

яцкага абраду. Сапраўды, у 1623 г. у Рэчы Паспалітай і Ватыкане

стаяла пытанне, ці не больш карысна было б знішчыць рускі абрад,

а уніятаў перавесці на лацінскі. Польскія біскупы прадстаўлялі ў

Рым, што розныя абрады ў адным касцёле выклікаюць калатню і

сваркі, і каталіцызм устойліва б пашыраўся на ўсход і без уніі.

Свецкі бок дадаваў, што унія царкоўная стварае ў дзяржаве ўнутра-

ных ворагаў, падрывае унію палітычную, распальвае на крэсах гра-

мадскую нязгоду.

428

У сваю чаргу, уніяцкая іерархія шукала ў Ватыкане паратунак ад

намаганняў польскага касцёла "загнаць чужых авечак у сваю ага-

роджу і ў хуткім часе вынішчыць усіх русінаў". Так, у сярэдзіне

XVII ст. ураджэнец Беларусі, холмскі епіскап Я.Суша інфармаваў

яго аб непачцівым стаўленні, прыгнечанні і дыскрымінацыі уні-

яцкай царквы з боку рымска-каталіцкага кліру і касцёльнага кі-

раўніцтва і аб патуранні гэтаму польскага каралеўска-шляхецкага

рэжыму. Вядомы шматлікія звароты рэлігійных дзеячаў XVII—

XVIII стст. у Рым аб недатыкальнасці уніяцкіх абрадаў, спыненні

лацінізацыі, ураўноўванні ў правах з каталіцкім духавенствам.

Папства намагалася згладзіць супярэчнасці, якія ўзніклі на глебе

канкурэнцыі за паству паміж носьбітамі грэчаскага і лацінскага

абрадаў. "Сеяць і падтрымліваць паміж імі сваркі і нязгоды,—рэч

непрыстойная і шкодная", — гаварылася ў дэкрэце кангрэгацыі

распаўсюджвання веры 1626 г. Але пастановы апостальскай ста-

ліцы, якія абаранялі правы царквы, парушаліся каталіцкім духавен-

ствам Рэчы Паспалітай, якое грэбавала ўсходняй абраднасцю.

Наогул жа сімпатыі папства і асабліва ўладаў Рэчы Паспалітай

да уніі з яе прэтэнзіямі на самабытнасць і нежаданнем цалкам

пераходзіць на пазіцыі каталіцызму не варта перабольшваць. У

такім выглядзе яна ім была непатрэбна. У 1929 г. ініцыятары ад-

раджэння уніі ў Заходняй Беларусі далі наступную рэтраспектыў-

ную ацэнку сваёй папярэдніцы: "Некаторыя дзеячы уніі, выхо-

дзіўшыя з беларускага асяроддзя, мелі тэндэнцыю спыніцца на

"беларускай уніі", акапаўшыся, так сказаць, на гэтых нацыяналь-

ных пазіцыях трывала і ўстойліва. Але гэта не адпавядала інта-

рэсам Рыма — езуіты далей гналі уніятаў, не даючы ім застойвац-

ца на гэтым мосце, акапвацца на беларускіх пазіцыях 'Т

Нежаданне пракаталіцкага польскага ўрада бачыць ва уні-

яцтве моцнае самастойнае і ўплывовае веравызнанне прая-

вілася ў недапушчэнні мітрапаліта і епіскапаў у сенат, месцы,

якія ім былі абяцаны яшчэ ў 1595 г. і чакаць якіх ім давялося

два стагоддзі, дамагчыся іх удалося толькі напярэдадні падзе-

лаў Рэчы Паспалітай.

3 другой паловы XVII ст. польскі касцёл пачынае праследаваць

уніятаў як не выканаўшых сваё прызначэнне.

429

ЛЕКЦЫЯ 26

КУЛЬТУРА БЕЛАРУСІ Ў XVI—ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ

XVII СТ.

• Асаблівасці Адраджэння на Беларусі.

• Лінгвістычная сітуацыя.

Асаблівасці Адраджэння на Беларусі

Беларусь з прычыны свайго геапалітычнага становішча з'яўля-

лася своеасаблівай міжкультурнай мяжою, скрыжаваннем дзвюх

цывілізацый, дзе ў XV—XVI стст. сышліся асноўныя еўрапейскія

культурныя традыцыі — заходняя і ўсходняя. У X—XIII стст. выз-

начальны ўплыў на культуру Беларусі рабіла візантыйская, ці ўс-

ходняя традыцыя, у XIV — першай палове XVI ст. — як усходне-,

так і заходнееўрапейская. Пэўны час яны ўраўнаважвалі адна адну,

а з другой паловы XVI ст. вызначальнай стала заходняя культурна-

ідэалагічная, філасофская і рэлігійна-царкоўная традыцыя.

У XVI ст: у духоўным жыцці Беларусі склаўся тып свецкага і

царкоўнага дзеяча "на мяжы культур" (Ф. Скарына, М. Гусоўскі,

С. Будны, В. Цяпінскі, Л. Сапега, I. Пацей, М. Сматрыцкі, I. Руцкі,

С. Полацкі і інш.), прыхільніка сінтэзу інтэлектуальных набыткаў

Захаду і Усходу. Статус "на мяжы культур" даваў магчымасць бела-

рускай культуры весці інтэнсіўны і плённы дыялог паміж Захадам і

Усходам, што станоўча сказвалася на яе развіцці. Становішча бела-

рускай культуры ў XVI ст. як вядучай у межах Вялікага княства

Літоўскага і адной з асноўных у складзе Рэчы Паспалітай было ў

цэлым вельмі стабільнае. Толькі пад канец стагоддзя ва ўмовах

контррэфармацыі назіраецца пэўнае згасанне некаторых формаў і

праяў класічнай, старажытнарускай яе традыцыі, што вяла сваю

гісторыю з IX—XI стст. Аднак гэта не мяняла сітуацыі — беларус-

кая культура і надалей захоўвала лідэрства. Больш таго, з прычыны

сваёй універсальнасці, дастатковай адкрытасці, моўнага шматга-

лосся, талерантнасці ў дачыненні да іншых культур, яна няспынна

ўзбагачалася. Амаль парадаксальна, але гэта адбывалася, відавочна,

за кошт паступовай страты нацыянальнага аблічча, што выявілася

спачатку ў з'яўленні пэўнага саслоўна-культурнага плюралізму ў

430