Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

цінопальскага патрыярхату, канфрантацыя княства з Масквой пры-

вялі да ўзмацнення сувязяў беларускіх зямель з заходнім каталіцкім

светам, да больш актыўнага ўключэння іх у агульнаеўрапейскі

палітычны і культурны працэс. У канцы XIV — сярэдзіне XVI ст.,

нягледзячы на пашырэнне сферы ўплыву каталіцызму, тон у гра-

мадскім жыцці, ідэалогіі, культуры задавала праваслаўная царква, а

ўсходне- і заходнехрысціянскія ўплывы ўраўнаважвалі адзін адна-

го. Пасля Люблінскай уніі іх супрацьстаянне дасягае апагею і раў-

навага сіл схіляецца на карысць каталіцкага Захаду.

Балансаванне Беларусі паміж Усходам і Захадам вызначыла не-

абходнасць пошуку кампрамісаў і зрабіла жывучай ідэю царкоўна-

рэлігійнай уніі. Менавіта тут была рэалізавана ідэя скасавання пад-

зелу і ўзмацнення хрысціянства праз яднанне, якая выношвалася не

адно стагоддзе кіраўнікамі праваслаўнай і каталіцкай цэркваў.

З'явілася уніяцтва — неадназначны па сваіх выніках феномен бела-

рускай гісторыі.

Вялікаму княству Літоўскаму з моманту яго ўтварэння быў

уласцівы нацыянальна-рэлігійны дуалізм. Жамойты і Літва спа-

вядалі язычніцтва. Асноўным веравызнаннем усходнеславянскага

насельніцтва бьшо праваслаўе. Язычніцкая Літва і праваслаўная

Русь мірна суіснавалі пад уладай вялікіх князёў. Стваральнікі новай

дзяржавы, застаючыся "паганцамі" ў душы, па палітычных мерка-

ваннях з лёгкасцю мянялі старых багоў на новага, балансуючы

паміж усходнім і заходнім хрысціянствам і язычніцтвам. У 1246 г.

прыняў "веру хрысціянскую з Усходу з многімі сваімі баярамі"

Міндоўг. Перамена веры, відаць, была ўмовай абрання яго князем у

праваслаўнай Наваградскай зямлі. Вывучаў "навукі рускія" на Ва-

лыні, у 1254 г. хрысціўся ў праваслаўе і нават стаў манахам Вой-

шалк. Ён заснаваў каля Наваградка Лаўрышаўскі манастыр, які

павінен быў стаць аплотам праваслаўнай хрысціянізацыі Літвы.

Аднак бурлівае жыццё, што прымушала мяняць расу на зброю, і

раптоўная гібель не далі здзейсніць гэтую задуму і пераадолець

нацыяльна-рэлігійны дуалізм дзяржавы. Праваслаўнымі былі боль-

шасць баяр пры Гедымінавым двары, а сам князь сімпатызаваў

хрысціянству. Альгерд яшчэ ў маладосці прадпрыняў першы крок

да праваслаўя, а незадоўга да смерці прыняў гэту веру. Нейкі час яе

391

спавядаў і Вітаўт. Праект саюза княства з Масквой прадугледжваў

пераход у праваслаўе Ягайлы. Цесна зрошчаная з усходнесла-

вянскімі "рускімі" этнічнымі асаблівасцямі вера, называючыся

"рускай", садзейнічала славянізацыі правячай дынастыі. Надзён-

ныя інтарэсы ўсё больш падштурхоўвалі да хрысціянскага свету і

літоўскіх баяр. У 80-я гады XIV ст., да Крэўскай уніі, бьшо даволі

рэальным хрышчэнне Літвы ў праваслаўе і завяршэнне распачатага

стагоддзем раней працэсу яе славянізацыі. Гэта магло зусім інакш

павярнуць лёс усходняга славянства. Аднак перспектыва пераўтва-

рэння княства ў выключна славянскую дзяржаву з дзяржаўнай пра-

васлаўнай царквой не была рэалізавана. Наступствы выбару, зроб-

ленага Ягайлам на карысць каталіцтва ў 1385 г., у поўнай меры

адчулі яго пераемнікі ў XV ст., калі канфлікт паміж Вялікім кня-

ствам Літоўскім і Вялікім княствам Маскоўскім стаў набываць не

толькі палітычную, але і рэлігійную афарбоўку.

Праваслаўе ўмацоўвала пазіцыі вялікіх літоўскіх князёў на бела-

руска-ўкраінскіх землях, з'яўлялася крыніцай сілы іх дзяржавы,

уздымала іх аўтарытэт у Паўночна-Усходняй Русі. Таму першыя

князі падтрымлівалі і апекавалі праваслаўную царкву. За кошт іх

падараванняў яна павялічвала свае багацці — землі, залежных ся-

лян, умацоўвала свае пазіцыі, узводзіла новыя цэрквы і манастыры

і да канца XIV ст. не толькі манапольна панавала ў духоўным

жыцці Беларусі, але і пашырала ўплыў у Летуве.

Тэрыторыя Беларусі ўваходзіла ў склад епархій, што склаліся

яшчэ ў старажытныя часы: Полацкай, Тураўскай і часткова Сма-

ленскай і Уладзіміра-Брэсцкай. Яны кіраваліся епіскапамі і аб'яд-

ноўваліся ў Кіеўскую мітраполію, падпарадкаваную Канстанці-

нопальскаму патрыярхату. У канцы XIII — сярэдзіне XV ст. яна

фармальна заставалася адзінай для княства і Паўночна-Усходняй

Русі. Пасля пераезду мітрапаліта спачатку ва Уладзімір, а потым у

Маскву і падтрымкі ім аб'яднальных пачынанняў маскоўскіх кня-

зёў, вялікія літоўскія князі дамагаюцца ад Канстанцінопаля прыз-

начэння асобнага мітрапаліта для сваёй дзяржавы. Пачынаючы з

Віценя, яны імкнуцца зрабіць праваслаўную царкву княства самас-

тойнай. У 1317 г. з дазволу патрыярха была заснавана Літоўская

мітраполія з рэзідэнцыяй у Наваградку. Ёй падпарадкоўваліся По-

392

лацкая і Тураўская епархіі. Гэта спрыяла нейтралізацыі царкоўна-

палітычнага ўплыву Маскоўскай дзяржавы на ўсходнеславянскіх

землях княства і ўзмацняла пазіцыі Гедыміна і яго наступнікаў ва

Усходняй Еўропе. У 1415 г. Вітаўт дамогся ад епіскапаў выбару

мітрапаліта без згоды патрыярха.

Мітрапаліты і епіскапы прызначаліся вялікім князем. Вярхі пра-

васлаўнага духавенства ў асноўным паходзілі з мяшчан, зрэдку з

дробнай і сярэдняй шляхты. Акрамя царкоўных, у іх не было іншых

уладанняў, таму яны не мелі такой вялікай ролі, як каталіцкія

біскупы, большасць якіх паходзіла з магнацкіх сем'яў. Толькі з

другой чвэрці XVI ст. праваслаўныя епіскапы і мітрапаліты пачалі

абірацца з літвінскай знаці. У XIV—XV стст. сярод царкоўных

іерархаў значную частку складалі грэкі і балгары, прысланыя з

Канстанцінопаля. У XV ст. ім былі ўласцівыя моцныя уніяцкія

тэндэнцыі, накіраваныя на пераадоленне расколу ў хрысціянстве.

На пачатку XVI ст. большая частка насельніцтва Беларусі спавя-

дала праваслаўе. Шэсць праваслаўных храмаў было тады ў Гародні,

7 — у Полацку, 10 — у Наваградку, 12 — у Пінску. У Вільні і яе

ваколіцах было каля 20 цэркваў, палову насельніцтва сталіцы

складалі праваслаўныя літвіны. Праваслаўная царква Беларусі ўяў-

ляла вялікую сілу.

Распаўсюджванне і прывілеі каталіцызму ў ВКЛ

Спробы крыжакоў усталяваць каталіцызм на літоўскіх землях у

XIII — сярэдзіне XIV ст. поспеху не мелі. Каб выбіць у іх рэ-

лігійную зброю, якой прыкрывалася агрэсія, згадзіўся прыняць

каталіцтва Міндоўг і ва ўзнагароду за гэта ў 1253 г. атрымаў ад

Папы Рымскага карону. Але саюз з Рымам не спраўдзіў надзей

літоўскага караля і ён адрокся ад хрысціянства наогул. Гедымін у

надзеі спыніць крыжацкі націск абяцаў Папе хрысціць Літву па

заходняму абраду. Такія захады былі рызыкоўнымі — маглі вык-

лікаць апазіцыю прыхільнікаў язычніцтва і праваслаўных "русі-

наў", што і здарылася пры Гедыміне.

У канцы XIV ст. пад націскам Ватыкана, які баяўся ператварэн-

ня княства ў магутны праваслаўны бастыён Усходняй Еўропы і

страты сваёй патэнцыяльнай паствы, Польшча аддала Ягайлу кара-

393

леўскую карону ў абмен на акаталічванне Літвы, а ў перспектыве

— і ўсходнеславянскіх зямель. Калі непрыманне хрышчэння з рук

крыжакоў было справай прынцыпу, то каталіцызм з Польшчы, зда-

валася, не хаваў у сабе небяспекі. Крэўская унія рэзка змяніла

рэлігійную сітуацыю ў ВКЛ. Яна пакінула насельніцтву Беларусі

свабоду належаць да сваёй веры, але ў праваслаўнай царквы кня-

ства з'явіўся сур'ёзны канкурэнт.

Гэта форма хрысціянскай рэлігіі падыходзіла кіруючым колам

княства ва ўмовах узмацнення сувязей з Польшчай. Яна прадухіляла

асіміляцыю літоўскай знаці ў масіве праваслаўнай Русі, садзейнічала

яе кансалідацыі. Дзяржава, усе гаспадары якой, пачынаючы з Ягай-

лы, былі католікамі, перадае заходняй царкве вялікія надзелы зямлі,

спрыяе заснаванню манаскіх ордэнаў, касцёлаў і кляштараў, стыму-

люе пераход у гэту веру літоўскіх і славянскіх феадалаў.

У 1387 г. былі ўтвораны Віленская епархія, улада якой ахапіла

амаль усю Беларусь, і сем каталіцкіх парафій, у тым ліку тры — на

тэрыторыі Беларусі: у Крэве (цяпер Смаргонскі раён), Абольцах

(Талачынскі раён), Гайне (Лагойскі раён). Спачатку епархія падпа-

радкоўвалася Папе, з 1415 г. — прымасу польскай каталіцкай царк-

вы архіепіскапу гнёзненскаму. У канцы XIV ст. у Вялікім княстве

Літоўскім існавала 12 касцёлаў, з іх шэсць — на Беларусі (у Быст-

рыцы, Гародні, Лідзе, Наваградку і інш.), у 1430 г. — 27 касцёлаў, у

тым ліку 12 — на Беларусі.

У XIV—XV стст. заснаваны ўсяго чатыры каталіцкія біскуп-

ствы: Кіеўскае, Луцкае (уваходзіла і Берасцейская зямля), Жмудс-

кае і Віленскае. Епархіі падзяляліся на дэканаты, апошнія — на

парафіі. Біскупаў выбіралі капітулы (саветы вышэйшага духавен-

ства) епархіі. Першымі біскупамі былі палякі, з пачатку XVI ст. усе

біскупы — прадстаўнікі вышэйшай знаці Вялікага княства Літоў-

скага. Магнацкае паходжанне давала ім магчымасць дадаткова

ўплываць на дзяржаўныя справы. У каталіцкай царкве княства ў

XVI ст. служылі выключна мясцовыя ўраджэнцы. Па сацыяльных

матывах пазіцыі магнатаў і вярхоў каталіцкай царквы ў Вялікім

княстве Літоўскім супадалі.

Вялікія літоўскія князі (з 1386 г. католікі) апякалі каталіцкую

царкву. Дзяржаўныя ўлады стваралі для яе прывілеяванае стано-

394

вішча. Паводле прывілея Ягайлы ад 22 лютага 1387 г. каталіцкая

царква атрымала поўны імунітэт у сваіх маёнтках у фінансавых і

судовых пытаннях, вызвалялася ад дзяржаўных падаткаў і па-

віннасцяў, а насельніцтва маёнткаў трапляла ў поўную залежнасць

ад царквы. Дыскрымінацыйныя артыкулы Гарадзельскага прывілея

1413 г. стваралі ў феадалаў зацікаўленасць у пераходзе ў каталіцтва.

Пры актыўным садзейнічанні вярхоўнай улады на беларускіх землях

замацаваліся манастыры каталіцкага Ордэна францысканцаў (Ліда,

Наваградак, Ашмяны — канец XIV ст.), бернардзінцаў (Гародня —

1494 г., Полацк — 1498 г., Браслаў — 1504 г), аўгусцінцаў (Быстры-

ца — 1390 г., Бярэсце — пачатак XV ст.).

Да сярэдзіны XV ст. Віленскай епархіі належала 285 вёсак і 16

мястэчак, у якіх пражывала каля 40 тыс. жыхароў, што складала

1,5% усяго насельніцтва дзяржавы. 2/3 гэтай латыфундыі было на

Беларусі. За 1387—1550 гг. на тэрыторыі епархіі было заснавана 259

касцёлаў, у тым ліку 176 — на беларускіх землях. Касцёлы раз-

мяшчаліся пераважна на захадзе Беларусі па лініі Браслаў—Ві-

лейка—Менск—Нясвіж—Пінск, на ўсход ад яе былі толькі ў Полац-

ку, Віцебску, Абольцах і Слуцку. Такім чынам, да сярэдзіны XVI ст.

каталіцкая царісва пры падтрымцы вялікіх князёў і феадалаў-като-

лікаў замацавалася на сучасных паўночна-заходніх беларускіх зем-

лях і ў Літве. 19 каталіцкіх парафій у той час існавалі ў Гарадзенскім

павеце, 20 — у Наваградскім, 16 — у Менскім, 15 — у Ваўкавыскім,

7 — у Слонімскім. Гэта сіла разгарнула актыўную дзейнасць па

акаталічванню паганцаў, а таксама праваслаўнага насельніцтва Бела-

русі. Яна прыўносіла ў Вялікае княства Літоўскае элементы польскай

і пераважна заходнееўрапейскай культуры. Такі ўплыў адыграў пэў-

ную ролю ў развіцці грамадска-палітычнай думкі, культавага і аба-

роннага дойлідства, музыкі, пашырэнні асветы.

Каталіцкае хрышчэнне літоўцаў, пазбавіўшае праваслаўе надзеі

на ролю пануючай рэлігіі ў княстве, не ўшчамляла правоў правас-

лаўнага насельніцтва і царквы. Аднак, паколькі феадалы-католікі

атрымалі дадатковыя прывілеі, то ў параўнанні з імі становішча іх

праваслаўных братоў адносна пагоршылася. Асаблівы сацыяльна-

палітычны статус касцёла, ператварэнне яго ў буйнога землеў-

ласніка, закраналі інтарэсы беларускага сялянства, мяшчанства,

395

праваслаўнай духоўнай іерархіі. Прыняцце правячымі коламі ката-

ліцызму як дзяржаўнай рэлігіі абвастрыла этнарэлігійныя адно-

сіны, паколькі большасць усходнеславянскага насельніцтва спавя-

дала праваслаўе. Дыскрымінацыя праваслаўных з канца XIV ст.

пачала раздзіраць унутранае адзінства княства і стала крыніцай

шэрагу канфліктаў: грамадзянская вайна 30-х гадоў XV ст., выс-

тупленне М.Глінскага, прамаскоўскія настроі часткі феадалаў.

Ягайла, Вітаўт, Свідрыгайла, Аляксандр хацелі залагодзіць ан-

таганізм паміж праваслаўным і каталіцкім насельніцтвам пры да-

памозе уніі. Аднак праваслаўныя княствы не падтрымалі Фла-

рэнційскай уніі 1439 г.

Пракаталіцкая рэлігійная палітыка аказалася недальнабачнай і

пацярпела крах. Урад уносіць у яе істотныя карэктывы. У 1432 і

1434 гг. ён здымае эканамічныя абмежаванні для праваслаўнай

знаці, з канца XV ст. пачынае ўцягваць яе ў палітычную эліту

дзяржавы, а ў 1563 г. поўнасцю ўраўноўвае ў правах праваслаўную

шляхту з каталіцкай.

Праваслаўная царква ў першай палове XVI ст. па-ранейшаму

займала трывалыя пазіцыі ў Вялікім княстве Літоўскім, на ўсёй

тэрыторыі Беларусі, а ўсходнія раёны заставаліся сферай яе мана-

польнага ўплыву. У канцы XV — першай палове XVI ст. быў

прыняты шэраг дзяржаўных актаў, якія замацоўвалі яе правы і

ранейшыя прывілеі. У XVI ст. князь абвясціў аб скліканні царкоў-

ных сабораў. Вялікакняжацкая ўлада ўмешвалася ва ўзаемаадно-

сіны царквы і праваслаўных феадалаў, рэгулюючы гэтыя адносіны

на карысць першай. У супрацьстаянні праваслаўя і каталіцтва на

землях Вялікага княства Літоўскага ў першай палове XVI ст. скла-

лася раўнавага сіл.

Значнае месца ў рэлігійнай палітыцы вялікакняжацкай улады

адводзілася планам уніі праваслаўнай і каталіцкай цэркваў пад

эгідай рымскай курыі. Пытанне гэта ўзнімалася Ягайлам, Вітаўтам,

Свідрыгайлам. Нарэшце, у 1439 г. на Фларэнційскім саборы цар-

коўна-рэлігійная унія была аб'яўлена. Аднак падтрымкі з боку пра-

васлаўнага насельніцтва княства яна не атрымала і была фактычна

правалена. У канцы XV — пачатку XVI ст. вялікім князем Аляк-

сандрам з дапамогай смаленскага епіскапа Іосіфа Балгарыновіча,

396

які ў 1500 г. заняў кафедру мітрапаліта, былі зроблены спробы

ўзнавіць унію. Але яны аказаліся няўдалымі. Аж да стварэння Рэчы

Паспалітай вялікакняжацкі ўрад не ўзнімаў больш пытання аб цар-

коўна-рэлігійнай уніі.

Неаднастайнасць рэлігійнага складу насельніцтва Вялікага кня-

ства Літоўскага і неабходнасць лічыцца з мясцовымі феадаламі і

рознымі царкоўнымі арганізацыямі вызначылі верацярпімую па-

літыку вярхоўнай улады. Пераемнікі Аляксандра Жыгімонт I Ста-

ры і Жыгімонт II Аўгуст, калі апынуліся ў цяжкім унутры- і

знешнепалітычным становішчы, пайшлі на стварэнне рэлігійнай

талерантнасці ў Вялікім княстве Літоўскім. Пры Жыгімонце I у

дзяржаве з'явілася каля 90 новых праваслаўных храмаў. У Вільні

было 15 цэркваў і 14 касцёлаў, у Наваградку на адзін касцёл

прыходзілася 10 цэркваў, у Полацкім і Віцебскім паветах было

толькі па адным касцёле. У 1563 г. Жыгімонт II выдаў у Вільні

прывілей (пацверджаны на Гарадзенскім сойме 1568 г.), які адмя-

няў усе абмежаванні на рэлігійнай глебе Гарадзельскага прывілея і

тым самым замацаваў "шляхецкую" талерантнасць у пэўных сацы-

яльных межах.

Такім чынам, 20—60-я гады XVI ст. адрозніваліся ад папя-

рэдняга стагоддзя і сваёй рэлігійнай верацярпімасцю (як на-

прамкам дзяржаўнай палітыкі). Сюды сцякаліся ад рэлігійных

ганенняў каталіцкай і праваслаўнай цэркваў многія вальнадумцы з

іншых краін: рускія ерацікі Феадосій Касы, Арцемій, Васіян і іх

паплечнікі, вядомыя прагрэсіўнымі поглядамі медыкі-італьянцы

Д.Бляндрата і С.Сімоні, швейцарац І.Гаслер і інш. Верацярпімасць

стварыла спрыяльную глебу для распаўсюджвання гуманістычных

ідэй і Рэфармацыі, якая часткова аслабіла і каталіцтва, і праваслаўе.

Рэфармацыя

У пачатку XVI ст. Заходнюю Еўропу ускалыхнуў нябачны дагэ-

туль па актыўнасці рэлігійны рух, які ўвайшоў у гісторыю пад

назвай "Рэфармацыя". Рэфармацыя (ад лацінскага reformatio —

пераўтварэнне, выпраўленне) — шырокі грамадска-палітычны і

ідэалагічны рух у XVI ст., накіраваны супраць засілля каталіцкай

царквы ва ўсіх сферах жыцця. Аб'ектыўна ён меў антыфеадальны

397

характар. Ініцыятарам і авангардам руху была буржуазія, якая

выступіла супраць феадалізму і яго апоры — каталіцкай царквы.

Галоўнай мэтай руху была рэформа светапогляду грамадства, ства-

рэнне спрыяльных маральных і прававых умоў для дзейнасці і

быту класа буржуазіі. Вось чаму Рэфармацыя з самага пачатку

ўвасаблялася ў форму рэлігійнай барацьбы, якая па-рознаму праяў-

лялася ў розных краінах.

У вузка канфесіянальным сэнсе Рэфармацыя азначала перагляд

дагматаў каталіцызму і рэлігійныя пераўтварэнні, што прывялі да

ўзнікнення новага кірунку ў хрысціянстве — пратэстантызму. Ён

аб'ядноўвае шэраг самастойных цэркваў і сектаў (лютэранства,

кальвінізм, англіканская царква, метадысты, баптысты, адвентысты

і інш.), якія некалькі адрозніваюцца культам і арганізацыяй, але

звязаны агульнасцю паходжання і дагматыкі. Асноўныя дагматыч-

ныя палажэнні пратэстантызму сфармуляваны яго заснавальнікамі

М.Лютэрам, Ж.Кальвінам, У.Цвінглі.

Адным з асноўных патрабаванняў дзеячаў Рэфармацыі было

стварэнне новай, дэцэнтралізаванай, больш дэмакратычнай і тан-

най царквы. Праціўнікі каталіцызму заяўлялі пра неабходнасць

ліквідаваць духавенства як асобную касту, манастыры і манаства,

пышны каталіцкі культ, складаную абраднасць, секулярызаваць

царкоўную маёмасць.

Ідэолагі Рэфармацыі выступалі супраць багаццяў царквы і яе

магутнага ўплыву, аднак не адмаўляліся ад самой рэлігіі. Яны

жадалі прыстасаваць яе да інтарэсаў той часткі грамадства, ад імя

якой яны выступалі. Біблія аб'яўлялася невычарпальнай крыніцай

веры ў Бога для кожнага і таму імкнуліся яе перакласці на нацыя-

нальныя мовы.

Рэфармацыя абудзіла ад шматвяковага сну Еўропу, нанесла моц-

ны ўдар па феадальнаму ладу, пануючай царкве і хрысціянскаму

светапогляду, паслужыла пралогам новай буржуазнай эры. У пер-

шай палове XVI ст. яна ахапіла большасць краін Еўропы, у 20-я

гады пранікла ў Польшчу. Неўзабаве дух пратэстанцтва павеяў і на

Беларусі. Разнастайныя сувязі з еўрапейскімі краінамі, асабліва ган-

даль, вандроўкі цэхавых рамеснікаў, падарожжы магнатаў, навучан-

не літвінскай моладзі ў шэрагу універсітэтаў Еўропы садзейнічалі

398

пастаяннаму прытоку інфармацыі і ўспрыманню новых рэлігійных

павеваў тагачасным грамадствам Беларусі. Рэфармацыя на Беларусі

развівалася ў рэчышчы еўрапейскага руху. Значныя зрухі ў грамад-

ска-палітычным і духоўным жыцці, пашырэнне міжнародных куль-

турных і палітычных кантактаў, гаспадарчы ўздым, рост гарадоў,

абвастрэнне ўнутрыпалітычных і сацыяльных супярэчнасцяў пад-

рыхтавалі глебу для ўзнікнення Рэфармацыі на беларускіх землях.

У адрозненне ад заходнееўрапейскай яна развівалася тут на феа-

дальнай аснове і мела іншую сацыяльную базу. У вір рэфармацый-

нага руху былі ўцягнуты галоўным чынам прывілеяваныя слаі:

магнаты, частка дробнай і сярэдняй шляхты.

У сярэдзіне XVI ст. у ВКЛ пачалося імклівае распаўсюджванне

ідэй заходнееўрапейскага пратэстантызму, італьянскага антытры-

нітарызму і маскоўска-наўгародскай ерасі. Рэфармацыя на Беларусі

не была простым водгукам заходняй, а выступала як нацыянальная

гістарычная з'ява; яе ідэолагі не былі эпігонамі еўрапейскіх рэфар-

мацыйных дзеячаў і гуманістаў, а самастойнымі мысліцелямі. Уз-

нікненне і развіццё такога руху ў Вялікім княстве Літоўскім было

магчыма на трывалай нацыянальнай аснове.

Асноўнымі рэфармацыйнымі плынямі ў Вялікім княстве Лі-

тоўскім былі кальвінізм, лютэранства, антытрынітарызм. Лютэран-

ства было распаўсюджана ў асноўным сярод гараджан іншаземнага

паходжання, пераважна ў Жамойці. Найбольшае пашырэнне на

Беларусі атрымаў кальвінізм, дактрына якога імпанавала шляхце.

У другой палове XVI ст. узніклі своеасаблівыя формы рэфарма-

цыйнага руху ўнутры праваслаўнай царквы (брацтвы, некаторыя

ерасі). Яны адлюстроўвалі антыцаркоўныя настроі часткі гарадскіх

і плебейска-сялянскіх мас насельніцтва.

Рэфармацыя на Беларусі прайшла тры этапы свайго раз-

віцця. Першы: 1553—1570 гг. (з часу ўзнікнення першых пра-

тэстанцкіх абшчын да з'яўлення езуітаў у Вялікім княстве Лі-

тоўскім) — фарміраванне і хуткае развіццё руху, які неўзабаве да-

сягае найвышэйшага ўзроўню. У гэты час вызначаюцца яго асноў-

ныя "класічныя" кірункі — кальвінізм, лютэранства, антытры-

нітарызм. На другім этапе — 1570—1596 гг. (да заключэння Берас-

цейскай царкоўнай уніі) — ускладняецца грамадска-палітычнае

399

жыццё, нарастаюць контррэфармацыйныя тэндэнцыі, умацоўваюц-

ца пазіцыі каталіцкай царквы ў Вялікім княстве Літоўскім і ва ўсёй

Рэчы Паспалітай. Звужаецца сацыяльная база Рэфармацыі — адбы-

ваецца масавы пераход шляхты, якая раней падтрымлівала яе, у

каталіцтва. Крызіс руху, выкліканы наступленнем контррэфарма-

цыі, унутранымі супярэчнасцямі ў асяроддзі пануючага саслоўя,

звужэннем сацыяльнай базы, расколам сярод пратэстантаў, а такса-

ма ўзросшай роллю Польшчы ў палітычным жыцці Рэчы Пас-

палітай, яшчэ больш выразна праяўляецца на трэцім этапе, які

ахоплівае 1596 г. — сярэдзіну XVII ст. У другой палове XVII ст.

рэфармацыйны рух на Беларусі згас. Засталася народжаная ім пра-

тэстанцкая царква, роля якой у духоўным і грамадска-палітычным

жыцці Беларусі сталася мізэрнай.

У сярэдзіне XVI ст. рэлігійнымі навінкамі захапіліся магнаты

(Радзівілы, Сапегі, Валовічы, Кішкі і інш.) — праціўнікі уніі з

Польшчай. 3 дапамогай пратэстанцкай веры яны жадалі захаваць

адасобленасць сваёй дзяржавы ад каталіцкай Польшчы. Шляхту і

заможных гараджан Рэфармацыя прываблівала магчымасцю падар-

ваць усемагутнасць царквы, якая падтрымлівала ідэю стварэння

Рэчы Паспалітай і ўшчамляла іх інтарэсы. Пэўныя колы звязвалі з

Рэфармацыяй надзеі на змяншэнне моцных уплываў маскоўскага

праваслаўя. Гэтыя мэты паўплывалі на магнатаў, якія сталі не

толькі прыхільнікамі ідэй Рэфармацыі, але і кіраўнікамі яе прак-

тычнага пераўтварэння ў жыццё. Шырокія народныя масы заста-

ліся да яе глухімі, таму рух не меў тут такога размаху, як у Еўропе.

Асабліва шчыраваў на ніве Рэфармацыі на Беларусі буйны маг-

нат, віленскі ваявода, канцлер, тагачасны некаранаваны ўладар

Вялікага княства Літоўскага Мікалай Радзівіл Чорны. Першай

асобе дзяржавы пратэстанцтва ўяўлялася адным з дзейсных чы-

нікаў збаўлення ад згубнага для суверэнітэту ВКЛ уплыву сусед-

зяў. Канцлер, які паслядоўна адстойваў незалежнасць сваёй дзяр-

жавы не толькі палітычнымі, але і культурнымі сродкамі, хацеў з

дапамогай новай веры ідэалагічна і духоўна абараніць ВКЛ і

ад Польшчы, і ад Масковіі. 3 уласцівай яму дынамічнасцю ён

стаў выкараняць каталіцтва ў дзяржаве. Толькі ў сваіх уладаннях

канцлер закрыў 187 касцёлаў, разбурыў усе прыдарожныя ка-

400