Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

Гарады і мястэчкі ўзнікалі як на дзяржаўных вялікакняжац-

кіх, так і прыватнаўласніцкіх землях. У першай палове XVI ст.

гарады, якія падпарадкоўваліся юрысдыкцыі буйных магнатаў,

складалі больш 40% усіх гарадскіх пасяленняў Беларусі. Да ліку

найбольш буйных прыватнаўласніцкіх гарадоў XVI — першай па-

ловы XVII ст. адносіліся Слуцк, Стары Быхаў, Клецк, Копысь, Ту-

раў, Шклоў і некаторыя іншыя. Значная колькасць малых гарадоў і

мястэчак таксама былі падуладныя асобным феадалам. Да іх мож-

на аднесці Любчу, Новы Быхаў, Петрыкаў, Зэльву, Маладзечна,

Смаргонь, Лагойск і іншыя.

Шляхі ўзнікнення прыватнаўласніцкіх гарадоў і мястэчак былі

розныя. У адных выпадках рэзідэнцыя магната абрастала квар-

таламі рамеснікаў і гандляроў, якія абслугоўвалі патрэбы ўладароў

замка і іх світы. У другіх выпадках вялікакняжацкая ўлада, якой

патрэбна была апора арыстакратыі, раздавала населеныя пункты ў

якасці прыватнай уласнасці. Некаторыя гарады і мястэчкі пера-

ходзілі ў прыватную ўласнасць феадалаў за даўгі, якія браў вялікі

князь для вядзення войнаў і не мог тэрмінова аддаць. Шэраг мяс-

тэчкаў спачатку былі прыватнаўласніцкімі, паколькі ўзніклі на мес-

цы буйных фальваркаў.

3 пачатку XVI ст. у многіх вялікакняжацкіх гарадах Беларусі

пачалі выдзяляцца абасобленыя адміністрацыйныя кварталы, якія

знаходзіліся пад уладай прыватных асоб (свецкага ці царкоўнага

феадала, прадстаўніка вышэйшай адміністрацыі і інш.), або царк-

вы, манастыра. На жыхароў такіх кварталаў не распаўсюджвалася

судовая ці адміністрацыйная ўлада самога горада. Такія кварталы

ці "слабоды" насілі назву "юрыдык".

Жыхары "юрыдык" вызваляліся ад платы падаткаў у каралеўс-

кую казну. Гэтымі абставінамі карысталіся іх уладальнікі, перацяг-

ваючы пад сваю апеку мяшчан, якія засялялі кварталы астатняй

часткі горада. Падобны працэс назіраўся ў многіх гарадах Беларусі

на працягу XIV—XVI стст. У першай палове XVII ст. ужо большая

частка жыхароў Бярэсця, значная доля насельніцтва Магілёва,

Пінска, Гародні і іншых гарадоў былі "юрыдычанамі".

Сярэдневяковы беларускі горад прадстаўляў сабой складаны

комплекс сацыяльных адносін, якія адлюстроўвалі супрацьлегласці

381

паміж рознымі пластамі гарадскога насельніцтва. Найбольш абяз-

доленай часткай гарадскога складу былі так званыя "люзныя

людзі" і "гульцяі". Абодва тэрміны значьші даведзеную да галечы

і абеззямеленую частку сялянства. Вымушаныя пакінуць сваю гас-

падарку, яны шукалі прытулак у горадзе. Там яны выконвалі роз-

ныя камунальныя работы, служылі пры дамах багатай гарадской

вярхушкі. Урад на працягу XV—XVI стст. прыняў больш дзесятка

пастаноў, забараняўшых пасяленне "гульцяеў" і "люзных людзей"

у гарадах. Але гэтыя пастановы спыніць іх прыток у гарады не

маглі. У пачатку XVII ст. колькасць "люзных людзей" у гарадах

Беларусі даходзіла ўжо да адной трэці іх насельніцтва.

Вярхушку гарадскога насельніцтва складала багатая частка ку-

пецтва і рамесніцкія майстры. Ім належала ўся ўлада ў горадзе. У

адносінах да іх у запісах гарадскіх кніг заўсёды ўжываліся тэрміны

"учцівы", "славетны". У сярэдзіне XVII ст. іх ужо называлі "панамі".

Крыніцы XVI — першай паловы XVII ст. утрымліваюць многа звес-

так аб маёмасці багатых гараджан. Так, мешчанін Гародні МЯновіч

пакінуў у 1540 г. сваім нашчадкам "зямлю айчызнаю", палі "адкуп-

ныя", шмат жыта, ячменю, грэчкі. Акрамя таго, гарадзенскі купец

меў вялікі "уезды дом", дзве каровы, шэсць агародаў, яшчэ два дамы.

каштоўнасці, наяўныя грошы, "крамы вялікія" ў Вільні і Кракаве.

Прыведзены прыклад быў тыповым для характарыстыкі ўплы-

вовай вярхушкі беларускага горада. Багацці купцоў і заможных

рамеснікаў-майстроў забяспечваліся як зямельнай уласнасцю, так і

сродкамі таварнай вытворчасці і нерухомасцю.

Уплывовы пласт гарадскога насельніцтва складалі таксама прад-

стаўнікі ваенна-служьшага саслоўя — баяры (асабліва ў Полацку і

Віцебску). Сярод гарадской вярхушкі была і шляхта, якая ў маса-

вым парадку перасялялася ў гарады на працягу XVI — першай

паловы XVII ст. У цэлым гарадскі патрыцыят у колькасных адно-

сінах займаў каля 25% усяго насельніцтва горада.

Найбольш шматлікую групу гараджан складалі дробныя гандля-

ры, радавыя рамеснікі, чаляднікі, сем'і рамеснікаў і гандляроў.

Агульную колькасць сярэдняга слоя гараджан можна вызначыць у

межах 40—50% усіх жыхароў, улічваючы, што частку іх складала

таксама духавенства, чыны ўрадавай адміністрацыі і іншыя.

382

Стаць паўнапраўным жыхаром горада мог далёка не кожны.

Пасля падачы заявы кандыдат у гараджане падвяргаўся выпраба-

вальнаму тэрміну ад аднаго года і больш. У Полацку і Віцебску

гэты тэрмін быў самым працяглым і складаў 3—4 гады. Акрамя

выпрабавальнага тэрміну пры прыёме ў гараджане ўлічваліся такія

фактары, як маральныя звычкі, здароўе, веравызнанне, адсутнасць

у мінулым ганенняў за крымінальныя і грамадскія злачынствы,

наяўнасць прафесіі. Галоўнай перашкодай пры прыёме ў гараджа-

не быў уступны ўзнос у гарадскую "скарбніцу" — значнай на той

час грашовай сумы. Для купца ці рамесніка абавязковым было

таксама мець у горадзе "аседласць", гзн. майстэрню ці лаўку. Усё

гэта рэзка абмяжоўвала папаўненне насельніцтва гарадоў, асуджала

"люзных людзей" на бяспраўнае існаванне.

3 умацаваннем эканамічнай ролі гарадоў, іх грамадскага значэн-

ня расло імкненне гарадскога саслоўя пашырыць свае правы і

прывілеі, якія ахоўвалі б яго ад самавольства феадалаў. 3 эка-

намічных і палітычных меркаванняў вярхоўная ўлада падтрым-

лівала гарады, паколькі яны праз падаткі давалі значныя даходы

казне. На гэтай аснове складаўся своеасаблівы саюз гарадоў з вяр-

хоўнай уладай, які выявіўся ў значным пашырэнні права гарадоў на

самакіраванне.

Самакіраванне гарадоў Беларусі вяло свой пачатак яшчэ з часоў

Старажытнарускай дзяржавы. У Полацку і Віцебску, як у Кіеве і

Ноўгарадзе, усім паўнамоцтвам валодала гарадское веча. Яно зац-

вярджала кіраўнікоў горада — "мужоў'', старшын, тысяцкіх, сот-

нікаў і іншых прадстаўнікоў гарадской адміністрацыі. Гэтыя тра-

дыцыі захоўваліся і ў XIV—XV стст., асабліва ва ўсходнебела-

рускіх гарадах. У канцы XV ст. у Вялікім княстве Літоўскім пачало

распаўсюджвацца самакіраванне гарадоў на аснове так званага

"магдэбургскага права". Пад гэтым тэрмінам падразумеваўся ўзор

прававых нормаў, уласцівых феадальным гарадам Усходняй

Германіі, перанесены потым у Чэхію, Венгрыю, Польшчу і іншыя

краіны. Трэба падкрэсліць, што на тэрыторыі Літвы і Беларусі

магдэбургскае права атрымала пэўныя змены. Яны тлумачыліся

спецыфікай мясцовых умоў, традыцый і звычак.

У 1390 г. права самакіравання было дадзена Брэсту. У 1391 г.

383

гэтае права атрымалі Віцебск і Магілёў, у 1496 г. — Гродна. Да

сярэдзіны XVII ст. яго атрымала большасць буйных гарадоў, амаль

палова сярэдніх гарадоў Беларусі, у тым ліку і тыя, што зна-

ходзіліся ў прыватным уладанні. Як у прыватнаўласніцкіх, так і ў

вялікакняжацкіх гарадах сістэма самакіравання ў прынцыпе была

падобнай, хаця магнаты час ад часу імкнуліся ўшчыміць правы

гараджан. Да першай паловы XVII ст. з 17 беларускіх прыват-

наўласніцкіх гарадоў 9 мелі самакіраванне.

Падараванне права самакіравання значна садзейнічала афарм-

ленню сярэдняга гарадскога саслоўя — мяшчанства. Яно атрыма-

ла амаль усе віды муніцыпальных свабод, якія ажыццяўлялі орга-

ны гарадскога кіравання.

Кіраўніцтва горадам на аснове магдэбургскага права здзяйсняў

гарадскі магістрат, які складаўся з Рады і лавы. Члены Рады (рад-

цы, райцы) і гарадскога суда (лаўнікі) выбіраліся выключна з за-

можных гарадскіх вярхоў, радцы — штогод, лаўнікі — на больш

працяглы перыяд. Рада ажыццяўляла функцыі гарадской улады і

суда па маёмасных і грамадзянскіх справах, лава судзіла гараджан

па крымінальных справах.

Магістрат узначальваў войт. Яму належала вышэйшая судо-

вая і выканаўчая ўлада ў горадзе. Войт, як правіла, прызначаўся

вялікім князем з ліку буйных феадалаў. Аднак былі і выключэнні.

У 1559 г. мяшчане Оршы самі выбралі войта. Гэты прэтэндэнт

быў зацверджаны вялікім князем. У другой палове XVI — пер-

шай палове XVII ст. усё часцей войты выбіраліся самімі гара-

джанамі, а пасля зацвярджаліся каралём.

Войты не турбавалі сябе выкананнем ускладзеных на іх абавяз-

каў. Таму яны прызначалі сабе намесніка — лентвойта, на якога

ўскладаўся паўсядзённы нагляд за дзейнасцю магістрата.

Наступную прыступку ў гарадской іерархіі займалі бурмістры.

якія выбіраліся з ліку радцаў. Радцы абавязаны былі са свайго

асяроддзя выбіраць не менш 3—4 кандыдатаў на пасаду бур-

містра, з якіх войт горада аднаго зацвярджаў. Асноўным абавяз-

кам бурмістраў было вядзенне пасяджэння магістрата ў якасці

старшыні. У іх кампетэнцыі былі таксама пытанні кантролю за

дзейнасцю камунальных службаў, выдаткаў гарадской казны, на-

384

гляду за грамадскім парадкам і г.д. На пасяджэнні лавы старшын-

стваваў войт.

Пасяджэнні магістрата праходзілі ў памяшканні ратушы, якая

размяшчалася, як правіла, у цэнтры горада. Як войт, так і бур-

містры абавязаны былі прымаць рашэнні толькі пасля згоды ўсіх

радцаў. Але войт і бурмістры часта парушалі нормы гарадскога

самакіравання, аб чым сведчаць шматлікія скаргі гараджан вя-

лікаму князю, а затым і каралю "на свавольства мужоў, якія крыў-

ды і ўціскі мяшчанам чыняць".

У адпаведнасці з нормамі магдэбургскага права члены магіст-

рата, войт і бурмістры ахоўваліся ад пасягальніцтва на іх жыццё,

гонар і годнасць. Статуты гарадоў прадугледжвалі самыя суровыя

пакаранні за іх абразу.

Членамі Рады маглі быць выбраны толькі законнанароджаныя,

заможныя мяшчане, якія пражывалі ў горадзе на працягу не менш

3—5 гадоў. Радавыя мяшчане рэдка пападалі ў лік "электаў" ці

"ратманаў", г.зн. кандыдатаў на выбарныя пасады ў магістраце.

Жыхары горада ў адпаведнасці з правам маглі выносіць вотум

недаверу і перавыбіраць лаўнікаў, радцаў або войта. Але вынясен-

не вотуму было абстаўлена шэрагам умоў, якія перашкаджалі ўплы-

ву радавых мяшчан на вышэйшую інстанцыю гарадской улады.

Жыхары гарадоў, атрымаўшы права на самакіраванне, вызва-

ляліся ад нясення феадальных павіннасцей, улады і суда дзяржаў-

най адміністрацыі. Гэта давала ім магчымасць больш часу займац-

ца непасрэдна сваёй прафесійнай дзейнасцю. Павіннасці па рамон-

ту замка, абарончых умацаванняў і інш. былі заменены грашовымі

падаткамі — прыкладна 30 грошаў літоўскіх з пляца, як гэта мела

месца ў Нясвіжы ў 1529 г. За гэтыя грошы гарадскія ўлады наймалі

спецыяльных землякопаў, валмейсцераў, каменшчыкаў і іншых ра-

бочых, якія пастаянна сачылі за станам гарадскіх умацаванняў.

Толькі ў выпадку неабходнасці аднесці "паркан" (замкавую сцяну)

на новае месца, ці пры прарыве дамбы - "грэблі" ўсе жыхары

горада павінны былі з'яўляцца як на "гвалт". Пры зборах падаткаў

бедным і жабракам рабілася скідка: яны выплачвалі свой узнос у

растэрміноўку.

Такім чынам, сістэма гарадскога самакіравання, якая склалася

13 Зак. 82

385

на Беларусі ў XIV — першай палове XVII ст., паходзіла з саслоўна-

карпаратыўнай сістэмы, якая была народжана развіццём феадаль-

нага грамадства.

Арганізацыя абароны гарадоў Беларусі

Згодна са статутам горада кожны ўладальнік дома павінен быў

мець уласную зброю: ручніцу, порах, кулі і з'яўляцца на пункт

збору апалчэння па сігналу "гарадскога бубна". Той, хто не набы-

ваў зброі, спачатку штрафаваўся на адну капу літоўскіх грошаў.

Затым вырашалася пытанне аб знаходжанні мешчаніна ў горадзе.

Хто пазніўся на збор апалчэння, плаціў магістрату штраф у 12

грошаў.

Усе жыхары горада і пасля атрымання магдэбургскага права

неслі ахоўную і абаронную павіннасці. Яны прымалі ўдзел у

ваенных аглядах — "попісах" і вучэннях — "муштрах". Штогод

усё дарослае мужчынскае насельніцтва ўдзельнічала ў стралковых

спаборніцтвах на прыз "караля курка". Яны праводзіліся ва ўрачы-

стых абставінах у "цыхаўзе" (вызначаным месцы для стральбы). У

ліку першай страляўшай чацвёркі былі кіраўнікі горада (войт,

бурмістры і камендант крэпасці ці замка). Той, чыя куля пападала ў

сярэдзіну мішэні, абвяшчаўся на ўвесь год "каралём курка". Ва

ўрачыстых абставінах пераможцу ўручаўся аксамітавы пояс з ся-

рэбранымі пласцінкамі, затым яго імя ў ратушы запісвалася ў

магістрацкую кнігу, што вызваляла апошняга ад падаткаў. 3 гэтага

дня "кароль" назначаўся на год наглядчыкам "цыхаўза".

Усе гарады Беларусі мелі сваё апалчэнне. Яно складалася з пал-

коў (у буйных гарадах — з некалькіх палкоў), якія дзяліліся на

сотні, а сотні — на дзесяткі. Меўся свой камандны састаў у асобах

палкоўнікаў, сотнікаў, паўсотнікаў, дзесятнікаў. Усіх іх прызначаў

магістрат. Рамесніцкія і гандлярскія цэхі таксама мелі свае ваенныя

арганізацыі і ўключаліся ў склад соцень. Усе апалчэнцы павінны

былі мець халодную ці агнястрэльную зброю.

Спачатку гараджане насілі зброю з сабою, нават у мірны час.

Пасля яе сталі захоўваць у спецыяльных "цыхаўзах". Зброя мяш-

чан не выкарыстоўвалася гарнізонамі замкаў. Уладальнік няспраў-

най зброі штрафаваўся на чатыры капы літоўскіх грошаў. У час

386

абароны горада ў ваенных дзеяннях павінны былі ўдзельнічаць не

толькі самі жыхары, але і прыезджыя людзі са сваімі слугамі.

Акрамя звычайных попісаў, праводзіліся яшчэ генеральныя, на

якіх прысутнічалі старасты, каменданты замкаў і войты. Генераль-

ныя попісы завяршаліся, як правіла, стралковымі спаборніцтвамі.

У некаторых гарадах з пачатку лета кожную нядзелю і па святах

арганізоўваліся трэніроўкі па стральбе. Трое лепшых стралкоў у

якасці ўзнагароды на адзін год вызваляліся ад чынша і ўсіх гарад-

скіх павіннасцей, не ўлічваючы каштоўных прызоў ад магістрата.

У складзе гарадскога апалчэння ў некаторых гарадах меліся ат-

рады кавалерыі. Яна складалася з заможных гараджан-купцоў,

цэхмістраў і сотнікаў.

Акрамя апалчэння, у некаторых гарадах меліся атрады так зва-

ных "гарадскіх выбранцаў". Яны набіраліся добраахвотна з мяш-

чан, якія неслі пастаянную ваенную службу, але не кідалі сваіх

асноўных заняткаў рамяством ці гандлем. Гэтае вайсковае фар-

міраванне не ўваходзіла ў склад рэгулярнага гарнізона і было пад-

началена магістрату. Выбранецкія атрады фарміраваліся з розных

людзей, у тым ліку і з гарадской беднаты. У адрозненне ад астатніх

гараджан яны рэгулярна муштраваліся пад кіраўніцтвам

прафесійнага ваеннага — паручніка. Узброены яны былі ў асноў-

ным мушкетамі.

Гарадское апалчэнне выступала пад агульным сцягам — харуг-

ваю магістрата. Палкі і сотні мелі свае сцягі і прапарцы. Меліся

таксама свае трубачы і барабаншчыкі.

У буйных гарадах вырабляліся практычна ўсе віды халоднай і

агнястрэльнай зброі: былі свае "людвісарні", дзе адліваліся гарма-

ты, меліся парахавыя майстэрні.

За будаўнічымі і рамонтнымі работамі на абарончых збудаван-

нях сачыла магістрацкая камісія з трох чалавек, якая стварала неаб-

ходны запас матэрыялаў для бягучага ці грунтоўнага рамонту. Усімі

работамі кіраваў "валмайстар". За агульным станам умацаванняў

валмайстару дапамагалі сачыць "дазорцы". Яны былі абавязаны не

менш аднаго разу на тыдзень абыходзіць і аглядаць валы, больверні

і брамы і дакладаць валмайстру, а апошні — каменданту горада.

Сіла і магутнасць горада таго часу грунтавалася не толькі на яго

387

ўмацаваннях і ўзброеным мяшчанстве. Не меншую ролю адыгры-

вала забяспечанасць гараджан на выпадак асады правіянтам і ва-

дою. Аснову правіянту складала збожжа. Хлеб збіралі ў асобным

складзе — "правіянтхаўзе". Кожная сям'я прапарцыянальна коль-

касці членаў здавала сюды штогод пэўную колькасць збожжа, не

ўлічваючы ўласных запасаў, якія знаходзіліся дома. Ведалі гарад-

скім хлебасховішчам, сачылі за станам зерня спецыяльна прызна-

чаныя магістратам "правіянтмейсцеры". Вясной запасы хлеба

абнаўляліся: стары хлеб прадавалі і на выручаныя грошы куплялі

новы.

Ва ўмовах ваеннай пагрозы хлебны недатыкальны запас горада

залічваўся, як і ўся жыўнасць, у разрад "амуніцый". Ва ўсіх брамах

горада пільна сачылі, каб з яго не вывозіліся не толькі порах,

волава, сера і салетра, але таксама зерне, саланіна і іншыя прадук-

ты харчавання.

Нормай запасу правіянту на аднаго чалавека лічыўся запас, дас-

татковы вытрымаць асаду працягласцю ў год. Толькі на такіх умо-

вах прымалі ў гарады шляхту з чэляддзю, мяшчан іншых гарадоў

ці сялян, якія беглі ад вайны. Тых, хто не меў неабходнай колькасці

правіянту, з горада выганялі. Выключэнне складалі "людзі ўбогія"

— калекі, адзінокія старыя і інш., якія знаходзіліся на ўтрыманні

гарадской казны.

У поўнай адпаведнасці з нормамі магдэбургскага права ў гара-

дах захоўваліся правілы супрацьпажарнай бяспекі. У сярэдневяко-

вым горадзе добра ведалі, што такое спусташальны пажар. Таму

магістраты гарадоў прымалі і здзяйснялі пастановы, накіраваныя

на ўмацаванне супрацьпажарнай бяспекі, асабліва ва ўмовах ваен-

нага часу. У магістратах былі выбарныя пасады двух ці трох

"стражнікаў ад агню", якія мелі пад сваім наглядам пэўныя ўчасткі

горада. Ім былі падпарадкаваны спецыяльныя памочнікі-"комін-

нікі" — камінары, якія сачылі за станам комінаў у дамах гараджан,

брамах, кузнях і саладоўнях. Калі ўладальнік печаў не выконваў

інструкцый "стражніка ад агню", яго штрафавалі. У час, спрыяль-

ны для пажараў, па горадзе хадзілі "клікушы", якія напаміналі

гараджанам пра неабходнасць засцерагацца ад пажару. Кожны гас-

падар павінен быў трымаць у двары вялікую бочку з вадою. Акра-

388

мя таго, у горадзе меліся пры вуглавых дамах драбіны, якія можна

было хутка зняць на выпадак пажару. У час пажару было забароне-

на з'яўляцца на месца здарэння з пустымі рукамі. Прыбягалі з

бумаком, сякерай альбо вядром. Агонь абавязаны былі тушыць усе.

Тых, хто ўхіляўся ад барацьбы з пажарам, гналі сілай ці бізуном.

Выключэннем былі пажары ў час аблогі, калі мужчыны, што зна-

ходзіліся на абарончым вале, не мелі права пакідаць свае месцы. У

час аблогі пажар абавязаны былі тушыць жанчыны.

Калі пажар пачынаўся з-за недагляду ўладальнікаў дамоў, яны

караліся штрафам у 10 коп грошаў, або шасцімесячным зняволен-

нем у астрозе. Наўмысных падпальшчыкаў, згодна з артыкуламі

магдэбургскага права, каралі жудаснай смерцю — палілі жывымі.

Кожную нядзелю магістрат праводзіў агляд супрацьпажарнага

інвентару. За адсутнасць і няспраўнасць яго — віноўныя бязлітасна

штрафаваліся. У горадзе пастаянна дзяжурыла дазорная варта. Яе

па чарзе выдзялялі палкі гарадскога апалчэння.

У гарадах Беларусі дзейнічалі строгія правілы супрацьпажарнай

бяспекі. Уладальнікам крам забаранялася насіць агонь па вуліцы. У

10 гадзін вечара ўсе жыхары павінны былі гасіць агонь. Тым, хто

займаўся рамяством, дазвалялася пасля 10 гадзін вечара карыстац-

ца святлом толькі ад каганцоў і свечак. У карчмах гаспадары абавя-

заны былі таксама тушыць святло і выпраўляць наведвальнікаў

пасля 10 гадзін. У іншым выпадку ўладальнік плаціў штраф па

аднаму злотаму за чалавека, а п'яніц адпраўлялі ў астрог і назаўтра

цэлы дзень прымушалі працаваць на вале або на грэблі.

У сувязі з вайною ў гарадах прымаліся меры і па барацьбе з

эпідэмічнымі захворваннямі. Для гэтага ў брамах гарадоў выстаў-

ляліся спецыяльныя вартаўнікі. Яны павінны былі не пускаць у

горад чужых людзей, а ад мясцовых жыхароў, што вярталіся ў

горад, дазнацца ў прысутнасці каменданта, куды яны ездзілі і

праз якія мясцовасці ехалі. Калі выяўлялася, што шлях пралягаў

праз заражаныя эпідэміямі мясцовасці, такіх людзей у горад не

пускалі.

Добра адладжаная сістэма абароны гарадоў Беларусі дазваляла

ім вытрымліваць працяглыя асады, што станоўча ўздзейнічала на

ход ваенных дзеянняў у час шматлікіх войнаў.

389

ЛЕКЦЫЯ 24

РЭЛІГІЯ I ЦАРКВА НА БЕЛАРУСІ Ў XIII—XVI стст.

• Праваслаўе ў палітыцы вялікіх князёў.

• Распаўсюджванне і прывілеі каталіцызму ў ВКЛ.

• Рэфармацыя.

• Контррэфармацыя. Дзейнасць езуітаў на Беларусі.

Праваслаўе ў палітыцы вялікіх князёў

Да канца XII ст. у Еўропе склаліся дзве вялікія, выразна разме-

жаваныя рэлігійныя зоны: усходняя, праваслаўна-візантыйская, і

заходняя, рымска-каталіцкая, кожная са сваёй ідэалогіяй і культу-

рай. Мяжа паміж імі праходзіла па Заходняму Бугу. Беларусь з

прычыны свайго геапалітычнага становішча апынулася на памеж-

жы двух хрысціянскіх веравызнанняў, двух светаў — усходне- і

заходнеславянскага — і стала месцам сустрэчы, сутыкнення і ўзае-

мадзеяння гэтых цывілізацый. Гэта вызначыла яе шмат у чым

унікальнае гістарычнае становішча ў Еўропе, абумовіла індыві-

дуальнасць яе духоўнай культуры і канфесійную своеасаблівасць,

наклала асаблівы адбітак на менталітэт нашага народа. Вагаючыся

паміж Захадам і Усходам і не з'яўляючыся прыхільнай ні да таго, ні

да другога, яна займала "цэнтрысцкую" пазіцыю, незвычайную і

для Захаду і для Усходу, і стварыла свае арыгінальныя нацыяналь-

ныя каштоўнасці.

Суадносіны розных хрысціянскіх плыняў на Беларусі ў розныя

гістарычныя перыяды мяняліся. У XI—XII стст. яна стала амаль

цалкам праваслаўнай, і яе нацыянальна-культурнае развіццё прахо-

дзіла пад дабратворным уплывам культуры Візантыі, якая зна-

ходзілася тады на больш высокім узроўні ў параўнанні з заходнееў-

рапейскай. 3 другой паловы ХПІ ст. за духоўны ўплыў на бела-

рускіх землях пачаў змагацца каталіцкі касцёл. У другой палове

XVI ст. ВКЛ апынулася перад выбарам — працяг старажытнай

візантыйска-ўсходнеславянскай традыцыі ці зварот да Захаду.

Крэўская унія парушыла манаполію праваслаўнай царквы

ў духоўным жыцці Беларусі. Збліжэнне з каталіцкай Польшчай,

гібель Візантыйскай імперыі ў 1453 г. і аслабленне ўплыву канстан-

390