Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

то атрымлівалі яе з рук феадала. Гэта і вызначыла розныя формы

залежнасці сялянства. Яны складваліся ў працэсе эвалюцыі памеш-

чыцкай гаспадаркі.

Сяляне ў Беларусі да сярэдзіны XVI ст. у падаўляючай боль-

шасці сядзелі на ўчастках самых розных памераў і гаспадарчага

складу. Ніякага землеўпарадкавання сялянскіх гаспадарак не пра-

водзілася. Таму і памеры подацей і павіннасцей, якімі абкладвалі

феадалы сялян, устанавіць немагчыма. Іх памеры вызначаліся ве-

лічынёй зямельнага надзела і якасцю зямлі непасрэдна кожнай ся-

лянскай гаспадаркі. Ды і сама сялянская гаспадарка ў той час

насіла складаны характар.

Сялянскія надзелы і ўгоддзі ў большасці выпадкаў знахо-

дзіліся ў карыстанні не асобных сялянскіх сем'яў, а складаных

таварыстваў, якія ўтвараліся з разросшыхся сем'яў. У гэтых та-

варыствах разам з бацькамі жылі дарослыя сыны са сваімі

сем'ямі, зяці і нават стрыечныя браты і сёстры. Такія экана-

мічныя ўзаемаадносіны выклікаліся неабходнасцю карчавання

лесу, адначасовай эксплуатацыяй іншых сельскагаспадарчых

угоддзяў. Малымі сіламі ў той час немагчыма было весці гаспа-

дарку і спраўляцца з ускладзенымі на яе павіннасцямі. Таму

малалікія гаспадаркі вымушаны былі прымаць для падмогі і па-

бочных людзей (не родзічаў) — "патужнікаў" на розных умовах

(на долі, палавіне і г.д.). Калі малалікія гаспадаркі не спраў-

ляліся з ускладзенымі на іх павіннасцямі, то ім і самі феадалы

падсажвалі пабочных людзей - "сяброў". (Адсюль, напэўна,

паходзіць слова "прысябраваўся").

Такая арганізацыя сялянскай гаспадаркі праіснавала да другой

паловы XVI ст., да вядомай рэформы Сігізмунда-Аўгуста "Уставы

на валокі".

Аграрная рэформа Сігізмунда-Аўгуста

«Устава на валокі» 1557 г.

У 1557 г. Сігізмунд-Аўгуст, ці як яго яшчэ называюць Жы-

гімонт-Аўгуст, правёў у сваіх вялікакняжацкіх уладаннях аграрную

рэформу, якая мела на мэце ўпарадкаваць сялянскае землекарыс-

танне, каб павялічыць свае даходы. Складальнікамі гэтай рэформы

361

былі ўпраўляючыя каралевы Боны, маці Сігізмунда-Аўгуста, якая

ажыццявіла гэтую рэформу ў сваіх памесцях (Кобрынская і Пінская

эканоміі) яшчэ ў 30—40-я гады XVI ст.

Згодна з гэтай рэформай сялянскі надзел складала валока памерам

у 33 моргі (морг раўняўся 0,71 га), або 23,43 га незалежна ад глебы, на

якой ён знаходзіўся (добрай, сярэдняй ці нават дрэннай). Нягодная для

ворыва зямля, калі яна сустракалася ў надзеле, кампенсавалася адпа-

веднай дабаўкай. Таму на практыцы валокі былі розных памераў — ад

33 да 46 моргаў, але лічыліся адной падатковай адзінкай.

Акрамя падворнага надзела, сялянам адводзіліся землі агульна-

га карыстання: сенажаці, выганы, дубровы і г.д. За абшчынамі

было захавана права "ўваходу" і "ўступу" ў пушчы, балоты і азёры

маёнтка. Тут сяляне маглі займацца бортніцтвам, нарыхтоўваць

дровы, будаўнічы матэрыял, пасвіць жывёлу, лавіць рыбу.

Зямля ў першую чаргу адводзілася пад гаспадарскія двары

(фальваркі), якія стварал іся на самых лепшых землях. У той час

у Заходняй Еўропе ў сувязі з ростам гарадоў рэзка ўзрос попыт

на збожжа, і вялікі князь, каб папоўніць казну, імкнуўся пашы-

рыць дваровую гаспадарку і пасевы збожжавых культур. Паме-

ры фальваркаў былі рознымі — ад 8 да 15 валок зямлі — гэта ад

200 да 400 гектараў і больш. Сялянскія надзелы размяркоўваліся

па жэрабю па адной валоцы на двор, незалежна ад памеру і

колькасці сем'яў, якія ўваходзілі ў яго. Калі надзелаў было

больш, чым мелася сялянскіх двароў, то на іх запрашаліся сяля-

не з іншых весак. Калі ж на астатнія валокі не было каго садзіць,

яны заставаліся пустымі. Моцныя сялянскія гаспадаркі бралі і

па дзве валокі.

Сяляне, якіх перасялялі на новыя надзелы, дзяліліся на два раз-

рады — людзей "цяглых" і "асадных".

Цяглыя сяляне належалі да той катэгорыі насельніцтва, ста-

новішча якой было дакладна вызначана "Уставай" 1557 г. Іх коль-

касць залежала ад памеру фальварка. На адну валоку фальварковай

зямлі наразалася сем валок цяглых. Сяляне, якіх садзілі на цяглыя

валокі, павінны былі сваім інвентаром і сваім цяглом (рабочай

жывёлай) апрацоўваць фальварковую зямлю. Цяглыя валокі

наразаліся паблізу фальварка.

362

Асноўнай павіннасцю цяглых сялян была паншчына — два дні

ў тыдзень з валокі. Гэтае патрабаванне "Уставы" выконвалася без

усякіх выключэнняў. Акрамя паншчыны, цяглыя сяляне выконвалі

і іншыя павіннасці, якія таксама былі дакладна вызначаны "Уста-

вай" 1557 г. Іх памеры залежалі ад якасці зямлі.

Павіннасці цяглых сялян з валокі па "Уставе на валокі" 1557 г.

Павіннасці Адзінкі Якасць зямлі

вымярэння

добрая

сярэдняя

дрэнная

вельмі

дрэнная

Паншчына

дзён у тыдзень 2 2 2 2

Чынш грошаў 21 12 8 6

Авёс

бочак

грошаў

—

Сена

вазоў

грошаў

Гусі штук

грошаў

1,5

Куры штук

пенязеў

Яйкі

штук

пенязеў

Невад

грошаў

2 2 2 2

Стацыі * грошаў 2,5 2,5 2,5 2,5

Талокі дзён у год

Сенакос

Усім войтаўствам урочна

Вартаўнікі Па чарзе ў воласці

Падводы Па чарзе ў вёсцы

Будаўніцтва,

рамонт дарог

і мастоў

Усім войтаўствам па патрэбе

* падатак на ўтрыманне феадала і вялікакняжацкай адміністрацыі. Памер

не фіксаваўся. Паводле «Уставы» 1557 г. сяляне павінны былі плаціць з

30 валок 1 ялавіцу, 2 бараны, або па 1 курыцы, ці 2,5 гроша з валокі.

363

Як бачна з табліцы, цяглыя сяляне выконвалі вялікі аб'ём па-

віннасцей. Акрамя вышэй пералічаных, яны яшчэ плацілі ваенныя

падаткі —сярэбшчыну і пагалоўшчыну, а таксама жарнавое.

Сярэбшчына плацілася грашыма. Яна збіралася па спецыяльнай

пастанове сойма. Памеры яе кожны раз устанаўліваліся асобна і

бралася яна з валокі, незалежна ад якасці зямлі.

Пагалоўшчына — гэта надзвычайны падатак, які збіраўся такса-

ма па пастанове сойма, і толькі грашыма. Памер яго залежаў ад

катэгорыі насельніцтва. Ад пагалоўшчыны вызваляліся: духавен-

ства, шляхта, ваенныя татары, баяры путныя, грудныя дзеці і

нявольнікі. Усе астатнія плацілі падатак. У 1566 г. памеры пагалоў-

шчыны складалі наступныя сумы:

- Самастойныя гаспадары, каморнікі, "суседзі", найміты,

наймічкі — 2 грошы.

- Людзі, седзячыя "на волі", — 5 грошаў.

- Агароднікі — 1 грош.

- Чэлядзь нявольная, якая дамы і прысекі свае мае, — 5 пенязёў.

Жарнавое — гэта подаць, звязаная з мельніцкім баналітэтам

вялікага князя, феадала. Па закону ўсе жыхары павінны былі ма-

лоць зерне толькі ў млынах феадалаў, падданымі якіх яны былі.

Калі хто малоў зерне на сваіх жорнах, то павінен быў плаціць па 1

пенязю ў тыдзень, ці 10 грошаў і 4 пенязі ў год.

Выкананне павіннасцей строга рэгламентавалася. Яны павінны

былі выконвацца ў поўным аб'ёме і ў вызначаныя тэрміны. За невы-

кананне іх прадугледжваліся суровыя меры пакарання. Паншчына,

напрыклад, заказвалася за тыдзень наперад і вызначалася, каму і ў

які дзень выходзіць і якую работу выконваць. За невыхад на панш-

чыну першы раз прадугледжваўся штраф у памеры 1 грош, другі раз

— бічаванне ля слупа з абавязковай адпрацоўкай прапушчаных дзён.

Работа пачыналася з усходам сонца, а заканчвалася з яго захо-

дам. Адпачынак летам коннаму работніку прадугледжваўся тры

гадзіны, пешаму — 1,5 гадзіны ў.тры прыёмы. Талокі, як правіла,

прадугледжваліся летам — 4 дні ў год. На іх выходзілі 2—3

чалавекі з надзела на гаспадарскім "хлебе і піве". Вось такімі былі

павіннасці цяглых сялян па "Уставе на валокі" 1557 г. Астатніх

сялян вялікі князь сяліў на "асадзе".

364

Асадныя сяляне замест 2 дзён паншчыны ў тыдзень і 4 дзён

талок у год павінны былі плаціць у год, у залежнасці ад якасці

зямлі, ад 66 да 106 грошаў. Усе астатнія павіннасці яны павінны

былі выконваць у такіх самых памерах, як і цяглыя, г.зн. плаціць

чынш, даваць авёс, сена, гусей, яйкі і г.д.

У выніку ажыццяўлення рэформы 1557 г. у Вялікім княстве

Літоўскім з'явілася яшчэ адна катэгорыя сялян — "агароднікі". У

гэтую катэгорыю былі пераведзены сем'і былых "нявольнікаў", з

якімі вялікі князь вырашыў развязацца. Агароднікі пасяляліся не-

вялікімі спецыяльнымі сёламі па 10—20 двароў паблізу фальвар-

каў. Яны надзяляліся невялікімі ўчасткамі зямлі па 3, 6, 9 і больш

моргаў у залежнасці ад складу сям'і і наяўнасці свабоднай зямлі. 3

надзела памерам у 3 моргі яго ўладальнік павінен быў адпрацаваць

у фальварку 1 дзень паншчыны ў тыдзень пешшу. 3 большага

надзела павіннасці прапарцыянальна павялічваліся.

Вось такое землеўпарадкаванне было праведзена ў вялікакня-

жацкіх уладаннях у выніку ажыццяўлення аграрнай рэформы 1557 г.

Спачатку гэтая рэформа была праведзена толькі ў вялікакня-

жацкіх памесцях і толькі ў заходніх ваяводствах. Ва ўсходніх бела-

рускіх ваяводствах яна не праводзілася. Адной з асноўных прычын

з'яўлялася тое, што там былі горшыя ўмовы для развіцця збожжавай

гаспадаркі: балоцістыя і пясчаныя глебы, аддаленасць ад балтыйскіх

портаў і інш. Не спрыялі і знешнепалітычныя абставіны. Усходнія

ваяводствы былі плацдармам і бліжэйшым тылам доўгай і цяжкай

Лівонскай вайны, у ходзе якой беларускае насельніцтва не хавала

сваіх сімпатый да Расіі. Яшчэ больш хваляваць яго абеззямеленнем і

ўзмацненнем паншчыны было небяспечна. Таму вялікакняжацкая

адміністрацыя абмежавалася тут толькі "параўнаннем грунтаў" і

"ўстанаўленнем платаў", г.зн. дакладнай рэгістрацыяй сялянскіх

дзяржанняў (надзелаў), колькасці дымоў у іх, якасці зямлі, імёнаў

гаспадароў, колькасці жывёлы і памераў павіннасцей. Устрымацца

ад ажыццяўлення рэформы ва ўсходніх ваяводствах вялікакняжац-

кую адміністрацыю вымушала і тое, што ў Расіі да гэтага часу яшчэ

не ўсталявалася прыгоннае права. Там яно юрыдычна аформілася

толькі ў 1649 г.

Адным з галоўных вынікаў аграрнай рэформы Сігізмунда-Аўгу-

365

ста "Уставы на валокі" было прымацаванне сялян да зямлі. Таму

рэформу пачалі праводзіць і феадалы ў сваіх памесцях. Якую ж

ролю ў запрыгоньванні сялян яна адыграла?

Усе сяляне, якія жылі да рэформы ў вял ікакняжацкіх уладаннях

і памесцях феадалаў, дзяліліся на дзве катэгорыі — людзей "пахо-

жых" і людзей "непахожых". Непахожымі людзьмі былі сяляне,

якія ўжо папалі ў асабістую залежнасць ад феадала. Гэта былі

закупы, радовічы, закладнікі, удачы, прашчэннікі, ізгоі і інш. Гэтыя

катэгорыі асабіста залежных сялян узніклі яшчэ ў перыяд Стара-

жытнарускай дзяржавы. Але яны яшчэ маглі вызваліцца ад "няволі"

і стаць свабоднымі, "пахожымі" людзьмі. Гэта агаворвалася неад-

наразова ў заканадаўчых актах, якія дзейнічалі ў Вялікім княстве

Літоўскім.

Асноўная маса сялян у Вялікім княстве Літоўскім першапачат-

кова была вольнымі "пахожымі" людзьмі, г.зн. асабіста свабоднымі.

У адносінах да феадала яны знаходзіліся толькі ў эканамічнай

залежнасці, якая зыходзіла з права феадальнай уласнасці на зямлю.

Але адной эканамічнай залежнасці для ўзмацнення эксплуатацыі

сялян феадалам было недастаткова. Яны імкнуліся распаўсюдзіць

сваю ўладу і на самога селяніна, ператварыць яго, як і зямлю, у

сваю ўласнасць. Гэтае імкненне стала асабліва расці, калі феадалы

дамагліся неабмежаванай уласнасці на зямлю. Менавіта з гэтага

часу і пачалося інтэнсіўнае наступленне феадалаў на асабістую

свабоду сялян.

Асноўныя этапы юрыдычнага афармлення

прыгоннага права

Першым заканадаўчым актам, які абмяжоўваў свабоду сялян у

ВКЛ, быў прывілей Казіміра Ягелончыка 1447 г. У ім вялікі князь

браў на сябе абавязацельствы не прымаць у свае валоданні сялян

памешчыцкіх гаспадарак і абавязваў князёў, паноў і шляхту прыт-

рымлівацца гэтага правіла і ў адносінах да вялікакняжацкіх сялян.

Наступным этапам у афармленні прыгоннага права ў ВКЛ быў

Судзебнік Казіміра Ягелончыка 1468 г. У гэтым дакуменце феада-

лы ўжо выставілі ў якасці юрыдычнага абгрунтавання прымацаван-

ня сялян да зямлі прынцып земскай даўнасці. Вялікі князь, як і

366

іншыя феадалы, сталі прытрымлівацца правіла, што сяляне, якія

пражылі на іх землях на працягу аднаго ці больш пакаленняў,

становяцца старажыламі і не могуць пакідаць свайго надзела, г.зн.

становяцца "непахожымі".

У першую чаргу гэта датычыла тых, хто атрымаў зямельны

надзел па спадчыне, ад бацькі да сына, і валодаў ім не менш 50

гадоў. Праз некаторы час тэрмін земскай даўнасці, ці стара-

жыльства, быў скарочаны. Па I Літоўскаму Статуту 1529 г. ста-

ражыльства вызначалася ўжо дзесяцігадовай земскай даўнасцю

валодання сялянскім надзелам без асобых гарантый свабоднага

выхаду. Калі селянін атрымліваў надзел і заседжваўся на ім

больш дзесяці гадоў, а напярэдадні гэтага не заключыў з феада-

лам дагавор, то пасля дзесяцігадовага тэрміну ён ужо не мог

пайсці ад яго і таксама станавіўся "непахожым", г.зн. асабіста

залежным.

Акрамя таго, I Літоўскі Статут устанаўліваў, што сяляне, маючы

права адыходу ад феадала, маглі гэта рабіць толькі ў вызначаныя

тэрміны — за тыдзень да ўсіх святых (Юр'еў дзень на Русі) і на

працягу тыдня пасля ўсіх святых, калі скончацца ўсе сельскагаспа-

дарчыя работы. У Статуце агаворвалася, што селянін мог адысці ад

феадала толькі ў тым выпадку, калі ён цалкам разлічваўся з гаспа-

даром. Да таго ж пры выхадзе ён павінен быў заплаціць феадалу

"пажылое", памер якога вызначаўся ў 5 коп літоўскіх грошаў,

вельмі вялікай на той час сумай. За адну капу літоўскіх грошаў

можна было купіць чатыры каровы.

Нягледзячы на тое, што прымацаванне сялян-старажыльцаў, ці

як іх яшчэ называлі "отчычаў", насіла абавязковы характар, у

жыцці яно ўсё ж не было безумоўным. Селянін-"отчыч" мог яшчэ

вызваліцца ад сваёй "няволі", здаўшы ці прадаўшы сваю "айчызну"

другому селяніну, вядома, з дазволу феадала. Не трымалі феадалы і

разарыўшыхся сялян-"отчычаў". Іх трэба было ставіць на ногі, а

феадалу гэта часта было не пад сілу, і ён вымушаны быў цярпець

іх адыход, спадзеючыся, што тыя недзе на заробках паправяць свае

справы і вернуцца назад. Продаж сялян без зямлі ў ВКЛ не практы-

каваўся, а падараванні без зямлі былі вельмі рэдкімі.

Побач з сялянамі-"отчычамі" ў феадальных памесцях і пасля I

367

Літоўскага Статута працягвала жыць мноства свабодных людзей.

Гэта былі сяляне, за якімі не значыліся надзелы.

У сялянскай абшчыне надзел, як правіла, пераходзіў ад бацькі

да старэйшага сына. Ён і лічыўся "отчычам". Астатнія члены абш-

чыны знаходзіліся ў яго на "долі", з'яўляліся асабіста свабоднымі.

Гэта датычыла таксама "патужнікаў" і "сяброў", якіх прымала сама

абшчына, або падсаджваў феадал.

Свабоднымі з'яўляліся сяляне, якія сяліліся на землях, пакі-

нутых "отчычамі", калі яны не выседжвалі тэрмін земскай даў-

насці, або заключалі дагавор з феадалам на права адыходу ад яго.

Акрамя таго, у феадальных памесцях, асабліва ў вялікакня-

жацкіх уладаннях, пражывала вялікая колькасць так званых сялян-

слуг. Галоўнай іх павіннасцю была ваенная служба і раз'езды па

даручэнні вялікакняжацкай адміністрацыі ў мірны час. Усе іншыя

павіннасці яны выконвалі як цяглыя і асадныя сяляне, за выклю-

чэннем паншчыны і аброка. Жылі ў невялікіх вёсках і мелі па 2—4

валокі зямлі,

Ядро гэтай катэгорыі сялянства першапачаткова складалі малод-

шыя дружыннікі, тыя самыя "отроки" і "гриди", якія былі ў князёў

Кіеўскай Русі і якія пад імем слуг пастаянна фігуравалі побач з

баярамі ў дагаворных граматах удзельных князёў паўночна-заход-

няй Русі. Як і старэйшыя дружыннікі, баяры з цягам часу селі на

зямлю з-за немагчымасці князёў утрымліваць іх на ўсім гатовым. У

далейшым ваенныя і адміністрацыйныя патрэбы вымусілі вялікіх

літоўскіх князёў папоўніць кантынгент слуг за кошт цяглых сялян.

Слугі былі некалькіх разрадаў: путныя, атрымаўшыя назву ад

таго, што спецыяльнай павіннасцю іх быў "путь" ці "ліставая"

служба, і панцырныя, якія выконвалі толькі ваенную службу. Па-

колькі панцырная служба была вельмі цяжкай, то "панцырных

баяр" часта вызвалялі ад усіх павіннасцей, не толькі ад паншчыны

і аброку.

Асноўным зместам і асноўнай задачай аграрнай рэформы

1557 г. было прымацаванне "пахожых" сялян да зямлі, г.зн. пры-

вядзенне іх да прыгоннага стану. Калі I Літоўскі Статут 1529 г.

заканадаўча прымацаваў да зямлі ўсіх "непахожых" людзей, то

рэформа 1557 г. — усе катэгорыі сялян, бо кожная сялянская сям'я

368

атрымоўвала асобны надзел і падпадала пад прынцып земскай даў-

насці. Праз дзесяць гадоў пасля атрымання надзела яны ўжо пера-

ходзілі ў разрад "непахожых". II Літоўскі Статут 1566 г. ужо ўс-

танавіў 10-гадовы тэрмін пошуку беглых сялян, а III Літоўскі Ста-

тут 1588 г. павялічыў гэты тэрмін да 20 гадоў і пацвердзіў ужо

існаваўшы 10-гадовы тэрмін земскай даўнасці для ўсіх катэгорый

сялян. Памер "пажылога" быў устаноўлены ўжо ў 10 коп літоўскіх

грошаў. Гэта было юрыдычным афармленнем прыгоннага права.

У канцы XVI — пачатку XVII ст. "пахожыя" і "непахожыя"

сяляне зліліся ўжо ў адну катэгорыю прыгоннага сялянства, і гэтыя

тэрміны не сустракаюцца ў гістарычных крыніцах таго часу. Усе

сяляне называліся "падданыя каралеўскія, панскія і духоўныя".

3 афармленнем прыгоннага права становішча сялян пагоршыла-

ся. Яно суправаджалася рэзкім павелічэннем феадальных павін-

насцей, узмацненнем свавольства феадалаў. Ні ў адной краіне За-

ходняй Еўропы феадалы не мелі права падвяргаць селяніна смерці.

Сойм Рэчы Паспалітай 1573 г. даў права феадалам караць сялян

"вэдлуг паразумення свайго", у тым ліку і смерцю,

369

ЛЕКЦЫЯ 23

ГАРАДЫ І МЯСТЭЧКІ БЕЛАРУСІ Ў XIV—

ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVII ст.

• Эканамічнае развіццё гарадоў і мястэчак.

• Сацыяльная структура і сістэма кіравання гарадоў.

• Арганізацыя абароны гарадоў Беларусі.

Эканамічнае развіццё гарадоў і мястэчак

У XIV — першай палове XVII ст. ва ўмовах далейшага развіцця

феадальнага спосабу вытворчасці ішоў інтэнсіўны працэс аддзя-

лення рамяства і гандлю ад сельскай гаспадаркі. Гэта суправаджа-

лася ростам гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу, якія атрымалі ў

Беларусі традыцыйную назву — мястэчкі. Гарады і мястэчкі ўсё ў

большай ступені канцэнтравалі рамесніцтва, гандаль, станавіліся

цэнтрамі ажыўленага палітычнага і культурнага жыцця насель-

ніцтва Беларусі.

У крыніцах XIV — першай паловы XVII ст. упамінаецца прык-

ладна 350 гарадскіх паселішчаў на тэрыторыі сучаснай Беларусі.

Пераважную большасць з іх складалі мястэчкі. Яны дзяліліся на

тры групы: каралеўскія (Скідаль, Азёры, Лунна, Дрысвяты, Ушачы,

Сураж); прыватнаўласніцкія (Любча, Койданава, Лагойск, Докшы-

цы, Чашнікі, Бешанковічы, Зэльва, Паставы, Смаргонь, Семежава);

царкоўныя (Ігумен, Жыровічы, Відзы).

Памеры мястэчак і колькасць насельніцтва ў іх былі рознымі: ад

39 дамоў у Барані да 290 у Лагішыне. Пераважную большасць з іх

складалі мястэчкі з колькасцю 200—300 дамоў, некалькімі вулі-

цамі, 2—3 тыс. жыхароў. Найбольш характэрнай рысай мястэчка

была наяўнасць у іх таргоў, якія наладжваліся 1—2 разы на тыд-

зень.

Што датычыць гарадоў, то яны таксама былі невялікімі. У

крыніцах і на геаграфічных картах XVI ст. у Беларусі згадваецца

ўжо і пра буйныя гарады з насельніцтвам да 10 тыс. жыхароў і

больш. Да іх адносіліся Полацк, Віцебск, Слуцк, Магілёў, Пінск.

Насельніцтва гэтых гарадоў ужо развіталася з сельскагаспадарчай

працай і было занята ў асноўным рамесніцтвам і гандлем. Жыхары

370