Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

дзейнічаў незалежны ўрад, захоўвалася ўстанова для знешнепа-

літычных зносін — Канцылярыя, функцыянавалі свае праваахоў-

ныя і карныя органы, былі асобныя фінансы і валюта, а таксама

вайсковыя фарміраванні, падпарадкаваныя непасрэдна вялікаму

гетману княства.

Акрамя таго, Жыгімонт III вымушаны быў падпісаць Статут

1588 г. У сувязі з барацьбой палітычнай эліты ВКЛ супраць зліцця

з Польшчай захаванню самастойнага права ў дзяржаве надавалася

вялікае значэнне.

Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. -

выдатны помнік прававой думкі

Статуты 1529 і 1566 г. дзейнічалі параўнальна нядоўга. Яны

сталі своеасаблівай апрабацыяй найбольш выдатнага зводу законаў

— Статута 1588 г. Ён — зусім не перавыданне I і II Статутаў, як

гэта можа здавацца. Новая кадыфікацыя каштавала вялізных вы-

сілкаў лепшых людзей краіны. Яна нарадзілася ў вострай дыплама-

тычнай барацьбе з больш моцным заходнім суседам.

Ужо на Люблінскім сойме 1569 г. было пастаноўлена стварыць

спецыяльную камісію, якая б занялася перапрацоўкай Статута

1566 г, змяняючы апошні адпаведна да пактаў Люблінскай уніі і

новага становішча ВКЛ. У склад камісіі ўвайшлі выбраныя на тым

сойме асобы: ад Рады — Валерыян Пратасевіч, віленскі біскуп,

жамойцкі кашталян Мэльхіор Шэмет, "доктар абодвух правоў",

віленскі войт Аўгусцін Ратундус. Ад шляхты ў камісію ўвайшлі па

аднаму прадстаўніку ад кожнага ваяводства ВКЛ і два земскія

пісары. Камісія працавала ў Вільні. На ўтрыманне дэпутатаў быў

вызначаны асобы падатак, які плацілі падданыя ВКЛ. Склад камісіі

не быў увесь час пастаянны: некаторыя яе члены паміралі, іншыя

звальняліся. Паводле рашэння Люблінскага сойма, яна павінна

была не толькі змяніць або зусім выкрэсліць супярэчныя з пактамі

Люблінскай уніі артыкулы, але і ўзгадніць правы ВКЛ і Польшчы.

Апрацаваны такім чынам Статут павінен быў зацвярджацца су-

польным соймам.

Праца камісіі прасоўвалася вельмі павольна. Падрыхтаваны ёю

праект абмяркоўвалі на пасяджэннях Рады, на павятовых сойміках,

351

на агульных з'ездах у 1582 і 1584 гг., скліканых Баторыем. Канчат-

ковае рэдагаванне тэксту праводзілася ў вялікакняжацкай Кан-

цылярыі А.Валовічам і Л.Сапегам. Менавіта яны — высокаадука-

ваныя людзі еўрапейскага светапогляду, выдатныя знаўцы права і

старабеларускай мовы — ці не найбольш паўплывалі на гума-

ністычную накіраванасць Статута, па-майстэрску дакладна пера-

далі ўсе прававыя паняцці.

У 1584 г. Статут быў гатовы, але паколькі ён ігнараваў акт

Люблінскай уніі, Польшча не згаджалася зацвердзіць яго на агуль-

ным сойме Рэчы Паспалітай.

Зацвярджэнне Статута адбылося пры незвычайных абставінах.

Скарыстаўшы барацьбу за прастол у Рэчы Паспалітай паміж

Жыгімонтам Вазай і Максіміліянам і першымі даведаўшыся пра

перамогу прыхільнікаў Жыгімонта, прадстаўнікі ВКЛ прапана-

валі яму падтрымку, калі ён зацвердзіць Статут. Той згадзіўся. 28

студзеня 1588 г. сваёй граматай ён зацвердзіў Статут без згоды

супольнага сойма, як таго вымагала унія, і абавязаўся "права,

вольности и свободы их не только цело и непорушно держати,

але што бы наболей примножати, справедливость и оборону чы-

нити. Статут Велжого князьства Литовского новоправленый

сим привельем нашим ствержаем и всим станом Великого князь-

ства Литовского ко уживанью на вси потомные часы выдаем.

Водле которого вже якосмы сами, господар, так и вси станы,

обыватели Великого князьства Литовского, заховатися маем".

Летам гэтага ж года падканцлер Сапега выдаў у Вільні гэты зака-

надаўчы звод уласным коштам і разаслаў у мясцовыя суды ўсіх

ваяводстваў дзяржавы.

Па ступені дасканаласці гэты звод не меў роўнага ва ўсёй еўра-

пейскай юрыдычнай думцы таго часу. З'яўляючыся адным з пер-

шых прававых кодэксаў у Еўропе, ён быў настолькі дасканалым,

што больш за двух з паловай стагоддзя вызначаў усе бакі жыцця

ВКЛ і захоўваў сілу закону нават у XIX ст. — дзейнічаў пасля

далучэння Беларусі да Расіі ў Віцебскай і Магілёўскай губернях да

1831 г., а ў Мінскай, Віленскай і Гродзенскай - да 1840 г.

Ён аказаў значньт ўплыў на развіццё права Расіі, Полынчы, Ук-

раіны, Латвіі і Эстоніі. Вядомы палітычны дзеяч Рэчы Паспалітай

352

Г. Калантай на сойме 1791 г. так ахарактарызаваў III Статут: " Я

кажу аб той кнізе, аб якой нельга ўспомніць без вялікага захаплен-

ня... Статут робіць павагу чалавечаму розуму..., складзены так

разумна, асабліва ў адносінах відаў пакарання, што яго можна

лічыць самай дасканалай кнігай законаў ва ўсёй Еўропе".

Гэта рэдакцыя Статута атрымала прызнанне і вялікую папуляр-

насць ва ўсім свеце, бо на тыя часы нічога падобнага ні ў адной

краіне яшчэ не было. Неўзабаве яго бяруцца перакладаць на многія

мовы і карыстацца ў розных краінах як сваім. Польскія шляхецкія

суды карысталіся III Статутам як дапаможным правам, а рэдакцый-

ная камісія расійскага кодэкса, вядомага пад назваю Укладання

1649 г., брала беларуска-літоўскі законнік як крыніцу для вып-

рацоўкі сваіх пастаноў. На палях арыгінала Укладання Аляксея

Міхайлавіча насупраць 56 артыкулаў былі знойдзены надпісы "з

Літоўскага". Іншыя даследчыкі налічвалі 172 такія артыкулы, зна-

ходзілі цэлыя раздзелы расійскага кодэкса, што ўяўлялі літаральны

пераклад або пераказ III Статута.

Статут складаўся з 14 раздзелаў і 487 артыкулаў, якія ўключалі

нормы дзяржаўнага, адміністрацыйнага, ваеннага, судова-працэсу-

альнага, грамадзянскага, сямейнага і апякунскага, спадчыннага і

зямельнага, крымінальнага права. У аснову сістэматызацыі норм

Статута пакладзены новыя, характэрныя для пераходнага перыяду

ад сярэднявечча да новага часу прынцыпы: абмежаванне ўлады

гасудара, падзел улады на заканадаўчую, выканаўчую і судовую,

абвяшчэнне насуперак сярэднявечнаму царкоўнаму касмапалітыз-

му захавання дзяржаўнага суверэнітэту; усе нормы Статута прасяк-

нуты ідэяй усталявання прававой дзяржавы.

Гэта своеасаблівая Канстытуцыя, што з'явілася ў феадальную

эпоху, не страціла сваёй каштоўнасці і сёння. Статут не толькі

выдатны помнік прававой культуры і юрыдычнай думкі феадальна-

га грамадства, але і выдатны помнік беларускага пісьмовага слова.

У ім было заканадаўча зафіксавана, што дзяржаўнай мовай на ўсёй

тэрыторыі ВКЛ з'яўляецца беларуская, якая ў Рэчы Паспалітай

называлася рускай мовай. "А писар земский, — гаварылася ў Ста-

туце, — мает по-руску литерами и словыми рускими вси листы,

выписы... писати, а не иным языком и словы".

353

Гэта феадальная Канстытуцыя і сёння даволі дасканалая, на-

прыклад, у адносінах да аховы прыроды і нават абароны правоў

чалавека. Скажам, ужо тады забаранялася ўзорваць землі па бера-

гах рэк і азёр, паляваць у міжсезонне на звяроў і птушак, разбураць

пчаліныя борці. Адным з першых у Еўропе III Статут браў пад

дзяржаўную ахову прыроду, рэгламентаваў карыстанне зямлёй і

лесам, рэкамі і азёрамі.

Законы таго часу простыя і зразумелыя, напоўнены разважным

сэнсам і ўжо ніяк не дапускаюць множнасці тлумачэнняў: "Не

можа быць асуджаны невінаваты", "Бацька не адказвае за віну

сына, а сын не адказвае за віну бацькі". Характэрны і такі зварот

аўтараў Статута: "... народу сорамна права свайго не ведаць,

асабліва нам, якія не чужой якой мовай, але сваёй уласнай правы

пісаныя маем і ў кожны час, што нам неабходна для адбіцця

ўсякай крыўды, можам ведаць ".

Ужо ва ўступе да Статута Л.Сапега сфармуляваў галоўную ідэю

прававой дзяржавы, да якой і сёння імкнецца наша рэспубліка:

вяршэнства закону над любой уладай. Нават каралю тут прыгад-

ваецца, што ўлада яго выбарная, добраахвотна прынятая і зацверд-

жаная воляй ВКЛ і ён абавязаны строга прытрымлівацца законаў,

не выходзячы за рамкі дапушчальнага.

Статут заканадаўча замацаваў суверэнітэт ВКЛ насуперак акту

Люблінскай уніі, гарантаваў эканамічную, палітычную і культурную

незалежнасць дзяржавы. Паказальна тое, што ніводным словам новы

закон нават не прыгадваў Люблінскай уніі, як маўчаў і пра тое, што

вярхоўным уладаром княства павінен быць польскі кароль, што вы-

шэйшым органам заканадаўчай улады ў федэрацыі лічыўся агульны

сойм у Кароне. Наадварот, III Статут адназначна сцвярджаў, што

важнейшыя знешнепалітычныя пытанні (абвяшчэнне вайны, склі-

канне паспалітага рушэння і інш.) меў права вырашаць толькі Валь-

ны сойм княства. Нават дзеля таго, каб правесці польскія ўзброеныя

сілы праз тэрыторыю ВКЛ, патрабаваўся дазвол Рады і вялікага

князя. Палякі, дарма што сябры і суседзі, у тэксце фігуравалі як

чужаземцы. Каб забяспечыць незалежнасць свайго войска і канцы-

лярыі ад Польшчы, Статут пакідаў права на гетманскія, ваяводскія і

іншыя камандзірскія чыны найбольш значным феадалам мясцовага

354

паходжання. Дэклараванае актам Люблінскай уніі раўнапраўе паля-

каў і грамадзян ВКЛ на тэрыторыі ўсёй федэрацыі такім чынам

касавалася. Статут адмяняў прынцыповы для польскага боку пункт

пастановы Люблінскага сойма аб набыцці зямельнай уласнасці ў

межах княства. Пасля ўвядзення ў дзеянне Статута польская шляхта

не мела юрыдычнага права набываць землі і займаць дзяржаўныя

пасады ў ВКЛ: усё гэта можна было даваць "толькі Літве, Русі,

Жмудзі, родзічам старажытным і ўраджэнцам Вялікага княства

Літоўскага і тых зямель, таму Вялікаму княству прыналежачых ".

Гэты артыкул Статута, а таксама другі, што заканадаўча пацвярджаў

дзяржаўнасць беларускай мовы, стрымлівалі працэс апалячвання бе-

ларусаў, што распачаўся ўжо ў другой палове XVI ст.

Новы кодэкс права не прызнаваў і ранейшых тэрытарыяльных

страт на карысць польскай ці якой іншай дзяржавы, а, наадварот,

абавязваў гасудара захоўваць недатыкальнасць тэрыторыі ВКЛ, а

раней страчаныя землі - вяртаць. Ніводным артыкулам ён не абмя-

жоўваў суверэнітэт дзяржавы.

Хоць Статут не касаваў пастаноў Люблінскага сойма адкрыта,

ён быў складзены так, быццам актаў 1569 г. не існавала. Нездарма

ў Польшчы шмат якія павятовыя соймікі запатрабавалі скасаваць

гэты кодэкс, як накіраваны супраць уніі.

Што да ўнутранага жыцця краіны, то і тут Статут у параўнанні з

ранейшымі кадыфікацыямі быў вялікім крокам наперад. Сабраныя

ў ім нормы права адпавядалі ідэям еўрапейскага Адраджэння,

вызначаліся гуманізмам. Так, новы кодэкс упершыню прызначаў

смяротнае пакаранне за забойства простага чалавека — незалежна

ад сацыяльнай прыналежнасці ахвяры і забойцы абвяшчаў прын-

цып індывідуальнай адказнасці за злачынства і ўводзіў прэзумп-

цыю невінаватасці, вызваляў ад крымінальнай адказнасці непаў-

налетніх да 16 гадоў, рашуча абмяжоўваў нявольніцтва і патраба-

ваў адмены самога слова "нявольнік" як ганебнага для чалавека.

Статут узмацняў прынцып абавязковасці выпрацаванай сістэмы

права для ўсяго насельніцтва краіны і нават для чужаземцаў, калі

тыя траплялі на тэрыторыю княства.

Выключна важным было абвяшчэнне рэлігійнай талерантнасці,

што мела на мэце паслабіць усё нарастаючыя канфесійныя супя-

355

рэчнасці. Ва ўводзінах да збору законаў гаварылася, што правы і

прывілеі ў дзяржаве даюцца ўсім феадалам, незалежна ад іх вера-

вызнання, а ў адным з артыкулаў вялікі князь абяцаў "покой поспо-

литый межы розорваными и розными людьми в вере и набоженстве

заховывать". Статут браў пад ахову некаталіцкія храмы і касаваў

абвінавачванне ў ерасі як падставу дзеля пазбаўлення спадчыны.

Прапаведваліся паважлівыя адносіны да жанчын. Напрыклад,

устанаўлівалася двайное пакаранне за злачынства, якое здзейснена

ў адносінах да жанчыны.

Статутавыя нормы замацоўвалі феадальны грамадскі лад жыц-

ця. У ім выразна выявіліся сацыяльныя адносіны паміж феадаламі

і залежнымі сялянамі, адносіны залежнасці дробнай шляхты ад

буйных землеўласнікаў.

Так, у Статуце абвяшчаецца фармальная роўнасць усіх перад за-

конам, усе павінны судзіцца "тым одным правом писаным", хоць

сам закон не быў роўным для ўсіх. У ім гаворыцца аб праве простых

людзей нароўні з феадаламі ўдзельнічаць у выбранні вялікага князя,

хоць на справе ўдзел сялян у палітычным жыцці абмяжоўваўся

валаснымі справамі. Сялянам адмаўлялі ў праве ўласнасці на зямлю,

ім забаранялася набываць ва ўласнасць маёнткі і землі. Уласнікам

усіх сялянскіх зямель прызнаваўся толькі феадал або феадальная

дзяржава. Феадальна залежны чалавек не мог без дазволу свайго

гаспадара змяніць месцажыхарства або пайсці да другога феадала.

Самай бяспраўнай часткай насельніцтва была чэлядзь дворная і па-

лонныя, якія знаходзіліся на становішчы рабоў. Статут завяршыў

юрыдычнае афармленне прыгоннага права на Беларусі.

У феадальнай дзяржаве ўсе гэтыя прагрэсіўныя для свайго часу

ідэі і прынцыпы фактычна толькі дэклараваліся і рэальна нічым не

замацоўваліся. Але ўжо тое, што яны былі ўведзены ў асноўны закон

дзяржавы, мела выключна прагрэсіўнае значэнне. Нават ацэньваючы

Статут з сучасных пазіцый, мы адзначаем яго сапраўдную гіста-

рычную каштоўнасць. Яго галоўныя прынцыпы, як прэзумпцыя

невінаватасці, дзяржаўны і нацыянальна-культурны суверэнітэт, рэлі-

гійная талерантнасць і іншыя, былі прагрэсіўнымі не толькі для

свайго часу. Яны і сёння выступаюць як прынцыпова важныя пы-

танні грамадзянскіх кодэксаў многіх дэмакратычных краін свету.

356

ЛЕКЦЫЯ 22

АФАРМЛЕННЕ ПРЫГОННАГА ПРАВА Ў БЕЛАРУСІ

(XV—XVI стст.)

• Формы феадальнага землеўладання і феадальных адносін у ВКЛ.

• Аграрная рэформа Сігізмунда-Аўгуста «Устава на валокі» 1557 г.

• Асноўныя этапы юрыдычнага афармлення прыгоннага права.

Формы феадальнага землеўладання

і феадальных адносін у ВКЛ

Асноўнай вытворчай ячэйкай феадальнага грамадства з'яўляец-

ца гаспадарка непасрэднага вытворцы матэрыяльных каштоўнас-

цей - селяніна. Таму пры вывучэнні гісторыі феадалізму мы асноў-

ную ўвагу павінны надаваць высвятленню пытанняў, што характа-

рызуюць яго становішча. Яно ў любым грамадстве залежыць ад

формы ўласнасці на сродкі вытворчасці.

Пры феадалізме асноўным сродкам вытворчасці з'яўлялася зям-

ля. Яна знаходзілася ў руках феадалаў. Але феадальная ўласнасць

на зямлю — гэта не адносіны феадалаў да зямлі, а іх адносіны да

тых, хто быў пазбаўлены свабоднага доступу да яе, г.зн. адносіны

феадалаў, манапалізаваўшых зямлю, да сялян-земляробаў, якія яе

апрацоўвалі. Тут выступаюць, з аднаго боку, феадал — уласнік

зямлі, асноўнага сродку вытворчасці і, з другога боку, селянін —

уласнік рабочых рук. Злучэнне рабочых рук з зямлёй (працэс выт-

ворчасці) і вызначала адносіны паміж феадалам і селянінам. Се-

лянін, пазбаўлены зямлі, вымушаны быў атрымліваць яе з рук феа-

дала. Але атрымліваў ён яе не ва ўласнасць, а ў карыстанне. За

карыстанне зямлёй ён заўсёды, пры любых умовах павінен быў

несці на карысць уласніка розныя павіннасці.

У гістарычнай літаратуры вядомы чатыры формы феадальных

павіннасцей: даніна, прадуктовы аброк, грашовы аброк і паншчы-

на. Самай першай формай феадальнай эксплуатацыі была даніна.

Яна спаганялася, як правіла, прадуктамі неземляробчага характару.

Гэта было выклікана тым, што ў перыяд станаўлення феадальных

адносін узровень вытворчасці працы ў сялянскай гаспадарцы быў

яшчэ невысокім. Яна яшчэ не вырабляла лішкаў прадуктаў, якія

357

феадал мог забіраць у селяніна, не наносячы шкоды яго гаспадар-

цы. У перыяд феадалізму, акрамя прынцыпу "няма зямлі без пана",

дзейнічау і другі прынцып — "карыстацца селянінам так, каб яго

хапіла на заўтра", г. зн. даваць магчымасць сялянскай гаспадарцы

ўзнаўляцца. Калі феадалы парушалі гэты прынцып, бралі ў се-

ляніна больш, чым ён мог даць, то гэтым падсякалі сук, на якім

самі ж сядзелі. Селянін тады непазбежна разараўся і не ў стане

быў выконваць павіннасці на карысць феадала. А дабрабыт феада-

ла цалкам залежаў ад таго, у якім стане знаходзілася сялянская

гаспадарка, ці здольная яна была выконваць ускладзеныя на яе

павіннасці.

Вось чаму ў IX—XI стст., калі ўзровень прадукцыйнасці працы ў

сялянскай гаспадарцы быў яшчэ вельмі нізкім, асноўнай формай

феадальнай эксплуатацыі была даніна. Але, як вядома з "Рускай

праўды", у перыяд існавання Кіеўскай Русі мелі месца і прадуктовы,

і грашовы аброкі, і нават паншчына. Усе чатыры формы феадальнай

эксплуатацыі суіснавалі адначасова, а адна з іх, у моц тых ці іншых

умоў, была асноўнай, дамінуючай. У IX—XI стст. ёю была даніна, у

XII—XIV стст. — прадуктовы аброк, у XV — першай палове XVI ст.

— грашовы аброк, з сярэдзіны XVI ст. — паншчына.

Пры феадалізме існавалі дзве формы феадальнай уласнасці на

зямлю — умоўная і безумоўная, або абмежаваная і неабмежаваная.

У Вялікім княстве Літоўскім, як і ў іншых раннефеадальных

дзяржавах, вярхоўным уласнікам зямлі, яе распарадчыкам быў вялікі

князь. Зямельная маёмасць феадалаў, у першую чаргу сярэдніх і

дробных, знаходзілася ў залежнасці ад вялікага князя. Ён рэгуляваў

іх уладанні ў сваіх ваенна-палітычных і фінансавых мэтах.

Сярэднія і дробныя феадалы складалі шляхецкае саслоўе, пача-

так якому паклаў прывілей Ягайлы 1387 г. Пазней ён быў пацверд-

жаны Гарадзельскім прывілеем 1413 г. Гэтыя прывілеі надавалі

літоўскім "баронам" і знатным баярам каталіцкага веравызнання

правы, якімі карысталася польская шляхта. Такія ж маёмасныя пра-

вы атрымалі ў 1432 і 1434 г. (прывілеі Ягайлы і Сігізмунда Кейс-

тутавіча) і беларускія праваслаўныя феадалы. У асноўным гэта

былі былыя дружыннікі князёў.

Мелі месца выпадкі ўзвядзення ў шляхецтва і цяглых сялян, якія

358

спраўна выконвалі земскую службу. Але часцей за ўсё ўзводзіліся ў

шляхецтва не прама з цяглай, а з панцырнай ці якой-небудзь іншай

службы. Ступенню дасягнення шляхецтва была таксама канцылярс-

кая ці прыдворная служба. Вялікі князь узводзіў у шляхецкае званне

не толькі сваіх падданых, якія вызначыліся на ратным полі, але і

сваіх заслужаных дваровых прыслужнікаў — адверных (швейцараў),

машталёраў (конюхаў), каморнікаў (лакеяў), а таксама вызначыў-

шыхся канцылярскіх служачых (пісараў) і г.д.

На амаль аднолькавым становішчы з баярамі-шляхтаю і зямя-

намі, якія атрымлівалі шляхецтва не за ваенную, а за цывільную

службу і выйшлі з сялян і слуг, не карыстаючыся іх палітычнымі

правамі, знаходзіліся ў Вялікім княстве Літоўскім татары. Пасля

паходаў на Дон у 1397—1398 гг. Вітаўт пасяліў мноства палонных

татар у заходніх землях Вялікага княства Літоўскага. У Беларусі

яны жылі на тэрыторыі сучаснага Лідскага, Навагрудскага і Іўеў-

скага раёнаў. Татары ў асноўным неслі ваенную службу, за што

атрымлівалі зямельныя надзелы.

Баяры-шляхта, зямяне і татары трымалі пад гаспадаром, вялікім

князем, зямельныя надзелы на розных умовах. Самым старажыт-

ным тыпам феадальнага землеўладання было фактычнае ўладанне

зямлёй з падарункам вялікага князя. Гэтыя ўладанні, як правіла,

былі наследнымі і перадаваліся ў спадчыну жонцы, дзецям і нават

пабочным родзічам. Толькі пры адсутнасці спадкаемцаў іх надзелы

вярталіся назад вярхоўнаму ўласніку зямлі — вялікаму князю.

Побач з выслугамі "на вечнасць" вялікі князь са складу свайго

дамену раздаваў зямельныя надзелы і да "волі і ласкі сваёй гаспа-

дарскай", не вызначаючы дакладна тэрмінаў валодання і карыстан-

ня. Але гэты парадак не вельмі задавальняў іх уладальнікаў, па-

колькі трымаў іх у няпэўнасці і невядомасці. Таму вялікі князь

хутка стаў акрэсліваць тэрмін валодання зямлёй. З'явіўся новы тып

"часовага" землеўладання: "да жывата" — г.зн. пажыццёва, "да

двух жыватоў" — г.зн. з правам перадаць дзецям, "да трох жыва-

тоў" — г.зн. з правам перадаць дзецям і ўнукам.

У інтарэсах дзяржаўнай службы ўзнік асобны тып землеўладан-

ня на ленным праве, г.зн. з правам пераходу зямлі да спадкаемцаў

толькі мужчынскага полу.

359

Але пры ўсім тым сваімі памесцямі баяры-шляхта, зямяне і

татары валодалі толькі пры ўмове службы вярхоўнаму ўласніку

зямлі - вялікаму князю. Памесце ўсё роўна, да якога б тыпу з

вышэй пералічаных не належала, адбіралася ад уладальніка, калі

ён не з'яўляўся на службу або выконваў службу недобрасумленна.

Побач з вялікакняжацкім даменам (у канцы XIV ст. ён займаў

прыкладна 70% тэрыторыі ВКЛ) існавала і вялікая колькасць не-

залежных маёнткаў, уладальнікі якіх распараджаліся імі "з по-

ўным правам і панствам". На гэтых маёнтках не ляжалі тыя

абмежаванні, якія былі на памесцях "пад гаспадаром". Вялікі

князь захоўваў у адносінах да іх толькі права вярхоўнага пра-

віцеля дзяржавы. Іх уладальнікі распараджаліся сваімі землямі

самастойна, раздавалі іх сваім слугам. Гэта былі ў асноўным

уладанні былых заходнерускіх і літоўскіх князёў — Рурыкавічаў і

Гедымінавічаў. Яны не былі пазбаўлены сваіх правоў пры ўста-

ляванні ў Літве адзінадзяржаўя. За імі было прызнана права вот-

чыннага землеўладання. Многія з іх потым папоўнілі свае вало-

данні за кошт "падарункаў" вялікіх князёў.

Аднолькавымі правамі з уладаннямі былых удзельных князёў

карысталіся землі, якія належалі епіскапскім кафедрам, саборным

цэрквам і манастырам.

Такім чынам, феадальная ўласнасць на зямлю ў Вялікім княстве

Літоўскім была саслоўнай і насіла іерархічны характар. Феадаль-

нае эемлеўладанне, асабліва дробных і сярэдніх феадалаў, было

першапачаткова ўмоўным і абмежаваным.

Але такое становішча не задавальняла феадалаў. Яны вялі ба-

рацьбу за перадачу ім зямлі ў безумоўнае валоданне. Першымі

дамагліся гэтага права літоўскія феадалы ў 1387 г. У 1413 г. гэтае

права атрымалі і беларускія феадалы, прыняўшыя каталіцтва. Пра-

васлаўныя беларускія феадалы атрымалі гэта права толькі ў 1432 г.

Пазней яно было пацверджана прывілеямі Сігізмунда Кейстутавіча

ў 1434 г. і Казіміра Ягелончыка ў 1447 г.

Але феадал, валодаючы зямлёй (або вотчынай, або памесцем на

любой з умоў), не мог абысціся без сялян. Зямлю трэба было

апрацоўваць, каб атрымаць ад яе карысны прадукт. Апрацоўвалі яе

сяляне. Паколькі яны былі пазбаўлены права ўласнасці на зямлю,

360