Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

У XVI і асабліва ў XVII—XVIII стст. назва распаўсюджваецца на

ўвесь беларускі этнас.

Ф. Скарына ў Кракаве запісаўся "літвінам". Беларускі гуманіст

XVI ст. М. Цішкевіч — аўтар трактата "Пра норавы татараў, літ-

вінаў і маскавітаў" — паўсюль падпісваўся Міхалонам Літвінам.

Простыя сяляне, гараджане, шляхцічы, захопленыя ў палон цар-

скімі войскамі ў войнах XVI—XVII стст., называлі сваю радзіму

Літвою. А. Філіповіч у 1667 г. месцазнаходжанне Купяціцкага ма-

настыра называў у Літве, а гэта ж — "міля ад Пінска". Форма

"нацыянальнага" самавызначэння насельніцтва Беларусі (асабліва

шляхты) умацоўваецца пасля аб'яднання княства з каралеўствам у

Рэч Паспалітую, якое разглядалася як "аб'яднанне дзвюх нацый

(палякаў і літвінаў) у "адзіную нацыю". Мясцовыя магнаты і шлях-

та доўгі час падкрэслівалі, што яны менавіта "літвіны", чым выказ-

валі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасвядо-

масці. "Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў",

— пісаў у канцы XVI ст. канцлер Л.Сапега. Назвы "літвіны",

'Літва", на думку даследчыкаў, былі найбольш абагульняючай

формай этнічнай самасвядомасці і самавызначэння беларускага

насельніцтва ў XVII—XVIII стст. Яны ўжываліся на нашых тэры-

торыях больш за пяцісот гадоў, а ў другой палове XIX ст. пера-

мясціліся на паўночны захад і сталі найменнем суседняга балцкага

народа і яго зямлі.

Заўважана, што ў добра вядомых і вартых даверу гістарычных

крыніцах XII—XV стст., пачынаючы ад "Аповесці мінулых гадоў",

Радзівілаўскага, Лаўрэнцьеўскага (акрамя Іпацьеўскага) і іншых

аўтэнтычных летапісаў і дакументаў таго часу, што складзены на

ўсходнеславянскіх землях, нідзе не згадваецца Белая Русь. Няма

гэтай назвы і ў агульнадзяржаўных летапісах і хроніках ВКЛ XV—

XVI стст. Дзіўна, але Белая Русь ні разу не згадваецца нават у такім

паказальным помніку, як Баркулабаўскі летапіс, які складзены ва

Усходняй Беларусі ў першай палове XVII ст.

Першая згадка пра Белую Русь змешчана ў геаграфічным трак-

таце "Апісанне зямель", складзеным у другой палове XIII ст. ката-

ліцкім манахам-місіянерам, які ў часы князя Міндоўга прапаведа-

ваў сярод язычнікаў Літвы, Жамойці і Яцвягі і добра ведаў гэтыя

321

322

краі. Як выцякае з кантэксту апавядання, аўтар, хутчэй за ўсё,

разумеў памежную, прылеглую да Прыбалтыкі, паўночна-заход-

нюю частку Русі, г.зн. тэрыторыю сучаснай Усходняй Беларусі і

Пскоўшчыны.

Адна з рэдакцый "Аповесці мінулых гадоў" — Іпацьеўскі спіс

згадвае пад 1305 г: "В лето 6813 (1305) ... много бо зла Ляхом

Литва, Жмоит, прежде сотвори, Ляхов и Мазуров полками в полон

бра, сице Лях един по гривне, се есть по десяти грошей литовских,

в Литве и Руси Белой продаван был... "

Самая ж даўняя, дакладная гістарычная звестка пра Белую

Русь у аўтэнтычным помніку ўсходнеславянскага паходжання су-

стракаецца ўпершыню ў грамаце Івана III да Папы Рымскага

Сікста 1472 г., дзе маскоўскі князь называе сябе dux Albae Russiae. Гэта назва ўжываецца тут у сэнсе вольная, прававерная,

вялікая, а не ў сэнсе заходняя, як гзта падаецца ў заходнееўра-

пейскіх крыніцах эпохі сярэднявечча.

Дакументальна зафіксаваны факты выкарыстання назвы "Белая

Русь" маскоўскімі князямі другой паловы XV — пачатку XVI ст. у

палітычных мэтах. Спробы замацаваць гэту назву за Маскоўскай

дзяржавай маглі быць абумоўлены як яе вызваленнем ад ардынскай

залежнасці, так і палітычнай дактрынай "Масква — трэці Рым". У

абодвух выпадках выкарыстанне наймення "Белая Русь" мела чыс-

та міфалагічны сэнс. Як этнанімічнае ці этнаграфічна-тэрытары-

яльнае вызначэнне Маскоўскай дзяржавы яно ніколі не ўжывалася.

Уяўляе цікавасць аналіз тэрміна Белая Русь расійскім гісто-

рыкам XVIII ст. Тацішчавым: "О причине же имели сего разные

мнени находятся. Герберштейн (аўстрыйскі дыпламат XVI ст.,

аўтар запісак) и другие от множества снегов написали, токмо сие

неправо, ибо Велтой Руси, где стужии снегов более бывает, паче

бы согласовало. Польские и некоторые наши кладут от белого

платья, которое при дворе царском в почтении было. Но и сие

несогласно, ибо в Белой Руси более овец серых, следственно, и

платья серого, нежали в Малой Руси... Древние наши писатели

разумели под оным именем Польский и Мережской или Суздальс-

кий и Ростовский пределы с принадлежностьми, после Смоленское

или Кревич, которое было особное владение, к тому присовокупи-

ли. Литовские, хотя похитить титул великих князей белорусских,

обладав Смоленском, оное токмо за Белую Русь почли".

Але, як прасочваецца па крыніцах XVII—XVIII стст., гэты этна-

тапонім прышчэплівалі за нашымі землямі расійскія манархі: Аляк-

сей Міхайлавіч, Кацярына II. Цар Аляксей, уступіўшы ў Вільню ў

1655 г., да свайго тытула "великий князь всея Великия и Малыя..."

дадаў "и Белыя России". Тады ж была ўтворана Беларуская (ці

Магілёўская або Беларуска-Магілёўская) епархія. Ненавісныя ёй

словы "літвіны", "Літва" імкнулася выкрэсліць з ужытку Кацярына

II. Насельніцтва Беларусі ў XIX ст. было пастаўлена перад выба-

рам: называцца ці рускімі, ці палякамі. Назвы "Беларусь", "бе-

ларускія губерні", "беларусы" выконвалі ў тых умовах ролю камп-

рамісу.

Такім чынам, назвы Беларусь, беларусы, хоць і даўнія, але не

мясцовага, не тутэйшага паходжання. Яны не мелі спачатку

выразна этнічнага характару, можа таму так марудна тут пры-

жываліся і так позна — у другой палове XIX—XX ст. — зама-

цавалася ў народнай свядомасці. Аднак гэта не падвяргае сум-

ненню старажытнасці і самабытнасці беларускага народа, яго мо-

вы, гісторыі і культуры.

У XIV — першай палове XIX ст. тапонім "Белая Русь" і

этнонім "беларусы" не ахоплівалі ўсёй нашай зямлі і этнасу, а

з'яўляліся толькі лакальна-тэрытарыяльным вызначэннем. Гэтыя

найменні спачатку замацаваліся за ўсходнебеларускімі землямі

Віцебшчыны, Смаленшчыны, Магілёўшчыны і іх насельніцтвам і

толькі ў другой палове XIX ст. распаўсюдзіліся на ўсю нашу

Бацькаўшчыну і народ. Тлумачэнняў паходжання і сэнсу назвы

"Белая Русь" безліч, але ўсе яны з'яўляюцца толькі здагадкамі.

Паходжанне назвы звязваюць то з кліматычна-геаграфічнымі або

этнаграфічнымі асаблівасцямі гэтых зямель, то са знешнепалітыч-

нымі ці канфесійнымі фактарамі, то са своеасаблівым статусам іх

у складзе княства.

Названыя этнонімы ў залежнасці ад абставін маглі ўжывацца

паасобку ці сумесна ("ліцвін рускага роду", "ліцвін-беларусец"),

але ўсе яны з'яўляліся элементамі этнічнай самасвядомасці бела-

рускага народа.

323

Аддзяліўшы ад сябе словы Літва і Русь, мы атрымалі поўную

блытаніну ў нашай мінуўшчыне — не можам знайсці ў сваёй

гісторыі сябе, заблыталіся, што ў нашай культуры нашае, а што

чужое, адкуль мы і адкуль іншыя. Часам даходзіць да недарэчнас-

цяў: згадваючы Старажытнабеларускую дзяржаву — Вялікае кня-

ства Літоўскае, сучасны беларускі гісторык мусіць як быццам вы-

бачацца і кожны раз тлумачыць, што і мы, беларусы, маем да гзтага

княства нейкае дачыненне.

Пісаць сёння: літоўска-беларуская дзяржава, літоўска-беларускія

князі, літоўска-беларускае войска і г.д. — калі гаворка ідзе пра

сярэднявечча — недарэчнасць. Паводле сярэднявечнай тэрміналогіі

больш дакладна трэба пісаць: літоўска-руская або проста літоўская.

Нельга лічыць назву Літва, якая нарадзілася, пашыралася і ўмацо-

ўвалася на беларускіх землях, як нешта асобнае ад нас і чужое,

гэтак жа нельга ўспрымаць як чужую Вільню — калыску беларус-

кай нацыі, дзяржаўнасці і культуры, нашу старажытную сталіцу.

Назвай Літва яшчэ ў зусім недалёкім мінулым звалася заходняя і

цэнтральная Беларусь. Нават прадстаўнікі афіцыйных колаў Ра-

сійскай імперыі разглядалі Віленскую, Гродзенскую, Менскую гу-

берні і Беласточчыну як Літоўскі край. На іх тэрыторыі пасля

падзелаў Рэчы Паспалітай былі ўтвораны Літоўская губерня, по-

тым Літоўскае генерал-губернатарства, Літоўская епархія. Зразуме-

ла, царскія ўладары пакідалі этнічна беларускім адміністрацыйна-

тэрытарыяльным утварэнням назву Літва не выпадкова, а паводле

глыбокай гістарычнай традыцыі.

Літоўцамі і называлі нас, і мы самі сябе лічылі яшчэ ў мінулым

стагоддзі. "О, Літва, мая Айчына", — пісаў пра Наваградчыну

Адам Міцкевіч. "Продкі мае выйшлі з літоўскіх балотаў", — пісаў

пра Піншчыну Фёдар Дастаеўскі.

Беларускі пісьменнік Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч "Літвою" лі-

чыў Менск, у якім тады жыў, — сучасную сталіцу Беларусі. Бела-

рускага паэта Уладзіслава Сыракомлю сучаснікі называлі "лірнікам

літоўскім", а другі вядомы беларускі пісьменнік Арцём Вярыга-

Дарэўскі, які нарадзіўся на Лепельшчыне і жыў у Віцебску, пісаў у

сваім творы: "Літва — родная зямелька". Дарэчы, і верш ягоны з

красамоўнаю назваю "Літвінам, што запісаліся ў мой "Альбом",

324

на развітанне" (1858) быў адрасаваны маладым беларускім лі-

таратарам. У ім аўтар, між іншым, усклікаў: "Чый гэта голас?

Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы ".

Такіх прыкладаў безліч. 3 іх відаць, што ў XIX ст. словы "Літва"

і "літвін" выкарыстоўваліся як саманазва беларусаў заходняй і цэн-

тральнай частак нашага краю. Гэтак жа называлі нас і суседзі. 3

вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: "Хіба лихо озме

литвина, щоб він не дзекнув ". Жыхары Курскай і Арлоўскай аблас-

цей Расіі называлі беларусаў "літвінамі" ажно да другой сусветнай

вайны. А на Беласточчыне ўжо ў наш час запісана пра беларуса:

"Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!", або "Ліцьвін — то

чортаў сын!"

Дзесяткі вёсак на Беларусі маюць назву Літва. Пэўна, кожны з нас

мае знаёмых беларусаў з прозвішчамі Літвін, Літвіновіч, Літвінка...

Самае цікавае, што і дзяржаўную "рускую" мову ВКЛ часам

называлі літоўскай. Яшчэ чэшскі тэолаг Геранім Пражскі, пабыў-

шы пры Вітаўце місіянерам у Княстве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве

"мова народа ёсць славянская", а паводле назвы дзяржавы яе назы-

ваюць "літоўскаю". Беларускі асветнік Л. Зізаній ў 1626 г. па заказе

патрыярха напісаў праваслаўны "Катэхізіс" і растлумачыў у ім на-

зву самога твора так: "по-литовску это оглашение, русским же

языком нарицается беседословие ". Праз год сам маскоўскі цар пы-

таўся ў яго: "По литовскому языку как вы говорите "собра"?", на

што асветнік адказваў: "Тожде и по литовскому языку "собра".

Як дзяржаўная мова магутнай некалі Літвы - Вялікага княства

Літоўскага, беларуская мова яшчэ і ў XVIII стагоддзі нягледзячы на

інтэнсіўную паланізацыю краю, і на захадзе - для Польшчы, і на

ўсходзе — для Расійскай імперыі, — заставалася "літоўскаю". I

адданы новай валадарцы Кацярыне II праваслаўны уладыка В. Сад-

коўскі пагражаў беларускім святарам на слуцкім епархіяльным са-

боры: "Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого про-

клятого літовского і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў

салдаты паадаю, а сваіх з-за кардону панаважу!"

Сярод іншых этнасаў беларусаў выдзеліў іх менталітэт - склад

розуму народа, лад яго мыслення, нацыянальны характар, псіхало-

гія. Ён складваўся ва ўмовах шматсотгадовага процістаяння на на-

325

шых землях двух славянскіх цэнтраў - Польскага каралеўства і

Маскоўскага царства. Да лепшых маральна-духоўных якасцяў бе-

ларусаў адносяцца нацыянальная і рэлігійная талерантнасць, па-

мяркоўнасць, лагоднасць, мяккасардэчнасць, вынослівасць, шчод-

раць, кемлівасць, няпомслівасць, сумленнасць, добразычлівасць,

рахманасць, паэтычнасць душы, працавітасць. Недахопы народа -

гэта працяг яго вартасцяў. Да адмоўных бакоў беларускага ментал-

ітэту можна аднесці пэўныя апатычнасць, нерашучасць, кансерва-

тыўнасць, недаверлівасць, скрытнасць, пакорнасць. Напрыклад, не-

дастатковая рашучасць, магчыма, з'яўляецца вынікам празмернай

талерантнасці, добразычлівасці беларусаў. Абагульняючы партрэт

народа дапаўняюць і такія рысы, як маўклівасць, дамаседства, не-

агрэсіўнасць, схільнасць да згоды, пошуку кампрамісаў і інш. Мож-

на вызначыць некаторыя бакі беларускай ментальнасці ў пара-

ўнанні з нацыянальнымі характарамі насяляючых Беларусь наро-

даў. Так, ад яўрэяў беларусы адрозніваюцца меншай энергічнасцю,

знаходлівасцю, настойлівасцю, менш развітым уменнем прыстасо-

ўвацца да жыццёвых абставін, большым індывідуалізмам, меншай

згуртаванасцю. Беларусы найчасцей не маюць той легкадумнасці і

таго самахвальства, якія даволі часта былі ўласцівы палякам, асаб-

ліва шляхецкага паходжання. Неразвітае пачуццё помсты адрозні-

вае іх ад украінцаў. Разам з тым, незвычайная стойкасць, муж-

насць, ваярская здольнасць абараняць Радзіму, сваю сям'ю і род-

ную хату, якія нашы продкі праяўлялі ў складаных сітуацыях, упар-

тае пераадоленне цяжкасцяў выратавалі нашу нацыю ад знішчэння

і даюць упэўненасць у нашай здольнасці захавання ў будучым.

Менталітэт з'яўляецца ўстойлівай этнічнай прыкметай. Нарадзі-

ўшыся ў выключна складаных умовах, прашоўшы праз выпраба-

ванні лёсу, беларусы захавалі непаўторныя рысы свайго нацыя-

нальнага характару, па якіх іх можна пазнаць і сёння.

Этнічныя меншасці

Аснову новай этнічнай супольнасці склала ўсходнеславянскае

насельніцтва. Але ў яе фарміраванні прымалі ўдзел таксама інша-

этнічныя групы: заходнеславянскія (палякі), балцкія (прусы, борці,

яцвягі, літва, дайнова, жамойты, латгалы), цюрскія (татары). Яны

326

аказалі ўплыў на мову, культуру, рэлігію беларускага этнасу і пас-

лужылі дадатковым кампанентам гэтай супольнасці. Акрамя таго, у

той час на землях Беларусі пражывалі таксама невялікія групы

яўрэяў, цыган, караімаў, шатланцаў, французаў, немцаў рускіх, ук-

раінцаў і інш. 3 другога боку, літвіны жылі ў Польшчы, Масковіі,

Галандыі і іншых дзяржавах.

Групы палякаў на этнічных беларускіх землях у другой палове

XIV ст. з'яўляюцца у якасці палонньгх пасля паходаў вялікіх лі-

тоўскіх князёў у Польшчу. Прыкметай міграцыі палякаў на Бела-

русь у наступныя стагоддзі не было, бо законы княства забаранялі

ім займаць тут пасады і набываць зямлю. Пад уздзеяннем польска-

га этнакультурнага ўплыву, што ўзмацніўся пасля Люблінскай уніі,

прадстаўнікі вышэйшага саслоўя змянілі сваё этнічнае самавызна-

чэнне. Паланізацыі літвінаў-католікаў спрыяў касцёл, які прывіваў

ім польскую этнічную свядомасць. Пераважная болынасць тых, хто

лічаць сябе сёння палякамі, маюць беларускія карані.

Ад палякаў княства ўспрыняла адміністрацыйны падзел на

ваяводствы, запазычыла магдэбурскае права, якое ў іх з'явілася

ўжо ў XIII ст., пераняла новы каляндар, у асноўным з Польшчы

пранікаў каталіцызм. Польская мова ўзбагаціла беларускую та-

панімію і антрапамію, аказала ўздзеянне на фарміраванне шэра-

гу характэрных асаблівасцяў беларускай мовы. Палякі далі на-

звы шэрагу населеных пунктаў (тыпу "Ляхаўцы", "Ляхі", "Ля-

хаўшчына"), новыя прозвішчы (Хадакоўскія, Недашкоўскія, Рад-

зялоўскія і інш.), словы, якіх раней не было ва ўсходнеславянс-

кай мове: "мовіці", "мова", "змова", "вымова", "моц", "менаві-

та", "згода", "абавязак", "абяцаць", "будаваць", "быдла" і інш.

Запазычанне польскіх слоў асабліва інтэнсіўна здзяйснялася ў

XV—XVI стст. Праз польскую мову ў беларускую пранікла гру-

па нямецкіх слоў: "рада", бурмістр", "біскуп", "кляштар" і інш.

Хаця палякі былі на Беларусі толькі этнічнай меншасцю, тым не

менш польскі нацыянальна-культурны ўплыў на Беларусь узмац-

няўся па меры ўзрастання палітычнага і рэлігійнага ўплыву

Польшчы і Ватыкана.

Даволі хуткі працэс засвойвання польскай мовы і культуры,

які пачынаецца ў 1570 - я гады, меў спачатку пазітыўны харак-

327

тар, бо дапамагаў знаёмству нашых продкаў з культурнымі і

навуковымі дасягненнямі Заходняй Еўропы. Але менавіта з яго

бярэ вытокі заняпад беларускай мовы і культуры, што адбыўся ў

канцы XVII ст. Тады, у XVI ст., не бачылася ніякай небяспекі ў

знаёмстве перадавых, па-еўрапейку адукаванных беларусаў з ла-

цінскай і польскай мовамі, на якіх яны пісалі свае творы. У гэты

пачатковы перыяд паланізацыі польская мова пранікала ў кня-

ства нібы сама па сабе, без дапамогі з боку палякаў. Яна ўводзі-

лася ў княства яго ўраджэнцамі. У гэтым галоўная асаблівасць і

карэннае адрозненне паланізацыі пачатковага перыяду, які пра-

цягнуўся да пачатку XVII ст., ад навязваемай каралеўствам пала-

нізацыі XVII—XVIII стст.

Найбольшыя "поспехі" ў такім самастойным спальшчэнні зрабілі

шляхта і магнаты. Штучная ліквідацыя з іх ужытку беларускай мовы

істотна замарудзіла развіццё нацыянальнай самасвядомасці.

Захавальнікам беларускай мовы і культуры стаў просты народ.

Акаталічаны і апалячаны пануючы клас супрацьпаставіў сябе ас-

ноўнай масе насельніцтва не толькі ў сацыяльных, але і ў рэлігій-

ных, і ў культурна-этнічных адносінах.

У XIII XIV стст. на Беларусь перамясцілася частка балтаў

(прусаў, борцяў, жамойтаў), цяснімых крыжакамі. У заходніх раё-

нах беларускай этнічнай тэрыторыі пражывалі яцвягі (да канца

XIII ст.) і літоўцы. Іх мова і культура цесна ўзаемадзейнічалі з

беларускай. Так з'явіліся ў беларускай тапаніміцы новыя назвы

населеных пунктаў: "Прусінава", "Прусы" і інш. (ад этноніна "пру-

сы"), "Ятвезь", "Ятвеск" і г.д. (ад тэрміна "яцвягі"), "Латыголь",

"Латыголава", "Латыголічы" (ад "латгалы"). Усяго звыш 200 балц-

кіх назваў населеных пунктаў налічваюць даследчыкі ў заходніх

раёнах Беларусі. У беларускую антрапанімію увайшло звыш 100

балцкіх прозвішчаў (Зыль, Лавейка, Макута, Рэкуць, Сурвіла і

інш.). У нашу мову ўвайшлі балцкія словы "дойлід", "клуня",

"пуня", "свіран", "кумпяк", "дзякло" ( падатак зернем) і г.д. У

Вялікім княстве Літоўскім канчаткова завяршалася славянізацыя

літоўскіх феадалаў, усяго балцкага насельніцтва заходніх бела-

рускіх зямель.

3 канца XIV ст. на Беларусі пачалі сяліцца татары. Спачатку

328

гэта былі палонныя, захопленыя Гедымінам і Альгердам. Пазней

тут знаходзілі прытулак эмігранты з Залатой Арды, пацярпеўшыя

там паражэнне ў міжусобнай барацьбе. Першым быў хан Тахта-

мыш са сваімі прыхільнікамі. Іх надзялялі зямлёй і сялілі на

Віленшчыне, Гродзеншчыне і Міншчыне. Агульная колькасць та-

тарскага насельніцтва ў княстве ў XVI ст. складала ад 40 тыс. да

100 - 200 тыс. чалавек. Татары неслі вайсковую службу, займаліся

рамёствамі і перадалі беларусам свае навыкі ў конегадоўлі, гарод-

ніцтве, гарбарстве, узбагацілі беларускую лексіку. Татарскія пася-

ленцы на Беларусі доўгі час захоўвалі сваю сацыяльна-племян-

ную арганізацыю, звычаі, абрады, вераванні і адрозніваюцца ад

мясцовага насельніцтва асаблівасцямі культуры. Большая іх част-

ка была прыроўнена да шляхты і займала прывілеяванае станові-

шча. Пад татарокім уплывам у беларускай мове з'явіліся словы

"атаман", "улан", "казак", "ямшчык", "армяк", "баклага", "тамга",

у беларускую антрапанімію праніклі татарскія прозвішчы: Татар-

чук, Татарэнка, Татаронак і г. д., у тапаніміку - назвы населеных

пунктаў - "Татаршчына", "Татарка" і інш. Самі татары ўжо ў

пачатку XVI ст. асіміляваліся беларусамі, перанялі іх мову, забыў-

шы ўласную. Татарскія рэлігійныя кнігі Аль-Кітабы, пісаныя

арабскімі літарамі на беларускай мове, з'яўляюцца унікальнымі

помнікамі старадаўняй беларускай мовы.

У канцы XIV—XVI стст. ідзе масавая міграцыя на Беларусь

яўрэяў з краін Заходняй Еўропы, дзе яны цярпелі цяжкі ўціск.

Першыя іх супольні ўзніклі ў канцы XIV ст. у Бярэсці і Гародні. 3

другой паловы XVI ст. яўрэі займаюць прыкметнае месца ў этніч-

най структуры насельніцтва Беларусі. Большая частка іх сялілася ў

гарадах і мястэчках і займалася рамёствамі, гандлем, дробным

прадпрымальніцтвам, ліхвярствам. Яны жылі замкнёнымі тэрыта-

рыяльнымі абшчынамі - кагаламі і складалі ў гэты час да 20%

гарадскога насельніцтва.

Першыя групы рускіх мігрантаў на Беларусі з'явіліся ў XV —

XVI стст. Сюды ўцякаюць ад праследаванняў апальныя князі і валь-

надумцы (А. Курбскі, Арцемій і інш.), з другой паловы XVII ст. - ад

здзеку і ўціскаў дзесяткі тысяч стараабрадцаў, сялян і гараджан.

Рускія, а таксама ўкраінскія перасяленцы і ўцекачы адносна лёгка

329

"ўпісваліся" ў роднае этнічнае асяроддзе і ўжо ў другім - трэцім

пакаленні амаль нічым не адрозніваліся ад мясцовых жыхароў.

На зямлі Беларусі цыганы з'явіліся ў сярэдзіне XV ст. Наплыў

смуглявых вандроўнікаў ішоў спачатку праз Польшчу і Германію,

у канцы XVI - пачатку XVII ст. - з Венгрыі. У тыя часы амаль ва

ўсіх еўрапейскіх краінах дзейнічалі жорсткія законы супраць іх.

Больш спакойным было становішча гэтага народа ў Венгрыі,

Вялікім княстве Літоўскім і Расіі. Тут, нягледзячы на некаторыя

ганенні, цыганы атрымалі прызнанне як добрыя кавалі, ювеліры,

каняводы, музыкі, спевакі, танцоры і дрэсіроўшчыкі звяроў, а

жанчыны здабылі славу варажбою і знахарствам. Большасць цы-

ган вяла вандроўны лад жыцця. Галоўным месцам збору вандроў-

ных груп была Зэльва. Урад Рэчы Паспалітай беспаспяхова спра-

баваў прывучыць іх да аселага жыцця, прымацаваць да зямлі.

Цыганы не прыжыліся ў вёсцы, а цягнуліся да гарадоў і мястэчак,

дзе звычайна сяліліся на ўскраінах. Аселыя цыганы пражывалі ў

мястэчку Мір і займаліся рамёствамі. Цыганы жылі плямёнамі на

чале з выбарнымі войтамі ці ваяводамі, захавалі бытавую спе-

цыфіку і выконвалі абрады як беларускага народа, сярод якога

жылі, так і свае традыцыйныя.

Масавыя перасяленні ў Вялікае княства Літоўскае ў XIV—XVII

стст. іншаэтнічных груп сведчаць пра нацыянальную і рэлігійную

талерантнасць гэтай дзяржавы. Нашчадкі гэтых мігрантаў жывуць

на Беларусі да нашага часу. Сёння тут налічваецца 112 тыс. яўрэяў,

12 тыс. татараў, 8 тыс. цыганоў.

Такім чынам, перыяд канца XIII - сярэдзіны XVII ст. стаў для

беларускай народнасці часам станаўлення, развіцця і ўздыму.

Паспяховае развіццё этнасу абарвала вайна 1654—1667 гг., якая

стала першай нацыянальнай катастрофай. У наступныя часы ідзе

працэс размывання і заняпаду беларускага этнасу, які выразіўся

спачатку ў яго масавай паланізацыі, а потым русіфікацыі. У

гісторыі этнасаў звычайна ёсць свае "залатыя" і "змрочныя"

часы. Першыя спрыялі кансалідацыі этнасу, другія - разбурэн-

ню, паглынанню суседнімі этнасамі. Калі ядро этнасу перажыва-

ла "змрочныя" часы, гэтым самым этнас здаваў экзамен на права

існаваць.

330