Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

Канфрантацыя з Маскоўскай дзяржавай

У XIII—XV стст. пагроза незалежнасці і існаванню ВКЛ зыход-

зіла з розных бакоў: Галіцка-Валынскага княства, да пачатку XV ст.

найбольшую небяспеку ўяўляў Тэўтонскі ордэн, з другой паловы

гэтага стагоддзя галоўная пагроза ідзе з Усходу, дзе ўсё больш

адкрытую варожасць дэманстравала Маскоўская дзяржава.

У 50—80-я гады XV ст. адносіны паміж ВКЛ і Маскоўскай

Руссю рэгуляваліся трактатам 1449 Г, які ў гістарычнай літаратуры

кваліфікуецца як "вялікі акт падзелу Русі паміж Вільняй і Маск-

вой". Манархі Казімір і Васіль II абавязваліся захоўваць непаруш-

насць ўсталяваных межаў паміж дзяржавамі. Маскоўскі князь браў

на сябе абавязак "не вступагася" ў вотчыну Казіміра: "ни в Смо-

ленск, ни в Любутеск, ни во Мценск, ни во вси... вкраинные мес-

та". У сваю чаргу, Казімір адмаўляўся ад прэтэнзій на Ноўгарад

Вялікі і Пскоў, але Цвер заставалася сферай уплыву ВКЛ. Дагавор

заклікаў суседнія дзяржавы "жыти в любви, быти везде заодин".

Аднак гарачае імкненне адных захаваць за сабой беларускія і

ўкраінскія землі, а другіх авалодаць імі не давала магчымасць

ажыццявіць гэты высакародны заклік.

Асноўнай праблемай у палітычных дачыненнях Вільні і Масквы ў

канцы XV - пачатку XVI ст. з'яўлялася т. зв. "спадчына Рурыкавічаў"

- населеная пераважна праваслаўнымі ("рускімі» - па тагачаснай тэр-

міналогіі) землі, якія ў IX—XII стст. уваходзілі ў сістэму княстваў

Русі. Гэтае суперніцтва брала свой пачатак яшчэ з XIV ст. Ініцыятыву

спачатку трымалі ў сваіх руках вялікія літоўскія князі, якія ў ХIIІ—

XIV стст. сабралі пад эгідай Наваградка і Вільні болынасць зямель

колішняй Русі. 3 цягам часу ініцыятыва ў збіранні "рускіх зямель"

пачала паступова пераходзіць да Масквы, якая ў спрэчках з Літвой

выкарыстоўвала 2 галоўныя аргументы: рэлігійнае першынства і пры-

належнасць сваіх уладароў да дынастыі Рурыкавічаў.

У 1471—1478 гг. вялікі князь маскоўскі Іван III (1462—1505)

падпарадкаваў сабе схільны аддацца пад уладу Літвы Ноўгарад, ў

1484—1485 гг. лерамог даўняга ворага і апошняга канкурэнта Мас-

квы - здаўна саюзнае Літве княства Цвярское. Тады ж Іван III

упершыню ў практыцы двухбаковых адносін выставіў прэтэнзіі

адносна Полацка, Смаленска, Віцебска і іншых "рускіх" гарадоў.

291

Фактычная інкарпарацыя Цверы з'яўлялася парушэннем дамо-

вы 1449 г., па якой на гэтае княства распаўсюджваўся пратэктарат

Літвы. Аднак вялікі літоўскі князь Казімір, заняты ў той час паўд-

нёвымі справамі, не жадаў дзеля Цверы ўскладняць і без таго на-

пружаныя адносіны з Іванам III. Ён толькі даў збегламу князю

цвярскому палітычы прытулак, але аказаць яму ваенную дапамогу

катэгарычна адмовіўся.

Пасля канчатковага звяржэння мангола-татарскага ярма (1480) і

ўзмацнення сваёй дзяржавы князь маскоўскі прыступіў да актыў-

най экспансіі на захадзе, абгрунтоўваючы сваю палітыку тэзісам аб

праве Масквы на абшары ўсёй былой імперыі Рурыкавічаў.

Прэтэнзіі на суседнія беларускія і ўкраінскія землі з кожным

годам становяцца ўсё больш катэгарычнымі. Ужо ў 1489 г. Казімір

Ягайлавіч пачуў адкрыты папрок Івана III: "Нашы гарады і воласці,

і землі, і воды кароль за сабою трымае... "

Абвяшчэнне беларускіх і ўкраінскіх зямель сваёй вотчынай

было падрыхтавана таксама палітычнымі выступленнямі правас-

лаўнай знаці ўсходнеславянскіх (рускіх) зямель ВКЛ, якая, будучы

незадаволенай сваім нераўнапраўным становішчам у параўнанні з

феадаламі-католікамі, выказвала прамаскоўскія настроі. Гэтыя пе-

рабежчыкі з ВКЛ і маглі падказаць Івану III ідэю "адзінай Русі"і

нават пераканаць у рэальнасці яе выканання. Адным з першых

перабег у 1481 г. на бок Масквы, ратуючыся ад кары, удзельнік

нядаўняй змовы князь Фёдар Бельскі. 3 1483 па 1493 гг. "на службу

ў Маскву" перайшлі князі Варатынскія, Бялеўскія, Мярэцкія, Вя-

земскія, Адоеўскія. Такі арганізаваны пераход быў падрыхтаваны

вялікім маскоўскім князем, які ўмела выкарыстоўваў незадаволе-

насць царкоўнай палітыкай Казіміра і Аляксандра - літвінскія пас-

лы абвінавачвалі яго ў пасылцы "прелестных листов" (ад слова

"прельшать"). Прыняўшы маскоўскае падданства, здраднікі за-

хоўвалі за сабою зямельныя надзелы, якія з вайсковай дапамогай

суседскай дзяржавы ўключаліся ў яе склад.

Гэтак без абвяшчэння адкрытай вайны ў апошняе дзесяці-

годдзе панавання Казіміра на ўсходніх межах княства пачаліся

сапраўдныя ваенныя дзеянні. Ідэалагічным прыкрыццём далу-

чэння новых тэрыторый для маскоўскага ўрада быў лозунг

292

абароны праваслаўя ў ВКЛ. Вайна Масковіі з княствам рабілася

немінучай.

Яна выбухнула адразу, як толькі Іван III даведаўся пра смерць

Казіміра. Вялікая армія рушыла з-за ўсходняй мяжы на тэрыторыю

ВКЛ і на працягу 1492—1493 гг. захапіла шэраг зямель і гарадоў

да Вязьмы. Не жадаючы ісці на канфлікт з суседам, віленскі двор

намераваўся нейтралізаваць яго праз шлюб вялікага літоўскага кня-

зя Аляксандра з Іванавай дачкой Аленай. У 1494 г. было дасягнута

пагадненне аб новай мяжы паміж дзяржавамі. Да Масквы адышлі

Вяземскае княства і землі ў басейне верхняй Акі. Аляксандр прыз-

наваў усе ад'езды вярхоўскіх князёў і далучэнне да Масквы іх

уладанняў, а таксама адмаўляўся ад прэтэнзій на Ноўгарад, Пскоў,

Цвер і Разань. Вялікае княства Літоўскае ўступіла значныя тз-

рыторыі, якія цяпер клінам уразаліся ў глыб краіны. Іван III пацвер-

дзіў абавязацельства свайго папярэдніка не "вступатнся" ў Сма-

ленск. Абодва гасудары абяцалі дапамагаць і шанаваць адзін адна-

го. Мірны дагавор быў замацаваны шлюбным саюзам.

Дынастычны шлюб, на жаль, не прынёс Літве жаданага міру.

Іван III хоць і не вёў цяпер супраць зяця адкрытай вайны, шкодзіў

яму чужымі рукамі - падбухторваў крымскага хана Менглі-Гірэя, з

якім быў звязаны мірным пагадненнем 1480 г. Называючы яго "бра-

том и другом", Іван III накіраваў хана пустошыць суседнюю краіну:

"Садись на конь и иди на Литовскую землю не мотчая!" 3 таго

часу пачаліся штогадовыя набегі татараў на ВКЛ: 1483, 1494, 1495,

1496, 1497, 1498...

Мірнай згоды 1494 г. паміж Іванам III і Аляксандрам хапіла на

шэсць гадоў. У XVI ст. абедзве дзяржавы ўвайшлі ў стане вайны

паміж сабою.

Фармальнай зачэпкай для яе з'явілася раздутае маскоўскай пра-

пагандай пытанне аб веры Іванавай дачкі вялікай княгіні літоўскай

Алены, якую нібыта схілялі ў каталіцтва, і быццам бы маючых

месца пераследаваннях праваслаўнага насельніцтва ВКЛ, а таксама

аб новым тытуле маскоўскага князя - "государь всея Руси", які

заключаў у сабе непрыхаваную, адкрытую прэтэнзію на "рускія"

землі Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, вызначаў

палітычную праграму Івана III. Аляксандр не прызнаў за мас-

293

коўскім уладаром новага тытула, бачачы ў ім замах на дзяржаўную

ўласнасць сваёй краіны.

Абураны гэтым, маскоўскі ўладар абвясціў Аляксандру вайну.

Але фактычна новае ваеннае сутыкненне было справакавана пера-

ходам вясной 1500 г. на бок Масквы некаторых памежных князёў,

незадаволеных умовамі службы ў Аляксандра: Сямёна Бельскага,

Сямёна і Івана Мажайскіх, Васіля Шамяціча. Разам з імі адпалі іх

валоданні: Ноўгарад-Северскі, Чарнігаў, Старадуб, Гомель, Рагачоў

і інш. Прымаючы ўцекачоў, Іван III апраўдваў гэта неабходнасцю

бараніць аднаверцаў, якія быццам бы церпяць уціск і гвалт у сваёй

краіне.

Каб урэгуляваць канфлікт паміж дзяржавамі, у Маскву адразу

накіравалася літвінскае пасольства. Вялікі князь Аляксандр пай-

шоў на кампраміс і ўпершыню звяртаўся да Івана III як да "госуда-

ра всея Руси", патрабуючы вярнуць "здрадцаў" (князёў - перабеж-

чыкаў) і не чыніць больш крыўд на межах. Але вялікі князь мас-

коўскі пераклаў усю віну на Аляксандра і, выслаўшы назад яго

паслоў, у маі 1500 г. накіраваў на ВКЛ сваё войска. Толькі пасля

гэтага ў Вільню быў адпраўлены ганец з граматай пра абвяшчэнне

Івана III, які "христианство хочет стояти", вайны. Яго войска тым

часам авалодала Бранскам, Пуціўлем, Старадубам, Гомелем, Ноў-

гарад-Северскім і іншымі гарадамі.

На пачатку вайны Аляксандр накіраваў з Вільні на ўсход "сце-

рагчы межы" атрад гетмана Канстанціна Астрожскага. 14 ліпеня

1500 г. ён сустрэўся на рацэ Ведрашы (цяпер гэта ў Ельнінскім

раёне Смаленскай вобласці) з маскоўскім войскам "и учинили

межы собою бой и сечу великую, и побила москва литву". Здава-

лася, весці 4 тысячы на 40 - самагубства! Але Астрожскі цвёрда

вырашыў: "Мала ці многа масквічоў будзе, ды толькі ўзяўшы

бога ў падмогу біцца з імі, а не біўшыся - назад не вяртацца".

Яго малалікая конніца спачатку ашаламіла ворага атакай, але по-

тым, сціснутая маскоўскімі палкамі, прайграла бітву і была амаль

цалкам знішчана. Загінулі лепшыя вайсковыя сілы княства, сам

гетман трапіў у палон. Гэта была першая значная перамога над

войскам ВКЛ у палявой бітве, якіх раней маскоўскія ваяводы

пазбягалі. "Бысть тогда радость велия на Москве", - занатаваў

294

іх трыумф летапісец.Трагедыя на Ведрашы стала пачаткам новага

этапа супрацьстаяння дзвюх найбуйнейшых дзяржаў Усходняй

Еўропы. Вітаўтаву праграму стварэння тут магутнай дзяржавы,

ядром якой з'яўляліся б усходнеславянскія землі, атрымаў у спад-

чыну яго ўнук Іван III.

Не падрыхтаваны да вайны, разгублены вялікі літоўскі князь

Аляксандр спадзяваўся ўрэгуляваць канфлікт дыпламатычным

шляхам, апеляваў да хрысціянскай маралі і заклікаў свайго цес-

ця апамятацца, скардзіўся, што яго ваяводы "шкоды вялікія

ўчынілі, замкі знакамітыя паздабывалі, воласці папалілі і люд-

зей пабралі... да Масквы завялі", прызнаў за ім новы тытул.

Паслы ВКЛ спрабавалі нейтралізаваць саюзніка Івана III хана

Менглі-Гірэя і разарваць небяспечны маскоўска-крымскі саюз,

заручыліся падтрымкай Заваложскай Арды і Лівонскага ордэна.

Абранне Аляксандра польскім каралём у 1501 г. давала магчы-

масць выкарыстаць і польскую дапамогу ў вайне з Масковіяй.

Войскі той у 1502 г. беспаспяхова намагаліся ўзяць непрыступ-

ны Смаленск, які адкрыў бы маскавітам шлях у глыб Літвы, але

па словах "Хронікі Быхаўца", пад горадам "пераможаны былі і з

ганьбою ды няславаю прагнаны". Але яны захапілі і спалілі

Оршу, разрабавалі ваколіцы Мсціслаўля, Полацка, Віцебска, да-

ходзілі аж да Бярэзіны.

Толькі заключэнне уніі з Польшчай і падтрымка ВКЛ

Лівонскім ордэнам схілілі Івана III да перамоў. Спыніць вайну

яго заклікаў і Папа Рымскі, і дачка - вялікая літоўская княгіня

Алена. У 1503 г. было абвешчана 6-ці гадовае перамір'е і вызна-

чаны новыя межы паміж дзяржавамі. Да Масквы адышла трэцяя

частка тэрыторыі ВКЛ з 19 буйнымі гарадамі, у тым ліку Гоме-

лем, Бранскам, Чарнігавам, Ноўгарад-Северскім, Старадубам, і

70 валасцямі ў вярхоўях Акі, Дзясны і Дняпра і ў ніжнім цячэнні

Сожа. Граніца наблізілася да яго жыццёва важных цэнтраў. Тады

Беларусь упершыню страціла свае этнічныя зямлі: Гомельшчы-

ну, Смаленшчыну, а таксама Браншчыну. На перамовах 1503 г.

упершыню ў гісторыі ўзаемаадносін дзяржаў маскоўскі бок за-

патрабаваў усяе "Рускай зямлі": "вся Русская земля, Божьею

волею, из старины, от наших прародителей наша отчизна". Іван

295

296

III ужо забыўся, што "из старины" яго вотчынай быў невялічкі

маскоўскі ўдзел.

Як адзначыў А.Гваньіні, "за адзін ваенны паход і за адзін год

Масквіцін захапіў усё тое, што шмат гадоў і з вялікімі цяжкасцямі

здабываў вялікі князь літоўскі Вітаўт". Гэта рабіла непазбежнай

новую вайну з Масквой, на карысць якой рэзка змяніла суадносіны

сіл у рэгіёне ваенная кампанія 1500—1503 гг. Моц ВКЛ заставала-

ся нязломленай, але яе не хапала, каб вярнуць захопленыя землі.

На аслабленую вайной ды стратай тэрыторый дзяржаву актыві-

заваліся напады крымскіх татар.

Поспехі Івана III у барацьбе з ВКЛ натхнілі яго пераемніка

Васіля III на працяг агрэсіі. Пасля няўдалай спробы авалодаць

літоўскім тронам (яго кандыдатура не атрымала падтрымкі з боку

шляхты ВКЛ) Васіль амаль адразу стаў рыхтавацца да вайны. Рых-

таваўся да яе і новы польскі кароль і вялікі літоўскі князь Жы-

гімонт. Для барацьбы з Маскоўскай дзяржавай за вяртанне страча-

ных зямель ён спрабаваў аб'яднаць сілы ВКЛ, Польшчы, Лівоніі,

Крымскага і Казанскага ханстваў і распачаў тайныя зносіны з бра-

там вялікага маскоўскага князя Юрыем Іванавічам і яго акружэн-

нем. Васіль III, у сваю чаргу, заключыў пагадненне з Міхаілам

Глінскім - усемагутным фаварытам Аляксандра, які папаў у ня-

міласць пры Жыгімонце.

Вясной 1507 г. пасольства Жыгімонта I, які бачыў асноўную

задачу ў вяртанні страчаных зямель, у Маскве ва ўльтыматыўнай

форме запатрабавала вярнуць гарады і землі, захопленыя Іванам III.

Маскоўскі ўрад адмовіўся і, каб апярэдзіць праціўніка, накіраваў

свае палкі на Беларусь, якія ўзяліся пустошыць яе землі аж да

Бярэзіны. Так пачалася чарговая вайна.

Ваенныя дзеянні ў 1507 г. сур'езных вынікаў не далі ніводна-

му з бакоў. Кампанія 1508 г. была цесна звязана з узнятым у

студзені 1508 г. на Беларусі мяцяжом Міхаіла Глінскага. Вайна

1507—1508 гг. нікому не прынесла поспеху і скончылася так званым

"вечным мірам", які замацоўваў межы, што склаліся паміж ВКЛ і

Масквой у выніку папярэдніх войнаў. I Жыгімонт, і Васіль IIІ разгля-

далі яго толькі як чарговую перадышку перад новым змаганнем.

"Вечнасць" утворанай згоды цягнулася усяго пяць гадоў. Васіль ІII

рыхтаваўся да захопу буйнога эканамічнага і стратэгічнага цэнтра і

магутнай крэпасці ля сваіх заходніх межаў- Смаленска. У 1512 г.

вайна аднавілася. Яна цягнулася 10 гадоў. Зачэпкай для яе пачатку

паслужыў напад крымскіх татараў, з якімі ВКЛ у 1512 г. заключыла

мір і саюзнае антымаскоўскае пагадненне, на землі Масковіі. Толь-

кі ў выніку трэцяй наступальнай аперацыі 80-тысячнага войска

Васіля III (першая - зімой 1512—1513 гг., другая - летам 1513 г.)

31 ліпеня 1514 г., пасля няспыннага абстрэлу з 300 гармат Сма-

ленск капітуляваў. Масква дабілася важнай ваеннай і палітычнай

перамогі. ВКЛ панесла цяжкую страту.

Каб замацаваць перамогу, Васіль III накіраваў сваё 80-тысячнае

войска ў глыб ВКЛ у напрамку Оршы, Друцка. Яго рух наперад

спыніла ўзмоцненая польскай конніцай армія ВКЛ (усяго 35 тысяч

вояў) на чале з гетманам КАстрожскім, выступаўшая пад чырво-

ным сцягам са срэбнай пагоняй на ім. 8 верасня 1514 г. у генераль-

най бітве на рацэ Крапіўне пад Оршай Астрожскі дашчэнту разбіў

больш за ўдвая пераважаючае маскоўскае войска. Хітрым манеў-

рам пад выглядам адступлення ён уцягнуў праціўніка ў пагоню і

вывеў яго пад агонь сваіх замаскіраваных гармат. Гэты нечаканы

баявы прыём прывёў да замяшання ў варожым стане, якое ператва-

рылася ў панічныя ўцёкі.

"Літоўцы, - пісаў М.М. Карамзін у "Истории госудаства Российс-

кого", - ніколі не адтрымлівалі такой славутай перамогі над расія-

намі: гналі, рэзалі,... целамі ўсеялі палі паміж Оршай і Дуброўнай...

Многія з уцекачоў патанулі ў Дняпры і Крапіўне. Толькі ноч і лясы

выратавалі астатніх.» Ад 30 да 40 тысяч забітымі і 5 тысяч палон-

нымі, паюдле звестак тагачасных замежных крыніц, склалі страты

маскоўскага войска. У палон трапілі галоўныя ваяводы Іван Чаляднін,

М. Булгакаў-Голіца і яшчэ 25 военачальнікаў. Васіль III заявіў, што для

яго "той, хто трапіў у палон,- мёртвы". 20 тысяч трафейных коней і

палову абозу раздалі пераможцам. Сярод вайсковых трафеяў былі ўсе

маскоўскія сцягі і агнястрэльная зброя. Трыумф К. Астрожскага і яго

войска быў поўны. Ён стаў своеасаблівым рэваншам за паражэнне на

р.Ведрашы ў 1500 г., калі гетман сам папаў у палон.

Аршанская бітва з'яўляецца славутай старонкай беларускай вай-

сковай гісторыі, адной з буйнейшых бітваў на тэрыторыі Еўропы ў

297

пачатку XVI ст. Еўрапейскія стратэгі і пазней вывучалі тактыку К.

Астрожскага ў ёй.

Бітва пад Оршай пакінула глыбокі след у тагачаснай беларус-

кай, украінскай і польскай літаратуры. Каля 1520 г. невядомы мас-

так намаляваў карціну, на якой перадаў момант перад самым пачат-

кам бою, - яна лічыцца першым творам батальнага жывопісу Ус-

ходняй Еўропы (зараз захоўваецца ў Нацыянальным музеі Поль-

шчы ў Варшаве).

Перамога 8 верасня 1514 г. дала магчымасць вызваліць усход-

нюю Беларусь ад непрыяцеля. Пасля яе Астрожскі павёў сваё войс-

ка на Смаленск, але авалодаць горадам не змог. Ваенныя дзеянні

прынялі зацяжны характар і вяліся з пераменным поспехам - абод-

ва бакі рабілі асобныя рэйды ў глыб тэрыторыі суседа. У 1518 г.

Васіль III актывізаваў дзеянні на тэрыторыі Беларусі: пасылаў сваё

войска на Полацк, Віцебск, яно даходзіла да Слуцка, Менска, На-

ваградка. Накіроўваючыся да Вільні, яно рабавала, паліла гарады і

вёскі, брала палонных і, дасягнуўшы Крэва, Ашмян, Меднікаў, па-

вярнула назад. Урэшце, пасля доўгіх перамоў у 1522 г. было заклю-

чана перамір'е на пяць гадоў. Смаленская зямля засталася за Маск-

вой, шматлікі "маскоўскі палон" - за ВКЛ. Але мір так і не быў

падпісаны з-за спрэчак наконт Смаленска. Таму перамір'е было

прадоўжана ў 1527 і 1532 гг.

Смерць ваяўнічага Васіля III (1533 г.) абудзіла ў ВКЛ надзеі на

рэванш і вяртанне страчаных у папярэдніх войнах тэрыторый.

Яно ўльтыматыўна запатрабавала ад Масквы вярнуць Севершчы-

ну і Смаленшчыну. Калі ж атрымала адмову, вялікі князь Жыгі-

монт I накіраваў у 1534 г. адно войска на Смаленск, другое - на

северскія гарады. Але наяўных сіл было мала, каб дабіцца значна-

га поспеху. Лепш падрыхтаваная, мабілізаваўшая на вайну амаль

увесь свой патэнцыял Маскоўская дзяржава кінула на Беларусь

буйныя сілы, якія, паводле слоў рускага летапісу, "воевалі коро-

леву землю: Речйцу, Свіслач, Горвол, Петров-город, Мозырь, Слу-

ческ, Рогачев, Бобруеск, Туров, Брягын, Любоч и до Новагородка

Литовского и посады у городов жгли, и села жгли, и люди, и

живот, и животину выимали, а иное выжгли и вышли по-здоро-

ву". У сваю чаргу, у 1535 г. літвінская армія вызваліла Гомель,

298

потым іншыя гарады, заняла ўсю Северскую зямлю. Але мас-

коўскія ваяводы зноў ударылі па Беларусі - пустошылі Полаччы-

ну, Падняпроўе. Войска ВКЛ пакінула занятыя землі, захаваўшы

за сабой адзін Гомель.

Мірныя перагаворы былі доўгімі і цяжкімі. Бакі выстаўлялі

тэрытарыяльныя дамаганні. Масква патрабавала Кіеў і Полацк,

Вільня. - Ноўгарад і Пскоў, вяртання ўсёй Северскай зямлі і

разбурэння збудаваных непрыяцелем замкаў - Себежа, Завалоч-

ча, Веліжа. Маскоўскі бок настойваў на даваеннай мяжы і прасіў

абмяняць усіх палонных, але ад прапановы вярнуць іх у абмен

на горад Чарнігаў адмовіўся. Перагаворы завяршыліся падпі-

саннем у лютым 1537 г. пяцігадовага перамір'я. Толькі Гомель

быў вернуты княству. Перамір'е прадоўжвалася ў 1542 і 1549 гг.

На гэты раз спакой на ўсходніх межах Беларусі трываў два

дзесяцігоддзі.

Такім чынам, у выніку серыі войнаў канца XV - першай

паловы XVI ст. Маскоўская Русь адваявала значную частку ўс-

ходніх зямель ВКЛ. Аслабленая няўдалымі войнамі і беспе-

рапыннымі набегамі крымскіх татар, Літва ў сярэдзіне XVI ст.

ужо не магла весці за іх спрэчку. Суадносіны сіл Масквы і

Вільні няўмольна змяніліся. Час раўнавагі, гэтак трагічна зас-

ведчаны на Ведрашы, быў страчаны разам са стратай Смаленска.

У сярэдзіне XVI ст. ВКЛ сустрэлася з дамаганнямі Івана IV

ужо на сучасныя беларускія і ўкраінскія землі. Гэта сведчыла

аб пагрозе існаванню ВКЛ. Ход барацьбы з усходнім суседам і

логіка падзей падштурхоўвалі ВКЛ да яшчэ больш цеснага дзяр-

жаўнага аб'яднання з Польшчай. Лівонская вайна і далейшыя

міжнародныя акцыі ВКЛ былі выкліканы папярэднімі адносі-

намі з Масковіяй.

Адпор набегам крымскіх татар

У другой палове XV ст. на ўсходзе і поўдні ВКЛ апынулася ў

акружэнні непрыязных дзяржаў. На яго паўднёвых межах з'явіўся

тады моцны і небяспечны вораг - Крымскае ханства, што ўтварыла-

ся ў выніку распаду калісьці магутнай Залатой Арды, якая з 1475 г.

папала ў васальную залежнасць ад Турэцкай Порты і ажыццяўляла

299

палітыку султанаў. Крымская знаць жыла за кошт рабаўніцтва су-

седніх зямель. У апошняй чвэрці XV ст. ханства становіцца саюзн-

ікам Маскоўскай дзяржавы. У 1480 г. паміж Менглі-Гірэем і Іванам

III было заключана пагадненне аб сумеснай барацьбе з ВКЛ.

Крымскі правіцель абяцаў тады Маскве ваяваць землі вялікага кня-

зя літоўскага Казіміра.

Галоўным аб'ектам сваіх спусташальных набегаў з таго часу

хан абраў багатыя, урадлівыя землі свайго паўночнага суседа. Ап-

роч прагі нажывы яго падштурхоўвала на тое і палітычная прычы-

на - абавязацельства перад маскоўскім саюзнікам.

Смерчам праносілася манеўраная татарская конніца па

ўкраінскіх і беларускіх землях, а абраная тактыка - пазбягаць сечы,

парабаваць і хутка ўбрацца прэч. Асабліва пакутавала ад гэтага

Украіна. 3 канца XV ст. крымскія татары цачынаюць пустошыць

землі Беларусі. 3 1500 да 1569 гг. яны зрабілі 45 наездаў. Дзесяткі

тысяч чалавек выводзілі яны ў палон для продажу ў азіяцкія краі-

ны. Асаблівую каштоўнасць уяўлялі для татараў перш за ўсё мала-

дыя і дужыя людзі, дзяўчынкі, якіх яны потым прадавалі за вялікія

грошы на нявольніцкіх рынках Крыма і Турцыі.

Падчас вайны 1500-1503 гг. Іван III патрабаваў ад Менглі-Гірэя

зрабіць абяцаны напад на ВКЛ у напрамку Турава - Пінска - Мен-

ска, каб паставіць яго пад двайны ўдар. Карыстаючыся тым, што

асноўныя сілы княства знаходзіліся на ўсходзе дзяржавы, дзе вая-

валі з Масквою, крымчакі ў гэты час пастаянна пустошылі бела-

рускія землі. У 1500 г. яны спалілі прадмесці Бярэсця, пасад Ка-

мянца. Восенню 1502 г., у самы разгар баёў пад Смаленскам, пе-

раправіўшыся цераз Прыпяць, яны ваявалі землі каля Турава,

Пінска, Слуцка.

Слуцкі князь Сямён Міхайлавіч Алелькавіч перахапіў крымча-

коў у шасці мілях ад Бабруйска і ўшчэнт разбіў іх на рацэ Уша,

вызваліўшы ўсіх палонных.

У наступным, 1503 г., 6-тысячны татарскі атрад, узначалены

сынам хана Біці-Гірэем, прыйшоў пад Слуцк і стаў там кошам

(лагерам). Распушчаныя па Беларусі загоны спустошылі ваколіцы

Капыля і Нясвіжа, спалілі Клецкі замак. Даведаўшыся пра падыход

вялікага войска, яны павярнулі назад і са значным палонам вярнул-

300