Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

Абапіралася яна, галоўным чынам, на кніжныя, часам, іншанацыя-

нальныя традыцыі. Само сабой зразумела, што мова "Тураўскага

Евангелля" XI ст, як і мова пісьменнікаў, пачынаючы ад Кірылы

Тураўскага і канчаючы Аўрааміем Смаленскім, ёсць мова агуль-

наўсходнеславянская, і іх творы, хоць бы яны былі напісаны на

землях цяперашняй Беларусі, не могуць разглядацца як творы ўлас-

на беларускія.

XIV—XV стст. з'яўляюцца першым этапам станаўлення

ўласнабеларускай літаратуры. Літаратура Беларусі ў гэты час

яшчэ была цесна звязана з грэка-візантыйскімі і старажытнарускімі

традыцыямі. Калі ж і ўзнікалі новыя творы, то звычайна ў трады-

цыйных формах і жанрах.

Арыгінальная беларуская літаратура XIV—XV стст. параўналь-

на небагатая і прадстаўлена традыцыйнымі жанрамі: жыціямі, хад-

жэннямі, пропаведзямі. Аднак лёс розных жанраў на нашых землях

быў неаднолькавы. Напрыклад, такі папулярны жанр царкоўна-рэл-

ігійнай пісьмовасці эпохі сярэднявечча, як жыціе, у адрозненне ад

маскоўскай Русі на тэрыторыі Беларусі ў гэты час занепадае. У

XIV—ХV.стст. не было створана ніводнага арыгінальнага жыція,

што сведчыць аб слабай ідэалагічнай і творчай актьгўнасці мясцо-

вага праваслаўнага духавенства, а таксама аб неспрыяльных ў

Вялікім княстве Літоўскім грамадска-палітычных ўмовах для ства-

рэння праваслаўнай царквой культа мясцовых святых. Адзіны твор

гэтага жанру, тэматычна і геаграфічна звязаны з Вялікім княствам

Літоўскім - "Сказанне аб літоўскіх (віленскіх) пакутніках" - быў

створаны ў канцы XIV ст. ці ў Візантыі, ці заснаваны на візантыйс-

кай крыніцы.

3 усіх жанраў царкоўна-рэлігійнай пісьмовасці найбольшае раз-

віццё на беларускіх землях у XIV—XV стст. атрымалі "хаджэнні".

Непасрэдна не звязаны з кананічнай і набажэнскай літаратурай,

гэты жанр узнік як вынік паломніцтва вернікаў у Палесціну, выкл-

іканага жаданнем увачавідкі пераканацца ў сапраўднасці, "рэаль-

насці" евангельскіх сказанняў, пакланіцца хрысціянскім святыням,

задаволіць свае рэлігійныя патрэбы, а таксама звычайную чалаве-

чую цікаўнасць. Адну з першых вандровак у Палесціну з тэрыто-

рыі сучаснай Беларусі зрабіла ў XII ст. Ефрасіння Полацкая. Аднак

нам невядома, ці было складзена апісанне яе паломніцтва. У XIV—

XV стст. такія вандроўкі з Беларусі на Блізкі Усход сталі больш

частымі, пра што сведчаць "хаджэнні" Аграфенія (канец XIV ст.),

Варсанофія (другая палова XV ст.) і "Хаджэнне ў Царград і Еру-

салім" Ігнація Смаляніна, напісанае рукой таленавітага і назіраль-

нага чалавека.

Смаленскі манах Ігнацій спадарожнічаў у 1389 г. маскоўскаму

мітрапаліту Пімену ў час яго чарговай паездкі ў Царград. Больш

15 гадоў прабыў Ігнацій у "святых местах" і памёр у 1405 (1406)

годзе на Афоне. На працягу гэтага часу ён вёў свае падарожныя

нататкі, якія ў выглядзе асобных нарысаў, пазней, відаць, дапоў-

неных і пашыраных, склалі ''Хаджэнне Ігнація Смаляніна". Гэты

твор увайшоў у летапісы і захаваўся ў многіх спісах. У ім проста,

але нярэдка вобразна апісваюцца поўная прыгод вандроўка з Мас-

квы ў Царград, знаходжанне ў сталіцы Візантыйскай імперыі,

значныя падзеі грамадска-палітычнага жыцця краіны, яе храмы і

манастыры. Гэта "Хаджэнне" - арыгінальны помнік літаратуры

Беларусі канца XIV ст., які набыў вялікую папулярнасць і карыс-

таўся поспехам як у беларускіх, так і ў рускіх, украінскіх чытачоў,

усяго ўсходнеславянскага свету.

У XIV—XV стст. развіваецца царкоўнае красамоўства. Аднак

мясцовае духавенства не вылучыла ніводнага прамоўцы, годнага

Кірылы Тураўскага.

Выдатнай з'явай у гісторыі беларускай літаратуры XV ст. была

дзейнасць таленавітага царкоўнага пісьменніка і прапаведніка Рыго-

ра Цамблака (1364—1419), балгарына па паходжанню. Частка яго

жыццёвага і творчага шляху звязана з Беларуссю, і таму яго дзей-

насць мае непасрэднае дачыненне да гісторыі беларускай культуры.

Выхадзец са знатнага балгарскага роду, пляменнік мітрапаліта

ўсея Русі Кіпрыяна Цамблак атрымаў цудоўную гуманітарную пад-

рыхтоўку ў Тырнаўскім манастыры. Вялікае значэнне ў фарміра-

ванні яго светапогляду адыграў балгарскі патрыярх Яўфімій Тыр-

наўскі - таленавіты пісьменнік і асветнік, перакананы, што ў адзін-

стве веры - крыніца адзінства народа. I гэта перакананне вызначы-

ла пазіцыю яго вучня. Цамблак быў, таленавітым прадстаўніком

царкоўнага красамоўства. Ён удасканальваў свае веды і гаварыў

262

прамовы ў вядомых культурных цэнтрах таго часу: Канстанціно-

палі, Сучаве (Малдова), Кіеве, Вільні і інш.

У сувязі з турэцкім нашэсцем на Балгарыю Цамблак вымушаны

быў пакінуць радзіму і весці падзвіжніцкае жыццё ў суседніх краі-

нах - Візантыі, Сербіі, Малдове і Вялікім княстве Літоўскім. Бела-

рускія землі ён упершыню наведаў у 1406 г. У 1414 г., авеяны

славай таленавітага прапаведніка, ён прыязджае ў Вільню, знаёміц-

ца з праваслаўнымі епіскапамі дзяржавы і Вітаўтам. У кіраўніка

Вялікага княства Літоўскага ў той час ускладніліся адносіны з

маскоўскім князем Васіліем і мітрапалітам усея Русі Фоціем, які

быў цесна звязаны з маскоўскім правячым домам. Прад'явіўшы

Фоцію абвінавачванне ў тым, што ён, з'яўляючыся рускім мітрапа-

літам, не займаецца кіеўскімі манастырамі, што цэрквы разбураюц-

ца і бяднеюць, Вітаўт на Саборы прапанаваў паставіць мітрапалі-

там "Кіева і ўсёй Літоўскай дзяржавы" Рыгора Цамблака. Многія

епіскапы Вялікага княства Літоўскага баяліся падзелу царквы і не

далі згоды, але князь усё ж дамогся свайго. На царкоўным Саборы

ў Наваградку ў 1415 г. Цамблак быў узведзены ў сан кіеўскага

мітрапаліта. Прымаючы пастаўленне, ён праявіў немалую муж-

насць: яму абвясцілі анафему і канстанцінопальскі патрыярх, і

Фоцій, які назваў Цамблака ў пасланні да рускіх епіскапаў "мятеж-

ником, поставленным от неправедного сборища, "отлученным и

проклятым". Незадаволенасць Цамблакам з боку Канстанцінопаля,

з боку главы ўсяленскай праваслаўнай царквы была настолькі моц-

най, што яму пагражала смяротнае пакаранне.

У 1416 г. мітрапаліцкую кафедру мітрапаліт перанёс у Вільню

(Кіеў быў спалены ханам Адыгеем), а сваёй рэзідэнцыяй зрабіў

Наваградак. Літаратурная і грамадска-палітычная дзейнасць Цамб-

лака ў Вялікім княстве Літоўскім працягвалася да 1419 г., калі ён

памёр ад моравай язвы.

Першым з праваслаўных мітрапалітаў Цамблак спрабаваў уста-

навіць кантакт з кіраўнікамі заходняй царквы. У 1418 г. ён удзельн-

ічаў у рабоце Усяленскага сабора каталіцкай царквы ў Канстанцы,

дзе абмяркоўвалася пытанне аб злучэнні цэркваў. У сваёй прамове

ён выказаў гатоўнасць прыняць удзел у дыялогу праваслаўнай і

каталіцкай цэркваў.

263

Захавалася больш за двух дзесяткаў твораў Цамблака на старас-

лавянскай мове. Гэта галоўным чынам пропаведзі - словы на роз-

ныя рэлігійныя святы, дні тыдня, пахвальныя словы асобным свя-

тым, а таксама іх жыціі. Як пісьменнік Рыгор Цамблак многае

пераймаў у Іаана Златавуста. Яго ўрачыстыя, паэтычныя словы на-

пісаны вобразнай мовай: багатыя метафарамі, параўнаннямі, анты-

тэзамі. Яны нагадваюць словы Кірылы Тураўскага, аднак болын

напышлівыя па свайму стылю (напісаны ў стылі "пляцення сла-

вес") і рытарычныя. Пропаведзі Рыгора незвычайныя па форме.

Гэта звязана з тым, што яны былі задуманы як жывы зварот да

слухачоў, і аўтар часта свядома парушаў каноны пропаведзі. Пах-

вальныя словы Цамблака адрозніваюцца цікавасцю да псіхалогіі

гістарычных дзеячаў, маляўнічым апісаннем прыроды, хвалюючым

адлюстраваннем масавых сцэн.

Творчасць Цамблака ў перыяд з 1415 па 1419 год была надзвы-

чай плённай і вызначаецца мастацкай значнасцю. На беларускіх

землях ім былі напісаны пахвальныя словы Яўфімію і Кіпрыяну,

святому Дзімітрыю Салунскаму, палемічнае слова "Како держат

веру немцы", прамовы на Канстанцкім саборы і пры пастаўленні на

мітраполію, гімнаграфічны сціх "На ўшэсце" і шэсць пропаведзей

на царкоўныя святы. У іх інтэрпрэтуюцца біблейскія сюжэты, гаво-

рыцца аб пакутах балгарскага народа, закранаецца грамадска-палі-

тычная рэчаіснасць Вялікага княства Літоўскага пачатку XV ст.

Напісанае Цамблакам у княстве жыціе яго настаўніка, балгарскага

патрыярха Яўфімія Тырнаўскага з'явілася адным з лепшых твораў

гэтага жанру ў славянскіх літаратурах XV ст.

Творы Цамблака карысталіся вялікай папулярнасцю на ўсход-

неславянскіх землях. Яны неаднаразова перапісваліся на працягу

XV—XVIII стст. і распаўсюджваліся ў разнастайных зборніках по-

бач з лепшымі ўзорамі аратарскай прозы - творамі Іаана Златавус-

та, Васіля Вялікага і г.д. Рыгор Цамблак узбагаціў старажытную

беларускую літаратуру сваімі яркімі творамі. Яго "словы" адзнача-

ны гуманістычнымі ідэямі, якія мелі важнае значэнне для развіцця

самабытнай беларускай літаратуры.

Кожны народ, дасягнуўшы пэўнай ступені самапазнання, пачы-

нае ўсведамляць гістарычнае значэнне і вартасць свайго мінулага,

264

памяць аб якім неабходна захаваць для будучыні. Ствараюцца і

перадаюцца з пакалення ў пакаленне гістарычныя легенды, па-

данні, сагі, паэмы; з узнікненнем летапісання ствараюцца аналы,

хронікі, летапісы. Будучы адначасова і гістарычнымі крыніцамі, і

помнікамі гістарыяграфіі, і помнікамі літаратуры, лепшыя з гэтых

твораў з'яўляюцца непасрэднымі сведкамі і сродкамі актыўнага

самасцвярджэння народаў у гісторыі і стаяць ля вытокаў іх прыго-

жага пісьменства.

Пачатак беларускага летапісання ўзыходзіць да XII—XIII стст.

Аднак найбольш раннія летапісныя творы, напісаныя ў гэты час на

землях Беларусі, на жаль, не захаваліся. У літаратуры XV ст. летап-

ісы сталі самым значным і характэрным жанрам.

Гэта быў час росту нацыянаьна-патрыятычнай і гістарыч-

най самасвядомасці нашых продкаў, больш глыбокага разумен-

ня велічы і каштоўнасці сваёй гісторыі. У летапісах даволі рана

пачала праяўляцца нацыянальная асаблівасць у форме і змесце, а

таксама ў настроях і пачуццях іх стваральнікаў. Напісаныя на ста-

ражытнабеларускай мове, яны сталі люстэркам грамадска-палітыч-

нага жыцця таго часу, адлюстраваннем культурнага і гістарычнага

патэнцыялу нашых продкаўіх мастацкага густу. Можна з пэўным

правам сказаць, што летапісы з'яўляюцца пачаткам нацыяналь-

най літаратуры.

Беларускія летапісы не толькі адлюстроўваюць у пэўнай храна-

лагічнай паслядоўнасці гістарычныя падзеі і з'явы з жыцця Вяліка-

га княства Літоўскага, але ўтрымліваюць легенды і паданні. пры-

казкі і выслоўі, а таксама арыгінальныя свецкія, воінскія аповесці,

апавяданні і навелы. Аўтары летапісаў былі не толькі гісторыкамі,

але і пісьменнікамі-мастакамі. I ім нельга адмовіць у добрым эстэ-

тычным гусце і творчай фантазіі. Таму яны здабылі славу адукава-

ных літаратараў і таленавітых апавядальнікаў, якія адкрывалі но-

вую старонку ў гісторыі нацыянальнай прозы. Летапісы ў адноль-

кавай меры чыталіся "дзяржаўнымі мужамі" і пррстымі пісьмен-

нымі людзьмі. 3 іх можна было ўзяць не толькі многія гістарычныя

веды, хроніку, але і маральна-дыдактычныя сентэнцыі, філасофскія

ісціны, нарэшце, тут можна было прачытаць цікавыя апавяданні і

аповесці, з аднаго боку, поўныя казачных чараў і фантастычнай

265

выдумкі і, з другога - не пазбаўленыя часта рэальнага гістарычнага

зместу і жыццёвай праўды. Да такіх казачна-прыгодніцкіх твораў

належыць, напрыклад, летапіснае апавяданне аб паходжанні наро-

да літвы ад рымлян эпохі імператара Аўгуста. Пісаная гісторыя, як

вядома, гэтага не пацвярджае, а створаная народам і зафіксаваная ў

летапісе легенда жыве і сёння.

Адным з першых твораў уласнабеларускай літаратуры з'яўляецца

"Летапісец вялікіх князёў літоўскіх", напісаны на старабеларускай

мове невядомым аўтарам каля 1430 г. у Смаленску. Асноўны змест

яго складае палітычная гісторыя Вялікага княства Літоўскага XIV ст.

Галоўная ідэя - абгрунтаванне гістарычнай неабходнасці і закана-

мернасці палітычнага аб'яднання балта-славянскіх зямель у адной

дзяржаве, ухваленне цэнтралізатарскай палітыкі літоўскіх князёў.

Выкладзеныя ў творы падзеі ў асноўным адпавядаюць гістарычнай

сапраўднасці і пададзены з пункту гледжання прыхільніка Вітаўта.

Вельмі верагодна, што тое дасведчанне і праўдзівае апісанне падзей,

звязаных з гісторыяй апошніх гадоў жыцця і смерці князя Кейстута,

расказваў 600 гадоў таму яго аўтар сам князь Вітаўт.

Гэты твор вылучаецца чыста свецкім характарам, цэласнасцю і

прастатой выкладу, дынамічнасцю і займальнасцю гістарычнага

зместу, высокім літаратурным майстэрствам. Паводле сваёй жанра-

вай формы ён мала нагадвае традыцыйны летапіс. "Летапісец"

складаецца з 2-х частак: аповесць пра князя Кейстута (напісаная

верагодней за усё ў 1430 г. у Смаленску) і "Пахвала Вітаўту", якая

з'яўляецца арыгінальным творам беларускай літаратуры першай

паловы XV ст. Гэта не звычайнае летапіснае апавяданне, а ўсхваля-

ванае слова ў гонар князя. Усё сваё пісьменніцкае майстэрства,

увесь літаратурны вопыт невядомы кніжнік выкарыстоўвае, каб з

гонарам уславіць Вітаўта як мудрага і ўсемагутнага правіцеля. Ён

гаворыць пра вялікі палітычны ўплыў Вітаўта ў Еўропе, аб тым

вялікім міжнародным аўтарытэце, якім карыстаўся на міжнароднай

арэне гэты князь. "Пахвала" напісана ва ўрачыста-ўзнёслым, панег-

ірычным стылі. Поўная рэдакцыя "Летапісца" ўключае яшчэ "Апо-

весць пра Падолле", што была складзена ў 1430-ыя гады, магчыма,

у Вільні і прысвечана апісанню гісторыі далучэння гэтай украінс-

кай зямлі да Вялікага княства Літоўскага.

266

"Летапісец вялікіх князёў літоўскіх" як першы вопыт стварэння

гісторыі беларускіх, літоўскіх і часткова ўкраінскіх зямель эпохі

Вялікага княства Літоўскага ў многім быў недасканалым, занадта

кароткім, фрагментарным і незавершаным. Але як помнік літарату-

ры ён змяшчае самастойныя творы, бездакорныя па форме і зместу,

якім мог бы пазайздросціць сучасны празаік. Дакументальна дак-

ладнае апісанне значных гістарычных падзей спалучаецца ў іх з

жывым і займальным выкладам. Аўтар умее трымаць у напружа-

насці чытача. Усё гэта дае падставы бачыць у "Летапісцу вялікіх

князёў літоўскіх" не толькі выдатны помнік гістарыяграфіі Літвы -

Русі эпохі сярэднявечча, але і яркі ўзор беларускай гістарычнай

белетрыстыкі той пары.

Гэты твор захаваўся ў шматлікіх спісах (Віленскім, Супрасльскім,

Слуцкім, Акадэмічным, Красінскім, Альшэўскім, Румянцаўскім і

інш.), у складзе розных летапісньгх зводаў і гістарычных кампіля-

цый. Ён быў пакладзены ў аснову арыгінальнай часткі "Беларуска-

літоўскага летапісу 1446 г." (ці "Беларускі летапіс") - першага летап-

існага зводу, створанага ў Вялікім княстве Літоўскім (у Смаленску).

Звод складзены на аснове некалькіх крыніц. Ён падзяляецца на

2 няроўныя і розныя па свайму характару часткі: "Избрание лето-

писания изложено вкратце" і "Летописец великих князей литовс-

ких". Першая частка ўяўляе сабой выбарку з рускіх летапісаў звес-

так па гісторыі Кіеўскай Русі, Маскоўскага і Літоўскага княстваў і

храналагічна ахоплівае падзеі ад "пачатку Русі" да 1446 г. уключна.

У канцы яе змешчана Смаленская хроніка, "Пахвала Вітаўту" і

смаленскія запісы аб падзеях 1432—1445 гг. Смаленская хроніка

ахоплівае падзеі 1430-1436 гг. У ёй у форме звязнага апавядання

гаворыцца пра няўдалую каранацыю Вітаўта, сарваную правячымі

коламі Польшчы, і пра дынастычную барацьбу за ўладу пасля яго

смерці паміж Свідрыгайлам і Жыгімонтам. Другая частка зводу -

"Летапісец вялікіх князёў літоўскіх".

Такім чынам, звод складзены з рускіх і літоўскіх крыніц. Летап-

ісец не слепа капіраваў лепшыя, а скарачаў, выбіраў з іх звесткі па

гісторыі Вялікага княства Літоўскага, апрацоўваў тыя мясціны, дзе

давалася залішне рэзкая, адмоўная ацэнка дзейнасці асобных

вялікіх князёў.

267

Летапіс 1446 г. стаў важным этапам у станаўленні нацыяналь-

най літаратуры і паслужыў моцным штуршком для бурнага раз-

віцця летапісання на Беларусі ў XV ст.

Летапісанне на Беларусі ў XV ст. зрабіла ў параўнанні з

папярэднім перыядам значны крок наперад. Менавіта з гэтага

часу пачалася актыўная распрацоўка мясцовымі сіламі гісто-

рыі беларускіх зямель. Быў выпрацаваны своеасаблівы летапісны

стыль: лаканічны, выразны, блізкі да мовы службовай пісьменнасці

Вялікага княства Літоўскага таго часу.

Архітэктура і выяўленчае мастацтва

3 усіх відаў мастацтва Беларусі гэтага перыяду, бадай, най-

больш значныя дасягненні ў галіне архітэктуры. 3 другой пало-

вы XIII - пачатку XIV ст. пачаўся новы этап у развіцці айчыннага

дойлідства. Яно спалучала традыцыю дойлідства старажытнай Бе-

ларусі XI—XII стст. і ўплыў архітэктуры Заходняй Еўропы, адкуль

пранікалі раманскі і гатычны стылі. Лаканізм і суровасць знешняга

выгляду, створанага масіўнасцю каменных канструкцый, цяжкава-

гавасцю сцен з рэдкімі праёмамі вузкіх вокан, магутнымі вежамі і

сціплым дэкорам, уласцівы раманскай архітэктуры. Гатычны стыль

парваў з цяжкавагавасцю раманскіх збудаванняў і супрацьпаставіў

ім дынамізм фасадаў, пачуццё неадольнага імкнення ўверх; высокі,

прасторны і добра асветлены інтэр'ер замяніў масіўныя канструк-

цыі легкімі каркасамі і калонамі. Творча перапрацоўваючы і сінтэ-

зуючы мясцовыя і іншанацыянальныя архітэктурныя формы, бела-

рускія майстры ствараюць самабытныя, арыгінальныя і непаўтор-

ныя помнікі дойлідства. Для гэтага часу характэрны абарончыя

збудаванні, крэпасныя комплексы, а таксама культавыя пабудовы.

У XIV—XV стст. у свецкай архітэктуры з'яўляецца зусім новы,

невядомы папярэдняй эпосе тып збудаванняў - манументальныя

замкі-крэпасці. Іх узнікненне было абумоўлена патрэбамі абароны

ад знешняй агрэсіі, паколькі беларуская зямля заўсёды прываблівала

чужаземных захопнікаў і пастаянна была арэнай шматлікіх ваенных

дзеянняў. Замкі абарончага прызначэння на тэрыторыі Беларусі бу-

даваліся і раней, але пераважна з дрэва. У XIII ст. зрэдку да іх

уводзіліся мураваныя вежы-данжоны (у Камянцы, Гародні, Бярэсці,

268

Наваградку, Полацку, Тураве). 3 XIV ст. пачалося будаўніцтва му-

раваных замкаў, якія па сваёй кампазіцыі набліжаліся да заходнееў-

рапейскіх рыцарскіх замкаў тыпу "кастэль". Цэлы пояс замкаў

узнік уздоўж паўночна-заходняй мяжы Вялікага княства Літоўска-

га, утварыўшы абарончую сістэму агульнадзяржаўнага значэння.

Замкі-крэпасці звычайна ўзводзіліся на халмах, часцей за ўсё ў

форме кваДрата. Яны мелі тоўстыя і высокія сцены, матутныя вежы

з байніцамі. Складзеныя з цэглы і каменю замкі былі непрыступ-

нымі для знешніх ворагаў. У выпадку нападу непрыяцеля ў іх

хавалася і паспяхова абаранялася мясцовае насельніцтва. На тэры-

торыі замкаў знаходзіліся жылыя, гаспадарчыя, абарончыя і куль-

тавыя збудаванні. Дзякуючы гэтаму жыхары замка маглі доўгі час

жыць ізалявана і абараняцца ад ворага.

Адным з першых мураваных замкаў на тэрыторыі Беларусі

з'явіўся Лідскі, узведзены ў 20-ыя гады XIV ст. на штучнай пяс-

чанай выспе. Яго план нагадвае трапецыю з памерамі бакоў ад 80

да 93,5 м. Таўшчыня мураў - да 2 м. Замкавыя муры цалкам склад-

зены з валуноў на вапне і толькі верхнія часткі і завяршэнне сцен

— з вялікамернай цэглы-"пальчаткі". Тут знаходзіліся байніцы і

баявая галерэя з памостам для воінаў. У двух вуглах збудавання

былі вежы. Замак быў вырашаны ў надзвычай строгіх і лаканічных

архітэктурных формах. У яго канструкцыі, кампазіцыі і выяўлен-

чых сродках адчуваецца ўплыў раманскай архітэктуры і готыкі.

Другім найбольш раннім помнікам крэпасной архітэктуры з'яў-

ляецца замак у Крэве (у сучасным Смаргонскім раёне Гродзенскай

вобласці), узведзены ў 30-ыя гады XIV ст. Памеры яго трапецаі-

дальнага плана большыя, чым у Лідскага замка: даўжыня бакавых

сцен даходзіць да 108 м, таўшчыня - да 2,75 м; да 4-метровай

вышыні яны складзены з валуноў, а вышэй абліцаваны цэглай. Тут

таксама 2 вежы, размешчаныя па дыяганалі. Новае ў Крэўскім

замку - вялікая вежа (так званая Княжацкая, або вежа Кейстута)

вынесена за перыметр сцяны, што павялічвала яго абарончыя

здольнасці.

Значэнне замкаў у Лідзе і Крэве ў гісторыі беларускай архітэк-

туры вельмі важнае, бо яны заклалі аснову развіцця замкавай і

замкава-палацавай архітэктуры наступных стагоддзяў.

У канцы XIV - пачатку XV ст. у перыяд падрыхтоўкі да рашаю-

чага ўдару па Тэўтонскаму ордэну старажытныя драўляныя аба-

рончыя збудаванні ў Гародне (Стары замак) і Наваградку перабудо-

ўваюцца ў мураваныя.

Магутны Наваградскі замак, рэшткі вежаў якога да нашага часу

ўзвышаюцца на Замкавай гары. - унікальны помнік абарончага дой-

лідства, сведка шматлікіх слаўных і драматычных момантаў нашай

гісторыі. У пачатку ХІст. ён быў цалкам драўляны. У ХІII ст. існава-

ла ўжо каменная вежа-данжон, вядомая пад назвай Шчытоўка. На

мяжы XIV—XV стст. былі ўзведзены яшчэ 4 вежы: Касцёльная,

Малая брама, Пасадская і Калодзежная; іх злучылі сценамі. Чарго-

вы этап умацавання замка прыпадае на канец XV і XVI стст. -

пабудаваны вежы Дазорца і Меская брама. Сямівежавы Наваградскі

замак у свой час быў самым магутным абарончым збудаваннем на

Беларусі.

Актыўнае абарончае будаўніцтва вялося ў XIV—XVI стст. у

Гародні. Старажытным ядром горада з'яўляўся драўляны замак,

пабудаваны ў канцы XI ст. на высокім правым беразе Нёмана каля

вусця рэчкі Гараднічанкі. У XII ст. тут былі ўзведзены мураваныя

вежы - самыя раннія з вядомых на Беларусі.

Пасля пажару ў 1398 г. у Гародні пабуцаваны мураваны замак з

чатырма вежамі, злучанымі паміж сабой сценамі. Вежы ХII стагоддзя

часткова выкарысталі пры будаўніцтве новых умацаванняў. Апрача

таго, тут была яшчэ пятая вежа - "стоўп" (XII ст.). Таўшчыня сцен

замка дасягала 2,5-3 м. Вежы былі квадратнымі ў плане (12x12 м),

мелі каля 10 м вышыні. Паміж дзвюма вежамі ў канцы XIV ст.

стаяў палац (45x15 м), вузкія вокны якога пры неабходнасці маглі

быць выкарыстаны ў якасці байніц. Пазней, каля 1580 г., пры ўзвяд-

зенні рэнесанснага палаца Стэфана Баторыя амаль усе гэтыя збуда-

ванні былі знесены. Колькасць веж скарацілася да дзвюх.

У канцы XIV ст. каля замка была пабудавана мураваная крэ-

пасць - Ніжні замак. Гэта значыць, што ў канцы XIV—XV стст.

сістэму абарончых збўдаванняў Гародні склалі 2 замкі: Верхні (Ста-

ры) і Ніжні (Новы). Абодва мелі магутныя мураваныя сцены і

злучаліся паміж сабой мостам, які ішоў праз роў.

У 1351 годзе ўзводзіцца мураваны замак у Віцебску.

270