Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

де Великом, и на Пскове, а Тверь и Рязань моя и есть, а Немци

(Тэўтонскі ордэн) и сам возьму ".

Ведаючы, што супраць яго ў Вялікім княстве Літоўскім рыхту-

ецца змова, Цімур паспрабаваў яе сарваць. У 1399 г. ён накіраваў у

Вільню сваіх паслоў з патрабаваннем: "Выдай ми царя беглого

Тохтамыша, враг бо ми есть и не могу терпети, слышав его жива

суща и у тебя живуща". Князь, які рабіў на Тахтамыша стаўку,

адмовіў адказам і прамой пагрозай вайны: "Яз царя Тохтамыша не

выдам, а со царем Темир-Кутлем хошу видети сам". Збіраючыся ў

паход супраць Цімура, Вітаўт пахваляўся: "Поидем и победим царя

Темир-Кутлуя, возмем царство его, посадим на него царя Тохта-

мыша, а сам сяду на Москве, на великом княжении на всей Руской

земли ".

Войскі праціўнікаў сустрэліся ў тым жа годзе на рацэ Ворскле.

Спачатку Вітаўт, ажыццяўляючы намечаныя з Тахтамышам планы,

затрабаваў ад Цімура поўнага падпарадкавання сабе: "Бог покорил

мне все земли, покорися и ты мне и буди мне сын, а яз тебе отец,

и давай ми всякое лето дани и оброки". Адвергнуўшы гэта дама-

ганне, Цімураў стаўленік Едыгей прапанаваў Вітаўту стаць ар-

дынскім васалам. Зыход спрэчкі вырашыла "сеча зла, якой яшчэ не

бывала ў Літоўскай зямлі з татарамі". Армія Вітаўта амаль цал-

кам тады палегла на полі бітвы. Загінулі героі Кулікоўскай бітвы

Андрэй Полацкі, якога па просьбе Вітаўта Ягайла выпусціў з-за

кратаў (па іншых звестках, ён сам уцёк з турмы), Дзмітрый

Бранскі, Дзмітрый Баброк Валынскі. Гэта грандыёзнае паражэнне

на Ворскле ў 1399 г. негатыўна паўплывала на лёс дзяржавы: суп-

раць пахіснутай улады Вітаўта ўзбунтаваліся Смаленск і Ноўгарад;

давялося санкцыяніраваць новую унію з Польшчай.

Але вялікі князь не адмовіўся ад свайго плана стварэння самас-

тойнай, самай магутнай у Еўропе літоўска-славянскай дзяржавы,

абапіраючыся на сваіх стаўленікаў у Залатой Ардзе. На гэты раз ён

зрабіў стаўку на Джэлаладзіна - найбольш аўтарытэтнага з наш-

чадкаў Тахтамыша, вядомага ў рускіх летапісах пад імем Зелені -

Салтан Тахтамышавіч. Пасля гібелі Тахтамыша, які пасля паражэн-

ня 1399 г. бадзяўся па стэпах і ў 1405 ці 1407 г. быў забіты, яго

дзеці (паводле ўсходніх крыніц, у яго было 13 сыноў) і сярод іх

231

Джэлаладзін, разам з нешматлікімі атрадамі ў пачатку 1409 г. пры-

былі ў Вялікае княства Літоўскае, каб атрымаць тут дапамогу.

Вітаўт пасяліў іх у Троках.

Польскія вярхі, убачыўшы непрыняцце шырокімі коламі насель-

ніцтва ВКЛ Крэўскай уніі, зразумелі, што падначаленне гэтай дзяр-

жавы іх уладзе не можа быць аднаразовым актам, і таму прыс-

тупілі да тактыкі паступовага яе падпарадкавання, што выявілася ў

перыядычным перазаключэнні уніі. Новая унія, Віленска-Радамс-

кая (1401 г.), не выклікала сур'ёзных змен у адносінах паміж дзвю-

ма дзяржавамі. Яна мела кампрамісны характар. Вітаўт фактычна

застаўся незалежным правіцелем.

Ягайла прызнаваўся ўладаром супольнай дзяржавы. Кароль

Польшчы выбіраўся толькі са згоды княства. ВКЛ і Польшча аб'яд-

ноўваліся ў дзеяннях супраць знешніх ворагаў. 3 дапамогай паля-

каў Вітаўту ў 1404 г. удалося ўціхамірыць і падначаліць сабе Сма-

ленск, але Ноўгарад, падтрыманы Масквой, застаўся па-за яго ўла-

даю. Праўда, гэта не адхіліла яго ад далейшай барацьбы. Яшчэ

незадоўга да сваёй смерці, у 1428 г., Вітаўт хадзіў на Ноўгарад.

Змаганне з Ноўгарадам прывяло Вітаўта да вайны з Масквою,

якая сама імкнулася падначаліць сабе гэты горад. Тры разы хадзіў

Вітаўт супраць Масквы, апошні раз у 1408 г, калі ён сустрэўся з

рускім войскам на рацэ Угры (прыток Акі). Не ўступаючы ў бой,

Вітаўт і маскоўскі князь Васіль (яго зяць) вырашылі заключыць мір

і правесці мяжу паміж сваімі ўладаннямі па Угры, якая такім чы-

нам стала крайнім усходнім рубяжом ВКЛ у час яго найбольшых

памераў.

У канцы XIV ст. актывізаваліся крыжакі. Хоць Вітаўт неаднара-

зова ў змаганні са сваімі знешнімі і ўнутранымі ворагамі ўступаў у

саюз з Ордэнам, аднак апошні па-ранейшаму заставаўся для яго

небяспечным ворагам. Ордэн нападаў на землі ВКЛ, у тым ліку ў

1393 г. на Гародню, у 1394 г. на Ліду і Наваградак, ў 1395 г. на

Вільню. Небяспечным ворагам быў Ордэн і для Польшчы.

Вітаўт умела манеўраваў між рознымі палітыкамі як з захаду, так

і з усходу: двойчы ўступаў Тэўтонскаму ордэну Жамойцію, падт-

рымліваў варожых Маскве рускіх князёў, пераходзіў у каталіцтва.

Рэзкія павароты ў палітыцы Вітаўта былі вынікамі тых склада-

232

ных знешніх і ўнутраных абставін, у якіх апынулася ВКЛ у гзты

час: нямецкая агрэсія, дыпламатычны націск Польшчы на аб'яд-

нанне з ёю і пагроза з боку Маскоўскага княства, што ўсё больш

пашыралася і дужэла і стала прад'яўляць прэтэнзіі на беларускія і

ўкраінскія землі.

На мяжы XV ст. завяршаецца перыяд станаўлення ВКЛ. Пасля

далучэння Смаленскай зямлі дзяржава набыла ўстойлівую мяжу на

ўсходзе, якая будзе трывала захоўвацца на працягу амаль ста гадоў.

На захадзе фарміраванне тэрыторыі ВКЛ скончылася пасля Грун-

вальдскай бітвы 1410 г., калі была канчаткова вернута і ахрышчана

Жамойць. Яшчэ праз трыццаць гадоў жамойцкае баярства шляхам

узброенага паўстання даб'ецца федэратыўнага статуса, якім карыс-

талася большасць рускіх зямель, і тады афіцыйна назва дзяржавы

набудзе канчатковы выгляд: Вялікае княства Літоўскае, Рускае,

Жамойцкае.

Да канца ХIVст. склалася і знешнепалітычнае асяроддзе, у якім

ВКЛ будзе існаваць доўгі час. Баланс трох сіл - Масквы, Літвы і

Арды - доўгія дзесяцігоддзі будзе вызначаць палітычны клімат

Усходняй Еўропы. Крэўская унія, пацверджаная ў 1401 г., ператва-

рыла Літву і яе заходняга суседа Польшчу ў палітычных пабраці-

маў, хаця адносіны гэтых дзяржаў складваюцца вельмі няпроста.

Будзе некалькі спроб разарваць унію, але кожны раз знешне - і

ўнутрыпалітычныя акалічнасці прывядуць да яе аднаўлення. Грун-

вальдская перамога паставіла апошнюю кропку ў тэўтонскай аг-

рэсіі з паўночнага захаду. Праз паўстагоддзя Прусія сама трапіць у

залежнасць ад ВКЛ і Польшчы. Лівонія надалей стала адным з

галоўных партнёраў Літвы, а Рыга - галоўнай гандлёвай брамай у

Заходнюю Еўропу.

"Вялікая вайна" супраць Ордэна. Грунвальдская бітва

Крэўская унія аб'яднала беларусаў, літоўцаў і палякаў у сілу,

здольную супрацьстаяць бесперапыннай агрэсіі крыжакоў. Нездар-

ма каралеву Ядвігу, шлюб якой з Ягайлам далучыў ВКЛ да

Польшчы, аб'явілі ў Польшчы святою.

Адносіны Тэўтонскага ордэна з ВКЛ і Польшчай пастаянна былі

напружанымі. Небяспека з боку Ордэна - вось аснова тагачаснага

233

саюза княства і Польшчы. У імя дзяржаўных інтарэсаў вялікі князь

і кароль адкінулі ўсе даўнія крыўды, што было няпростай справай,

асабліва для Вітаўта. Паміж ім і Ягайлам ляжала смерць бацькі -

вялікага князя Кейстута.

Доўгачасовая барацьба славянскіх і балцкіх народаў супраць

крыжакоў дасягнула найвышэйшага ўздыму ў пачатку XV ст. Эка-

намічнае развіццё ВКЛ і Польскага каралеўства не магло пра-

ходзіць у нармальных умовах пры пастаянных набегах рыцараў

Тэўтонскага ордэна. Скрушэнне агрэсіўнага суседа стала жыццё-

вай неабходнасцю літвінаў і палякаў.

Прычын і падстаў для развязвання вайны з Ордэнам хапала. Ён

даволі бесцырымонна накладваў руку на землі, якія ВКЛ і Польшча

лічылі сваімі. Асноўнай зонай канфлікту была Жамойць. Крыжакі

яшчэ з XII ст. імкнуліся захапіць яе, каб напрамую злучыцца з

Лівоніяй. Ва ўсіх перамовах з літоўскімі князямі ўзамен за дапамо-

гу ці пры заключэнні міру яны патрабавалі сабе Жамойць. I яны

атрымлівалі яе паводле дагавораў з Ордэнам у 1384, 1390, 1398,

1402 гг., па літоўска-польска-ордэнскаму трактату 1404 г. Усе гэтыя

акты былі праявай дыпламатыі - жмудзіны не збіраліся скарацца

крыжакам, і тыя раз за разам хадзілі паходамі на край, які фармаль-

на быў ужо іх уласнасцю. Жмудзь заўжды была гатовай паўстаць, а

Літва ў зручны момант падтрымаць яе.

Паступова станавілася зразумелым, што справа дойдзе да вай-

ны, і ўсе рыхтаваліся да яе. Ягайла і Вітаўт стараліся трымаць свой

саюз у тайне, крыжакі ж да апошняга не пакідалі надзеі іх пасва-

рыць. Вялася актыўная дыпламатычная праца. Ордэн меў падтрым-

ку ўсяго каталіцкага захаду, рознымі сродкамі здолеў зрабіць сваімі

саюзнікамі паморскіх князёў, падкупіў чэшскага караля Вацлава,

які меў саюз з Ягайлам. Атрымаўшы фантастычную па тых часах

суму ў 300 тыс. дукатаў, згадзіўся напасці на Польшчу венгерскі

кароль, хоць у яго быў мір з Ягайлам.

У сваю чаргу Вітаўт у 1408 г. заключыў саюз з Маскоўскім

княствам. Удзельнічаць у паходзе супраць Тэўтонскага ордэна мас-

коўскі князь Васіль адмовіўся. Буйным поспехам дыпламатыі

Вітаўта з'явілася адсутнасць войскаў лівонскай філіі Ордэна ў важ-

нейшых аперацыях вайны.

234

Паўсюдна ў Еўропе, у свецкіх і духоўных колах, вялася актыў-

ная дыпламатычная барацьба. Падзеі апошняга года перад вайной

паказваюць немагчымасць мірна ўрэгуляваць канфлікты. Абодва

бакі гэта разумелі. 6 студзеня 1408 г. для вырашэння спрэчных

пытанняў з'ехаліся Вітаўт, Ягайла, магістр Тэўтонскага ордэна Уль-

рых фон Юнгінген. Прысутнічаў і лівонскі ландмайстар. Але дамо-

віцца не здолелі і раз'ехаліся.

У снежні 1408 г. адбылася тайная нарада Вітаўта з Ягайлам у

Наваградку. Кароль і вялікі князь прыйшлі да высновы: цярпець

крыжакоў далей не выпадае. Тут сфарміравалася ідэя расправы з

Ордэнам. Аднак Вітаўт не хацеў пачынаць вайну заўчасна. У лістах

да магістра Ордэна ён запэўніваў таго ў сваіх намерах трымаць мір

і ў нейкай ступені здолеў аслабіць пільнасць крыжакоў. Вялікі

князь імкнуўся выгадаць час для лепшай падрыхтоўкі да вайны.

У маі 1409 г. у Жамойці выбухнула паўстанне супраць Ордэна.

Даведаўшыся аб дапамозе Вітаўта жамойтам і аб намерах Ягайлы

перашкодзіць крыжакам пакараць паўстанцаў, Ульрых фон Юнгінген

6 жніўня 1409 г. паслаў Ягайле пісьмовае аб'яўленне вайны, якое той

атрымаў 14 жніўня, а ўжо 16 жніўня крыжацкія войскі перайшлі

граніцу і пачалі пустошыць польскія землі. Пачалася вайна.

У снежні 1409 г. у час нарады ў Бярэсці Ягайла і Вітаўт распра-

цавалі падрабязны план летняга паходу на крыжакоў, вызначыўшы

месца збору і колькасць войск, напрамак удару саюзнікаў у Вялікай

вайне з Ордэнам. На нарадзе прысутнічаў і хан Джэлаладзін, сын

Тахтамыша, які абавязаўся дапамагчы конніцай. Адразу ж пачалася

падрыхтоўка да паходу, якая вялася ў вялікай тайне. Яна завяршы-

лася вясной 1410 г. У адпаведнасці з планам, у канцы мая ў

Вільбаржы і Познані пачалі збірацца польскія атрады, у Вільні і

Гародні - літвінскія. Гародня стала цэнтрам збору войск з тэрыто-

рыі сучаснай Беларусі і Украіны. Сюды прыйшлі атрады з Валыні,

Кіеўскай зямлі, Чарнігава, Ноўгарад-Северскага.

У ліпені 1410 г. аб'яднаныя сілы Полынчы і ВКЛ перайшлі

мяжу Тэўтонскага ордэна і ўступілі на тэрыторыю Прусіі. Саюзная

армія складалася з 90 атрадаў, з якіх 50 былі выстаўлены

Польшчай, 40 - ВКЛ.

Апошнія 200 гадоў роля беларусаў у бітве пад Грунвальдам

235

усяляк скажалася гісторыкамі суседніх дзяржаў. Усе яны забывалі-

ся ўспомніць пра вояў-беларусаў, якія складалі значную частку ў

аб'яднаным войску, а некаторыя "свядома" памыляліся, атаясамля-

ючы беларускае войска з расійскім. Між тым, з 90 палкоў Польшчы

і ВКЛ, што біліся ў 1410 г. супраць войска Тэўтонскага ордэна, 40

былі выстаўлены ВКЛ, з іх 22 былі ўласна беларускімі. Сярод іх

гарадзенскі, лідскі, полацкі, віцебскі, наваградскі, ваўкавыскі, бе-

расцейскі, пінскі, драгічынскі, мсціслаўскі і іншыя палкі. 30 з 40

харугваў ВКЛ выступалі пад чырвоным сцягам з выявай Пагоні на

ім.Такім чынам, у Грунвальдскай бітве ўдзельнічалі разам з прод-

камі палякаў і летувісаў продкі беларусаў, украінцаў і рускіх. На

дапамогу ім прыйшоў атрад чэхаў на чале з Янам Жыжкам. Та-

тарскі хан Джэлаладзін прыслаў конніцу. Усей саюзнай арміяй ка-

мандаваў Ягайла, войскам ВКЛ - Вітаўт.

Тэўтонскі ордэн выставіў у Грунвальдскай бітве 51 атрад, боль-

шасць якіх складалася з навербаваных ва ўсёй Еўропе наёмнікаў.

Ордэн заручыўся таксама падтрымкай чэшскага і венгерскага кара-

лёў. Крыжацкая армія была меншай, чым армія ВКЛ і Польшчы,

але мела лепшае ўзбраенне.

Дакладных звестак аб колькасці войск абедзвюх армій крыніцы

не даюць. Даследчыкі лічаць, што саюзная армія мела каля 40 тыс.

чалавек, армія крыжакоў - крыху менш. Ёю камандаваў вялікі

магістр Ульрых фон Юнгінген. Войскі сустрэліся каля вёсак Грун-

вальд, Таненберг і Людвіксдорф (тэрыторыя сучаснай Польшчы).

Раніцай 15 ліпеня 1410 г. тут сутыкнуліся дзве магутныя сілы.

Бітву пачала лёгкая конніца ВКЛ. Яна рынулася на тэўтонцаў.

Ад аглушальнага тупату шматтысячнай лавы задрыжала зямля. Але

што гэта? Сярод лініі коннікаў то тут, то там узнікалі прагалы.

Людзі разам з коньмі знікалі, іх нібы праглынала зямля. Гэта былі

воўчыя ямы, напярэдадні падрыхтаваныя крыжакамі і добра замас-

кіраваныя. "Многім людзям ад тых ям шкода вялікая сталася ", —

з горыччу напісаў летапісец. Аднак атака не захлынулася. Вырата-

ваў разгорнуты строй, якім ішлі харугвы, большасць коннікаў абм-

інала здрадлівыя пасткі і, змяўшы ахоўныя заслоны крыжацкай

артылерыі, дашчэнту высеклі тэўтонскую пяхоту. Наблізіўшыся да

крыжакоў пад пакрыццём хмары адначасова выпушчаных стрэл,

236

татары пусцілі ў ход арканы. Імгненне - і амаль увесь першы рад

рыцараў бездапаможна трапятаўся па зямлі.

Жалезнай лавінай насоўвалася на Вітаўтава крыло крыжацкая

конная армада. Пачалася сеча мячамі. Скрыгат і ляск металу, храп

перапужаных коней, стогн і лямант параненых, галасы сігнальных

труб зліліся ў адзін суцэльны і жудасны гул, чутны за некалькі

міляў навокал. Выратавацца, затаіцца на зямлі, выпаўзці з гэтага

кашмару не было ніякага шансу, бо, як занатаваў летапісец, "конь

аб каня бокам аціраўся." Побач з аршанскай, мсціслаўскай, сма-

ленскай, віцебскай, полацкай, ваўкавыскай, наваградскай, пінскай,

гарадзенскай, слуцкай, віленскай і іншымі беларускімі дружынамі

мужна змагаліся ўкраінскія харугвы - ратненская, луцкая, крамя-

нецкая, уладзімірская, кіеўская. Побач білася дружына Наўгародс-

кай рэспублікі. Мінала адна, настала другая гадзіна бітвы. Харугвы

знясільвалі. Абодва бакі падкідвалі падмацаванні, але зрушыць

адзін аднаго з месца не маглі.

Ульрых фон Юнгінген загадаў свайму маршалу Валенроду на-

ціснуць на татар, а затым усёй сілай абрушыцца на ліцвінскія ха-

ругвы. Каб пазбегнуць празмерных страт, татарскі хан Багардзін

пачаў тактычны адыход. Пасля жорсткай схваткі пад напорам цяж-

кай конніцы крыжакоў вымушана была адступіць асноўная частка

атрадаў ВКЛ. Іншыя атрады працягвалі барацьбу, асабліва напру-

жаную на левым фланзе арміі ВКЛ. Рашаючым фактарам, які выз-

начыў ход бітвы, была стойкасць і мужнасць трох палкоў Смаленс-

кага княства: аршанскага, мсціслаўскага і смаленскага, якімі ка-

мандаваў мсціслаўскі князь Сямён. Яны, нягледзячы на вялікія

страты - адзін полк был цалкам "жорстка высечаны", - "выйшлі

пераможцамі, ваюючы з вялікай храбрасцю ". "Яны адны ў войску

Аляксандра-Вітаўта, - як сведчыць Длугаш у сваёй "Гісторыі

Польшчы, - сцяжалі ў той дзень славу за храбрасць і геройства ў

бітве... "Два засталыя палкі Смаленскага княства злучыліся з

польскімі атрадамі.

Уступіўшы на дзве гадзіны пазней у бітву, польскія воіны біліся

з вялікай мужнасцю. На працягу больш за гадзіну яны са здзіўляю-

чай упартасцю стрымлівалі і нястомна шаткавалі крыжакоў, не

адышлі ні на крок назад, адбілі пры гэтым некалькі асабліва небяс-

237

печных флангавых атак. Мужна секліся чэшска-мараўскія атрады,

сярод якіх то тут, то там мільгала рослая фігура гусіцкага воена-

чальніка Яна Жыжкі.

Бітва з пераменлівым поспехам працягвалася на абодвух крылах

яшчэ некалькі гадзін. Сонца ўжо пачало хіліцца да залітай крывёй

зямлі. I вось нарэшце не вытрымалі націску крыжацкія харугвы,

пахіснуліся і пачалі збівацца ў разрозненыя купы. Іх тут жа бралі ў

акружэнне і білі. Вырашыўшы, што Ягайла і Вітаўт вычарпалі свае

рэзервы, Ульрых фон Юнгінген кінуў у бой шаснаццаць свежых

харугваў, якія чакалі свайго часу ў лагчыне. Адзін з рыцараў, шу-

кальнік прыгод і славы, раптам атакаваў Ягайлу, які пад аховай 60-

ці адборных коп'яў назіраў з пагорка за бітвай. Спрактыкаваны ў

валоданні зброяй, Ягайла парыраваў удар і выбіў з рук рыцара

дзіду. Каралеўскі пісар імгненна падхапіў дзіду і забіў крыжака.

Тым часам Вітаўт падкінуў з рэзерваў яшчэ некалькі харугваў,

якія атакавалі ўступіўшыя ў бой на чале з самім магістрам крыжац-

кія атрады. Немцы змагаліся ўпарта, кідаліся з боку на бок, марна

спрабуючы вырвацца з катла. Бітва набліжалася да канца. На полі

дабівалі ўпартых крыжакоў. Жывымі пакідалі толькі тых, якія

кідалі зброю і прасілі літасці. Частка войска кінулася ў пагоню за

ўцекачамі. Сярод багатых трафеяў - зброя, шмат вайсковага рыш-

тунку, кавальскага і слясарнага начыння, адзення, правіянту, у або-

зе знайшлі тысячы ланцугоў і вяровак, сотні бочак віна. 3 вялікай

помпай збіраліся крыжакі адсвяткаваць перамогу.

У сем гадзін вечара вялікая бітва скончылася поўным разгромам

крыжакоў. Усё поле было ўсцелена трупамі людзей і коней. Загіну-

ла ўсё кіраўніцтва Тэўтонскага ордэна: вялікі магістр, маршал Ва-

ленрод, вялікі камтур Ліхтэнштэйн, амаль усе камтуры, многія

знатныя рыцары. На працягу многіх міляў усе дарогі вакол поля

бітвы былі завалены пасечанымі тэўтонцамі, а найбольш - дарога

на Мальбарк, сталіцу рыцараў. Армія Ордэна фактычна перастала

існаваць." / разбілі нагалаву немцаў, і самога магістра, і ўсіх яго

комтураў забілі, і безліч немцаў пабілі і ўзялі ў палон,-расказвае

"Хроніка Быхаўца". - ... і затым, усіх іх разграміўшы і шмат гара-

доў і зямель іх пабраўшы, а астатнія паланіўшы і дашчэнту выпа-

ліўшы і спустошыўшы, з вялікаю пашанаю і незвычайнаю перамо-

238

гаю, заслужыўшы на ўвесь свет выдатную славу, вярнуліся ў свае

землі".

Вялікія страты панесла і войска Вялікага княства Літоўскага: 20

тысяч ратнікаў (амаль кожны другі). У пераважнай большасці гэта

былі сыны беларускай зямлі, якія прынялі на сябе асноўны цяжар

бітвы. Страты польскага войска невядомы. Назаўтра, 16 ліпеня,

каля Таненбергскага касцёла хавалі забітых. Пасля пахавання адп-

равілі доўгі абоз з параненымі. Па дарозе многа цяжка пакалеча-

ных ратнікаў памерла, іх хавалі абапал дарогі.

Па рашэнню вайсковай рады рэшткі саюзнай арміі рушылі на

крыжацкую сталіцу Мальбарк, беручы па дарозе замкі і гарады.

Многія з іх здаваліся без супраціўлення. Насельніцтва крыжацкай

дзяржавы прызнала над сабой уладу Ягайлы. Па словах храніста,

на пруска-паморскім абшары "у крыжакоў засталося толькі восем

замкаў, а 70 дашчэнту разбурылі". Усё гэта затрымлівала рух вой-

ска, да таго ж яно было стомлена. Мальбарк аблажылі толькі 25

ліпеня. За гэты час крыжакі паспелі падрыхтаваць замак да працяг-

лай аблогі: гарнізон быў папоўнены людзьмі, каморы - правіянтам,

цэйхгауз — зброяй. Таму трыумфальны рух саюзнікаў па крыжац-

кай дзяржаве на Мальбарк абярнуўся істотнымі пралікамі і стра-

тамі, якіх можна было пазбегчы. Узяць гэты магутны замак, вышы-

ня сцен якога дасягала 23 м, а таўшчыня унізе 16 м, з ходу не

ўдалося. Нават дзесяціпудовыя ядры пакідалі на іх толькі шчарбі-

ны і трэшчыны. У верасні аблога была знята, саюзная армія пакі-

нула Прусію.

Тэўтонскі ордэн, які ўжо ніколі болей не дасягаў сваёй былой

магутнасці, усё-такі адрадзіўся і зрабіў некалькі спроб аднавіць

свае страчаныя пазіцыі, але восенню таго ж года Ягайла разбіў

значныя сілы крыжакоў. Генрых фон Плаўэн, які стаў вялікім магі-

страм, вымушаны быў заключыць спачатку перамір'е, а потым мір

з Польшчай і Вялікім княствам Літоўскім. Паводле пагаднення,

падпісанага ў 1411 г. у Торуні, Ордэн абавязаўся вярнуць Польшчы

частку захопленых імі зямель, а ВКЛ - Жамойцію і Судовію, вып-

лаціць саюзнікам 300 тысяч залатых дукатаў, выкупіць палонных.

Такім чынам, бітва пад Грунвальдам мае вялікае, сапраўды

міжнароднае значэнне. 15 ліпеня 1410 г. у бітве сышліся прыкладна

239

80 тыс. чалавек. Гэта былі не проста два войскі. У жорсткай сечы

сутыкнуліся, па сутнасці, Еўропа крыжацкая і Еўропа славянская..У

гэты дзень назаўсёды закаціліся веліч і слава Тэўтонскага ордэна:

знішчана яго армія, падарвана ваенна-палітычная магутнасць; па-

чаўся яго заняпад: у 1466 г. канчаецца незалежнае існаванне

Тэўтонскага ордэна. Вялікі магістр вымушаны быў прызнаць сябе

васалам польскага караля і вялікага князя літоўскага Казіміра IV.

Гэта перамога была забяспечана збліжэннем народаў і іх сумес-

нымі дзеяннямі. Грунвальд для беларусаў - тое ж, што Кулікоўская

бітва для рускіх.

Пасля перамогі пад Грунвальдам Вітаўт, прыхільнік незалеж-

насці ВКЛ, імкнуўся парваць васальныя адносіны з польскім ка-

ралём. Ягайла вымушаны быў пачаць новыя перагаворы аб аднаў-

ленніі уніі. У 1413 г. у замку Гародлі над Бугам адбыўся з'езд

некаторых польскіх феадалаў і 47 феадалаў-католікаў ВКЛ.

Польская шляхта і кароль на гэты раз рабілі стаўку на шырокія

колы літоўскай і беларускай шляхты каталіцкага веравызнання. 3

гэтай мэтай гарадзельскай граматай былі падараваны новыя пры-

вілеі той частцы феадалаў, якія прынялі каталіцтва і польскія

гербы. Феадалы сучасных беларускіх, украінскіх і рускіх зямель,

у сваёй большасці праваслаўныя, па-ранейшаму засталіся нераў-

напраўнымі. Усе некатолікі, якія складалі пераважную большасць

насельніцтва, не павінны былі дапускацца да дзяржаўных пасад.

Толькі феадалы-католікі ВКЛ мелі права ўдзельнічаць у выбарах

вялікага князя, маглі быць выбранымі ў сойм, займаць дзяржаў-

ныя пасады і атрымліваць афіцыяльныя радавыя гербы. Забараня-

ліся шлюбы паміж католікамі і праваслаўнымі. Гарадзельскі пры-

вілей пашыраў правы каталіцкай царквы і духавенства. Вітаўт

згадзіўся з яго ўмовамі, імкнучыся набыць прыхільнікаў сярод

польскіх епіскапаў і буйных феадалаў у надзеі, што пасля смерці

Ягайлы ён можа стаць яго пераемнікам на каралеўскім прастоле ў

Польшчы.

У далейшым феадалы беларускіх і ўкраінскіх зямель ВКЛ неад-

наразова пратэставалі супраць замацаванай у Гарадзельскім прыві-

леі эканамічнай і палітычнай дыскрымінацыі праваслаўных, дамаг-

ліся адмены некаторых яго норм у 1432 і 1434 гг. Поўнасцю арты-

240