Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

летняя птица, вот бы тебе, соловей, пеньем своим прославить

велиого князя Дмитрия Ивановича, князя Владимира Андреевича, и

из земли Литовской двух братьев Ольгердовичей, Андрея и брата

его Дмитрия, да Дмитрия Волынского. Те ведь - сыновья Литвы

храбрые, кречеты в ратное время и полководцы прославленные, под

звуки труб и пеленали, под шлемами лелеяли, с конца копья они

вскормлены, с острого меча вспоены в Литовской земле ". Вось так

узнёсла ўсхваляў герояў Кулікоўскай бітвы аўтар "Задоншчыны".

Наяўнасць беларускіх дружын у войску Дзмітрыя Данскога мела

і палітычнае значэнне. Справа ў тым, што на адлегласці аднаго

пераходу ад Кулікова поля знаходзіўся саюзнік Мамая - Ягайла, які

з дапамогай Залатой Арды намерваўся атрымаць ярлык на вялікае

княжанне Маскоўскае, са сваёй літоўска-рускай дружынай. Ён так і

не наважыўся ўдзельнічаць у бітве. Можна толькі згадвацца, чаму

Ягайла кінуў на волю лёсу свайго ардынскага саюзніка, хоць нічога

не перашкаджала прыйсці на дапамогу Мамаю. Хутчэй за ўсё ён

ухіліўся ад бою свядома. Можа ён сутыкнуўся з моцнай апазіцыяй

ва ўласным войску, у значнай частцы праваслаўнай, якая спачувала

барацьбе сваіх аднаверцаў супраць татар. Паўплывала на іх і пры-

сутнасць у маскоўскім войску літвінаў на чале з Андрэем Полацкім

- ніхто не хацеў запляміць рукі крывёю братоў. Можа быць, і сам

Ягайла не быў шчыры, абяцаючы Мамаю падтрымку, і свядома

марудзіў, даючы магчымасць Дзмітрыю Данскому атрымаць пера-

могу. I ці не сам Ягайла справакаваў Мамая на гэты паход, каб

аслабіць Маскву чужымі рукамі? Але хутчэй за усё вялікі князь

літоўскі чакаў, на чый бок схіліцца поспех, каб не апынуцца ў

пройгрышы. Ва ўсякім выпадку, паход Ягайлы прадэманстраваў

яго неразважлівасць і наўрад ці дадаў яму славы.

Ваенны трыумф Масквы рэзка ўзвысіў яе аўтарытэт на землях

ВКЛ, прымусіў Ягайлу шукаць сяброўства з Дзмітрыем. Тады

ўзнік праект саюза Масквы і Вялікага княства Літоўскага. Ён

прадугледжваў хрышчэнне Ягайлы ў праваслаўе і яго жаніцьбу на

адной з дачок Дзмітрыя Данскога. Тады, у 1380-1381 гг., лёс Вялі-

кага княства Літоўскага і Рускага, ды і ўсёй Русі, мог павярнуцца

зусім інакш. Паход Тахтамыша і спаленне Масквы ў 1382 г. на

цэлае стагоддзе адсунулі канчатковае звяржэнне Руссю ардынскага

221

іга. Звестка пра сакрушальнае паражэнне Масквы вынудзіла Ягай-

лу шукаць новых саюзнікаў і адмовіцца ад праекта, які мог бы

стаць паваротным момантам у лёсе ўсёй Усходняй Еўропы.

Пасля Кулікоўскай бітвы Андрэй вярнуўся ў Полацк. А туды

ўжо меціў Ягайлаў брат Скіргайла. Скарыстаўшы адсутнасць по-

лацкага князя, ён з'явіўся ў горадзе. Палачане ветліва сустрэлі

свайго госця, але калі даведаліся, што той квапіцца на полацкі

пасад, абурыліся і, пасадзіўшы на каня задам наперад, з ганьбай

выправадзілі за браму. Гэты бунт у Полацку, калі гараджане выг-

налі прысланага ім князя, адбыўся ў 1381 г.

За спінаю Скіргайлы стаяў Ягайла, які марыў чужымі рукамі

расправіцца са сваім палітычным праціўнікам. Ён даў войска брату

і паслаў яго заваёўваць Полацк. Разам са Скіргайлам пашукаць

удачы ў крывіцкіх землях выправіліся і крыжакі. 11 дзён аб'ядна-

нае войска трымае Полацк у аблозе, але так і не авалодала ім. А

калі крыжакі вярнуліся да сябе, палачане пад кіраўніцтвам свайго

князя Андрэя разбілі дружыну Скіргайлы. На гэтым барацьба з

Ягайлам не спынілася, але ў рэшце рэшт Андрэй быў вымушаны

пакінуць Полацк і зноў шукаць падтрымку ў Дзмітрыя Данскога.

Але яго зноў чакала расчараванне.

Яшчэ ў той час, калі Андрэй шукаў падтрымку ў паўночна-

ўсходняй Русі, малодшы Альгердаў брат, Кейстут, які карыстаўся

вялікай папулярнасцю ў княстве і меў падтрымку на Берасцейшчы-

не, Гарадзеншчыне і Жамойці, здолеў паланіць Ягайлу і абвясціў

сябе вялікім князем. Аднак выкарыстаўшы ўдзел Кейстута ў вайне

з Псковам, Ягайла зрабіў пераварот, заняў Вільню і Трокі, а затым

хітрасцю заманіў Кейстута з сынам Вітаўтам у Крэва (зараз Аш-

мянскі раён Гродзенскай вобласці), вераломна схапіў іх там і па-

садзіў у турму. Стары Кейстут быў задушаны падасланымі забой-

цамі. Так трагічна закончылася жыццё гэтага палітыка, паспраба-

ваўшага заняць вядучае месца ў дзяржаве. Вітаўту ўдалося ўцячы.

Паданне кажа, што ўцёк ён з палону, пераапрануўшыся ў жаночаю

вопратку, якую даставіла яму жонка Ганна.

3 1382 г. пачынаецца актыўная палітычная дзейнасць Вітаўта

(1350—1430). Каб адпомсціць забойцу бацькі, ён аддаецца пад зас-

тупніцтва нядаўняга ворага - Тэўтонскага ордэна, заключае з ім

222

саюз, паводле якого абавязаўся прыняць каталіцтва, быць васалам

Ордэна і нават аддаць яму Жамойцію. Крыжацкая дапамога аплач-

валася дарагой цаной. Зноў запалалі гарады і вёскі ў ВКЛ. Пад

выглядам дапамогі рыцары імкнуліся да падпарадкавання дзяржа-

вы. Вітаўт своечасова зразумеў гэта і пайшоў на прымірэнне з

Ягайлам, за што той вяртае яму Бярэсце, Гародню, Падляшша.

Барацьба за ўладу працягвалася. Андрэй Полацкі па-ранейшаму

прад'яўляў свае правы на прастол. Нягледзячы на высокую пасаду,

становішча Ягайлы заставалася хісткім: сапернікі - браты, татары,

крыжакі і маскоўскія князі не збіраліся складаць зброю. Ягайла

вымушаны быў шукаць шляхі да пагаднення з суседзямі. У 1380 г.

была заключана дамова з Тэўтонскім і Лівонскім ордэнамі, па якой

Жамойція адыходзіла да крыжакоў, што дало перадышку.

Ягайлу, які бачыў сваю непапулярнасць, неадкладна трэба было

шукаць апоры па-за межамі сваёй дзяржавы. I тут падзеі ў

Польшчы надалі гісторыі ВКЛ зусім іншы напрамак. У 1382 г. там

памёр кароль Людовік, які не пакінуў пасля сябе мужчынскага

патомства. Пасля двухгадовых спрэчак польская знаць абвясціла

каралевай яго 10-гадовую дачку Ядвігу, якая, зразумела, сама не

магла кіраваць дзяржавай. Трэба было знайсці такога чалавека для

Ядвігі, які б быў не столькі прыемным для яе, колькі карысным для

Польшчы. Пад націскам Ватыкана, які баяўся стварэння на ўсходзе

Еўропы магутнага праваслаўнага бастыёна, Польшча згадзілася ад-

даць каралеўскі трон Ягайлу ў абмен на каталіцкую Літву з далей-

шым прыцэлам на акаталічванне ўсходнеславянскіх зямель Вяліка-

га княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага.

I вось у той заблытанай сітуацыі Ягайла ўключаецца ў гульню.

Вельмі зручнай для яго з'явілася тая акалічнасць, што ў трыццаці-

пяцігадовым узросце ён не быў яшчэ жанаты - гэта дазваляла выс-

тупіць прэтэндэнтам на польскую карону. Даволі значнай частцы

польскай знаці, асабліва антыгерманскай партыі, гэта кандыдатура

здалася ці не найлепшай. У Польшчы і ВКЛ меўся агульны вораг -

Тэўтонскі ордэн, які закрываў абедзвюм дзяржавам выхад у Бал-

тыйскае мора і пастаянна пагражаў іх інтэрэсам. Аб'яднаўшы сілы,

можна было б ставіць пытанне ўжо не толькі пра стрыманне ордэн-

скай агрэсіі, але і пра пераход у контрнаступленне. Дынастычная

223

унія Польшчы і Літвы абяцала і зняцце застарэлага пытання аб

спрэчнай Галіцка-Валынскай Русі. Княству гэты саюз дапамог бы

выйсці з палітычнага крызісу, звязанага з дынастычнай барацьбой

за спадчыну Альгерда.

Як сцвярджае маскоўскі даследчык С.В. Думін, у 80-ыя гады

XIV ст. існавалі і былі рэальнымі два шляхі развіцця дзяржавы Геды-

мінавічаў: у саюзе з Маскоўскай Руссю і ў саюзе з Польскім каралеў-

ствам. Стаўшы зяцем Дзмітрыя Данскога, вялікі князь літоўскі і рускі

Якаў Альгердавіч (так, згодна з пагадненнем павінен быў называцца

Ягайла) хутка зацвердзіў бы ў Літве праваслаўе, як некалькі гадамі

пазней ён правёў хрышчэнне Літвы па каталіцкаму абраду. Жаніцьба

на юнай польскай каралеве Ядвізе, абяцанне ахрысціць Літву ў катал-

іцтва і далучыць яе да ўладанняў польскай кароны рэзка змянілі сітуа-

цыю ў ВКЛ. Вынік выбару, зробленага Ягайлам у 1385 г., у поўнай

меры адчулі яго пераемнікі ў XV ст., калі канфлікт паміж Літоўскай

Руссю і Руссю Маскоўскай паступова пачаў набіраць не толькі палі-

тычнае, але часткова і рэлігійнае адценне.

Мы бачым шараханне Ягайлы паміж Усходам і Захадам, паміж

праваслаўем і каталіцтвам. Пасля няўдалай спробы разыграць ус-

ходнюю карту ён кідае свой позірк на Захад.

Тады ж, у першай палове 80-х гадоў XIV ст., склаліся ўмовы,

якія падрыхтавалі глебу для палітычнага аб'яднання (уніі)

Польшчы і ВКЛ. Перш за ўсё абедзвюм дзяржавам пагражаў адзін і

той жа вораг - Тэўтонскі ордэн. У канцы XIV ст. яго агрэсія суп-

раць ВКЛ і Польшчы рэзка ўзмацнілася. За перыяд 1345—1392 гг.

нямецкія рыцары 96 разоў нападалі на Літву. Агульная небяспека

схіляла абедзве краіны да збліжэння. Разам з тым польскія феада-

лы разлічвалі пашырыць свае ўладанні за кошт зямель ВКЛ. Яны

былі перакананы, што Ягайла ў падзяку за сваё абранне пашырыць

правы і прывілеі. Каталіцкае духавенства спадзявалася, што шлюб

Ядвігі з Ягайлам пашырыць іх рэлігійна-палітычны ўплыў на ВКЛ

і павялічыць іх даходы новаю дзесяцінаю, якую яны атрымаюць ад

ахрышчанай Літвы. I тыя, і другія не памыліліся.

Складанае міжнароднае становішча, абвастрэнне палітычнай і

дынастычнай барацьбы ў самім княстве пасля смерці Альгерда

схілялі арыстакратыю дзяржавы на саюз з Польшчай.

224

У 1385 г. Ягайла атрымаў з Польшчы прапанову наконт шлюбу з

Ядвігаю і злучэння з Польшчай. Ён з ахвотаю згадзіўся на гэту

прапанову і на ўсе ўмовы, выстаўленыя яму польскім бокам.

Хісткае становішча ва ўласнай дзяржаве рабіла Ягайлу згаворлі-

вым. Умовы ж, на якіх Ягайлу пагаджаліся пусціць на трон, ставіл-

іся даволі жорсткія: гаворка ішла ўжо не пра дынастычны саюз

двух раўнапраўных дзяржаў, а фактычна пра далучэнне ВКЛ да

Польскага каралеўства на вечныя часы. Ягайла, які з дапамогай

уніі спадзяваўся зламаць сваіх палітычных праціўнікаў, напэўна,

меркаваў, што галоўнае - атрымаць карону, а з астатнім можна

разабрацца пазней.

У 1385 г. у Крэўскім замку, пабудаваным у першай палове XIV ст.

Гедымінам і Альгердам, у выніку тайных перамоваў былі выпраца-

ваны ўмовы дзяржаўна-прававога аб'яднання ВКЛ і Польшчы. У

акце Крэўскай уніі, які разам з Ягайлам падпісалі яго браты Скіргай-

ла, Карыбут, Лугвен, а таксама Вітаўт, літоўскія князі далі абяцанне

"на вечныя часы далучыць свае землі, літоўскія і рускія, да кароны

Польскай". Акрамя таго, Ягайла абавязаўся прыняць каталіцкую

веру і хрысціць Літву. Ён згадзіўся дапамагчы Польшчы адваяваць

захопленыя суседнімі дзяржавамі польскія тэрыторыі, заплаціць 200

тыс. фларынаў былому жаніху Ядвігі - аўстрыйскаму прынцу

Вільгельму. Польшча за ўсё гэта абяцала княству дапамогу ў бараць-

бе з крыжакамі. У даследчыкаў да гэтага часу выклікаюць здзіўлен-

не і недавер прынятыя ўмовы Крэўскай уніі. Выказвалася нават дум-

ка, што яны падроблены пазней. Сапраўды, чаму Ягайла вымушаны

быў згаджацца на акаталічванне насельніцтва княства? Чаму жыць

ён павінен быў пры двары сваёй жонкі? Польшча настолькі ж была

зацікаўлена ў уніі, як і ВКЛ. Некаторыя гісторыкі лічаць, што Ягай-

ла здрадзіў інтарэсам княства гэтай уніяй. Але падабаецца нам сёння

гэта ці не, 14 жніўня 1385 г. у Крэве быў заключаны саюз, які даў

новую дзяржаўную супольнасць, на 400 гадоў звёў польскую гісто-

рыю з гісторыяй ВКЛ у адзінае рэчышча.

У наступныя гады асноўныя ўмовы уніі былі выкананы. Ягайла

ахрысціўся з юнай каралевай і быў ганарова абвешчаны польскім

каралём Уладзіславам (1386—1434). Сойм 1386 г. ухваліў такія

ўмовы уніі: кароль і вялікі князь у злучаных дзяржавах адзін; спа-

8 Зак. 82

225

чатку гэтая асоба ёсць Ягайла, потым прамы нашчадак ад яго шлю-

бу з Ядвігай; справы, што датычацца абедзвюх дзяржаў, выраша-

юцца супольна. Дзяржавы захоўваюць асобныя органы ўлады,

войскі і скарб. Апроч таго, як ужо было сказана, Ягайла меў абавя-

зак шырыць каталіцтва сярод літвінаў. Беларускаму насельніцтву

была пакінута свабода належаць да ўсходнехрысціянскай веры. Ка-

таліцкае веравызнанне часткі дынастыі і літоўскага насельніцтва

(Жамойція была ахрышчана пазней, пасля вызвалення ад крыжакоў

у 1411 г.) не з'яўлялася неадольнай перашкодай для супрацоўніцтва

жыхароў шматнацыянальнага Вялікага княства Літоўскага.

Так адбылася першая унія ВКЛ з Польшчай. Гэта была дынас-

тычна-персанальная унія: дзве краіны злучаліся адна з адной толькі

праз асобу агульнага для абедзвюх дзяржаў манарха і яго наступні-

каў-нашчадкаў.

Умовы Крэўскай уніі былі на карысць толькі польскім феада-

лам, таму не задаволілі ні літоўскіх, ні рускіх. Яны не хацелі

мірыцца са стратай дзяржаўнай самастойнасці ВКЛ і палітыкай

акаталічвання насельніцтва. Яе ажыццяўленне зацягнулася на доўгі

час, ды і наогул адбылося далёка не ў такой форме, як таго жадалі

польскія феадалы. Жыццё Вялікага княства пасля 1386 г. у аснове

сваёй не змянілася. Сапраўднае зліццё дзяржаў, зразумела, адразу

не магло адбыцца. Яно было абвешчана і стала на шмат гадоў

своеасаблівай праграмай-максімум, надаючы польска-літоўскім ад-

носінам пэўную афарбоўку. У наступныя часы (XV ст. 60 -ыя гады

XVI ст.) унія рэанімавалася больш за 10 разоў. Акты уніі падпісва-

юцца ў далейшыя гады, але ўсе яны былі нетрывалыя. Перш чым

на польскім дзяржаўным гербе побач з белым арлом Пястаў з'явіц-

ца выява "Пагоні", адбудзецца яшчэ нямала бурных падзей.

Пасля 1386 г. барацьба супраць Ягайлы і яго унітарнай палітыкі

распачалася ў ВКЛ з новай сілай, асабліва на беларускіх землях.

Правадырамі незадаволеных спачатку сталі полацкі князь Андрэй

Альгердавіч і смаленскі князь Святаслаў Іванавіч. Андрэй заклю-

чыў саюз з лівонскімі рыцарамі і ў 1386 г. разам з крыжацкай

арміяй пачаў ваенныя дзеянні, заняў Полацк, Дрысу, Друю, Лу-

комль, а Святаслаў аблажыў Мсціслаўль, Віцебск, Оршу. Аднак

Ягайлу ўдалося падавіць выступленне гэтых князёў. Войска

226

Скіргайлы ўзяло ў аблогу і захапіла Полацк, Лукомль і іншыя гара-

ды. Князь Андрэй быў узяты ў палон і адпраўлены ў Польшчу. Сем

гадоў трымаў яго Ягайла за кратамі ў замку Хенцін. Бліжэйшыя

прыхільнікі Андрэя былі пазбаўлены маёмасці і пакараны смерцю.

Каб паскорыць ажыццяўленне уніі і ўмацаваць сваё становішча,

Ягайла пад ўплывам польскай шляхты і каталіцкага духавенства ў

1387 г. выдаў прывілей, паводле якога атрымлівалі неабмежаваныя

правы ўласнасці на свае зямельныя ўладанні і вызваляліся ад выка-

нання шэрагу дзяржаўных павіннасцей феадалы ВКЛ каталіцкага

веравызнання. Гэта была ў большасці сваёй знаць літоўскага па-

ходжання. На праваслаўных феадалаў, ураджэнцаў беларускіх, ук-

раінскіх і рускіх зямель прывілей не распаўсюджваўся. Гэты даку-

мент сведчыў аб рэзкай пераарыентацыі ўнутранай палітыкі вялікіх

літоўскіх князёў да пракаталіцкай накіраванасці. Ён выклікаў неза-

давальненне і сепаратысцкія "антылітоўскія" настроі ў праваслаў-

ным асяроддзі пануючага класа. 3 1387 г. фактычна мяняецца сацы-

яльна-прававое становішча беларускіх зямель у ВКЛ. 3 гэтага часу

так званае "рускае" пытанне ў поліэтнічным княстве не аднойчы

падымалася і выкарыстоўвалася рознымі палітычнымі дзеячамі і

групоўкамі у сваіх інтарэсах.

Такія настроі выкарыстаў і гарадзенскі князь Вітаўт. Убачыўшы

варожасць шырокіх колаў грамадства да уніі, якая фактычна зак-

рэслівала самастойнасць ВКЛ, а таксама асабіста незадаволены

тым, што Ягайла, будучы польскім каралём, паставіў сваім намесн-

ікам у ВКЛ не яго, а Скіргайлу, ён зноў пачаў барацьбу з Ягайлам.

У 1390 г. Вітаўт, спадзеючыся на дапамогу Масквы, дзе яго лічылі

сур'ёзнай палітычнай фігурай, выдаў сваю дачку за князя Васілія

Дзмітрыевіча. Заключыўшы саюз з крыжакамі, у 1390—1393 гг.

Вітаўт неаднаразова з імі рабіў паходы на сваю радзіму.Хаця спро-

бы захапіць Вільню скончыліся няўдачай, Вітаўту ўдалося заняць

шэраг гарадоў (у тым ліку Гарадзен). За дапамогу ён абяцаў Ордэ-

ну Жамойцію. Пагроза ўладзе Ягайлы ў княстве была вялікай. Існа-

вала рэальная небяспека разрыву польска-літоўскай уніі. I тады

Ягайла вырашыў ахвяраваць уладай над Вялікім княствам

Літоўскім , каб захаваць саюз абедзвюх дзяржаў і каралеўскі трон у

Кракаве.

227

Трохгадовая упартая барацьба Вітаўта і Ягайлы завяршылася

падпісаннем пагаднення паміж імі ў маёнтку Вострава каля Ліды 5

жніўня 1392 п, якое фактычна перакрэсліла Крэўскую дамову.

Польскія феадалы і Ягайла вымушаны былі адмовіцца ад першапа-

чатковай задумы уніі. Пагадненне гарантавала княству самастой-

насць у саюзе з Польшчай. Ягайла вымушаны быў перадаць уладу

ў ВКЛ Вітаўту. Саюз Літвы і Польшчы быў фактычна саюзам

дзвюх раўнапраўных дзяржаў, і ВКЛ у непарушнасці захавала сваю

дзяржаўнасць, суверэнітет, толькі паступова засвойваючы некато-

рыя польскія дзяржаўныя інстытуты і юрыдычныя нормы, пры-

мальныя для мясцовага насельніцтва. Польскі кароль захаваў на-

мінальную ўладу над ВКЛ (у якасці "вярхоўнага князя"), але з

гэтага моманту на працягу амаль чатырох дзесяцігоддзяў у дзяр-

жаўнага руля руска-літоўскай дзяржавы стаяў ваяўнічы сын Кей-

стута. Паводле слоў храніста Яна Длугаша, Ягайла прыняў гэта

рашэнне, перакананы, што Вітаўт "здольнасцямі пераўзыходзіць

яго родных братоў і лепш за ўсіх падыходзіць для цяжкай задачы

кіравання Літвой ".

Унутраная і знешняя палітыка Вітаўта

Вітаўт належыць да ліку самых выдатных дзяржаўных дзеячаў

ВКЛ. Атрымаўшы ўладу ў выніку барацьбы са сваім стрыечным

братам Ягайлам, ён у 1392 г. быў урачыста ўзведзены на вялікакня-

жацкі пасад у Кафедральным саборы ў Вільні.

Вітаўту дасталася турботная спадчына - групавыя канфлікты

паміж прыхільнікамі праваслаўя і каталіцтва, зліцця з Польшчай і

дзяржаўнай незалежнасці, паміж Кейстутавічам і Альгердавічам,

паміж сынамі Альгерда ад розных жонак і г.д. У гэтай кругаверці

прабіцца наверх і ўтрымацца там мог толькі самы таленавіты, ва-

лявы і беспрынцыпны. Такім і быў Вітаўт. Яго мараль, метады

дасягнення мэты могуць выклікаць розныя пачуцці - ад захаплення

да агіды. Але талентам дзяржаўнага дзеяча ён, безумоўна, валодаў,

умеў трымаць сітуацыю пад сваім кантролем.

У хуткім часе супраць Вітаўта паўсталі князі: ноўгарад-северскі

Дзмітрый Карыбут, Фёдар Карыятавіч Падольскі, Свідрыгайла Аль-

гердавіч Віцебскі і Скіргайла Полацкі. Аднак яны былі пераможа-

228

ны Вітаўтам з дапамогай Польшчы, узяты ў палон і пазбаўлены

сваіх княстваў.

Каб падарваць сілу ўдзельных валадароў, якія супраціўляліся

ўзмацненню ўлады вялікага князя, Вітаўт ліквідаваў у краіне мно-

гія княствы, ператварыў іх у намесніцтвы. Месцы спадчынных

князёў у іх занялі прызначаныя ім намеснікі, гатовыя па першаму

патрабаванню выступіць з войскамі на яго баку. Гэта нанесла моц-

ны ўдар па ўдзельнай сістэме і садзейнічала ўнутранаму ўмацаван-

ню дзяржавы.

Але гэта не была поўная яе цэнтралізацыя, бо асобныя землі

дабіліся права на атрыманне абласных прывілеяў. Былі захаваны і

некаторыя ўдзельныя княствы. У канцы XIV - пачатку XV ст. у

ВКЛ яшчэ не наспелі сацыяльна-эканамічныя і палітычныя ўмовы

для поўнай ліквідацыі феадальнай раздробленасці, для моцнага

аб'яднання дзяржавы. Аднак умацаваць яе магутнасць, узвысіць

вялікакняжацкую ўладу Вітаўту ўдалося. Гэта надоўга затрымала

больш цеснае аб'яднанне ВКЛ з Польшчай, чаго так настойліва

дамагаліся кароль і польская шляхта.

Вітаўт прадоўжыў збіральніцкую, аб'яднаўчую палітыку сваіх

папярэднікаў на ўсходнеславянскіх землях. Для пашырэння сферы

свайго ўплыву ён выкарыстоўвае аслабленне Залатой Арды, бяз-

ладдзе ў паўночна-ўсходняй Русі. У першыя гады яго праўлення да

ВКЛ былі далучаны асобныя воласці Смаленскай і Чарнігаўскай

зямель, шэраг іншых дробных княстваў. Выкарыстаўшы міжусобі-

цу смаленскіх князёў, Вітаўт у 1395 г., авалодаў Смаленскам і пад-

началіў яго сваёй уладзе, паставіўшы ў ім свайго намесніка. Без

асаблівых канфліктаў Вітаўт дамагаецца прызнання сваёй улады

Ноўгарадам. Пад пратэктарат ВКЛ трапілі таксама Разанскае кня-

ства і Пскоў. Каб замацаваць выхад да Чорнага мора, Вітаўт далу-

чыў да сваёй дзяржавы паўднёвае Падолле.У гэты час ВКЛ займа-

ла найбольшую ў сваёй гісторыі тэрыторыю - ад Нёмана і Дзвіны

да нізоўя Дняпра і Днястра, да прычарнаморскіх стэпаў.

У 90-ыя гады XIV ст. Вітаўт выступіў з прапановай стварэння

самастойнага, здольнага супрацьстаяць Польшчы, Руска-Літоўска-

га каралеўства, якое ўключала б і землі Маскоўскай Русі. Яго падт-

рымала праваслаўная знаць княства, незадаволеная каталіцкай экс-

229

пансіяй Польшчы. Саюзнікам стаў Ордэн, зацікаўлены ў пагар-

шэнні адносін паміж княствам і Польскай дзяржавай, а таксама

татарскі эмігрант, скінуты з залатаардынскага трона хан Тахта-

мыш, які ў 1385 г. прыбыў у Кіеў разам з сям'ёй, прыхільнікамі і

ваенным атрадам.

Яшчэ нядаўна грозны ўладар Залатой Арды, наводзіўшы на Русь

жах, апынуўся тут у ролі выгнанніка. Палітычныя амбіцыі і прэ-

тэнзіі Тахтамыша на самастойную лінію ў ардынскім "царстве" не

спадабаліся яго магутнаму апекуну Цімуру (Тамерлану). I той "про-

гна Тактамыша в Літву, а сам седе на царство". Вітаўт з разумен-

нем сустрэў Тахтамыша, прыняў яго ветліва, як ганаровага госця,

бо бачыў у перабежчыку сілу, якую збіраўся выкарыстаць у сваіх

мэтах. У 1396 (1397) г. ён пасяліў хана ў Лідзе, дзе той жыў два з

паловай года, валодаючы Лідскай воласцю, - "мешкал, па сведчан-

ню "Хронікі літоўскай і жамойцкай", в Литве зо всеми уланы и

мурзы своими на Лиде ".

3 таго часу Тахтамыш стаў галоўным саюзнікам Вітаўта, які

марыў стварыць незалежнае ад Польшчы "каралеўства Літоўскае і

Рускае", састаўной часткай якога павінна была стаць Масковія.

Але дзеля гэтага трэба было спачатку памагчы Тахтамышу вярнуц-

ца ў Арду. У 1397—1398 гг. войска Вялікага княства Літоўскага

падтрымлівала Тахтамыша ў яго барацьбе супраць "узурпатара"

Цімура. Але, пераможаны, ён зноў "побежа к Литовским странам".

Менавіта з тых часоў пачынаецца пасяленне на беларускіх землях

татар: адны, стомленыя раздорамі ва ўласнай краіне, самі эмігры-

равалі сюды з Арды; другія папалі ў якасці палонных, трэція запра-

шаліся вялікімі князямі.

У час знаходжання Тахтамыша ў княстве ў 1398 г. адбываюцца

яго перамовы з Вітаўтам, у ходзе якіх была распрацавана праграма

ўзаемападтрымкі і сумесных дзеянняў. Князь абяцаў хану дапамогу

ў вяртанні ўлады над Залатой Ардой. Той абавязаўся зрабіць Вітаў-

та гаспадаром усёй Рускай зямлі, уключаючы і Ноўгарад. Іх сумес-

ныя планы зафіксаваны ў шматлікіх летапісах: "Аз я тя посажу в

Орде на царство", "на Сараи, в Болгарех, и на Асторохане, и на

Язове, и на Заяцкой орде - гаварыў Вітаўт ардынскаму хану. - А

ты мене посади на Московском великом княжении,... и на Новгоро-

230