Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

кул аб недапушчэнні праваслаўных да вышэйшых дзяржаўных па-

сад быў адменены толькі ў XVI ст.

Новая унія, заключаная ў Гародлі, замацавала саюз ВКЛ і

Польшчы ў форме персанальнай уніі. Але ў наступныя гады саюз-

ныя адносіны паміж імі значна аслабіліся. У 1430 г., пасля абрання

на вялікакняжацкі прастол Свідрыгайлы, прыхільніка самастой-

насці ВКЛ, адносіны настолькі сапсаваліся, што справа дайшла да

ваенных дзеянняў супраць Полынчы. У 1432—1434 гг. адносіны

крыху наладзіліся, але становішча было няўстойлівае і ў 1434 г.,

пасля смерці Ягайлы, унія была поўнасцю скасавана.

Ігнараванне Вітаўтам інтарэсаў праваслаўных, якое навязвалася

яму Польшчай, значна шкодзіла ВКЛ, паколькі адштурхоўвала ад

яго ўлады большую частку насельніцтва. Менавіта ў гэты час і

пачаўся ад'езд з ВКЛ праваслаўных князёў і феадалаў у Маскоўс-

кую дзяржаву як адзінаверную ім. 3 другога боку, другія феадалы,

убачыўшы, што пераход у каталіцтва прынясе ім вялікія матэры-

яльныя перавагі і зраўняе іх у правах з польскай шляхтай, пачалі

прымаць каталіцтва, што ў далейшым прывяло іх да апалячвання і

адыходу ад свайго народа. Усё ж Вітаўт разумеў усю важнасць

становішча праваслаўнага насельніцтва для лёсу дзяржавы і рабіў

энергічныя захады, каб пазбегнуць антаганізму паміж праваслаў-

нымі і католікамі ў княстве.

Найперш ён хацеў бачыць праваслаўную царкву сваёй дзяржавы

самастойнай і працягваў традыцыйныя для Вялікага княства Літоў-

скага спробы займець уласную іерархію. У 1415 г. ён стварыў

самастойную мітраполію з цэнтрам у Наваградку і дабіўся ад пра-

васлаўных епіскапаў княства пастаўлення на чале яе мітрапаліта

балгарына Грыгорыя Цамблака. Канстанцінопаль не прызнаў гэта-

га выбару.

Вітаўт першы падаў думку аб уніі праваслаўнай і каталіцкай

цэркваў у ВКЛ і рабіў захады па яе рэалізацыі ў дзяржаве. Ужо ў

90 -ыя гады XIV ст. ён вёў перамовы з мітрапалітам Кіпрыянам аб

магчымасці заключэння уніі. Мітрапаліта Цамблака ён паслаў на

Канстанцкі сабор, дзе меркавалася ўзняць пытанне аб уз'яднанні

праваслаўя і каталіцтва ў глабальным маштабе. Аднак Цамблаку не

ўдалося здзейсніць план уніі. У хуткім часе Цамблак памёр, а

241

Вітаўт, які ў гэты час ішоў на збліжэнне з Масквой, не захацеў

абвастраць з ёй адносіны і таму не назначыў пераемніка Цамблаку.

Вітаўт памірыўся з маскоўскім мітрапалітам Фоціем, падтрымліва-

ючы адначасова каталіцкую царкву, што працягвала місіянерскую

дзейнасць у Літве і асабліва ў Жамойці.

Адразу пасля Грунвальдскай перамогі 1410 г. над крыжакамі, у

якую ўнесла свой уклад і татарская конніца, Вітаўт паспрабаваў,

абапіраючыся на Джэлападзіна, рэалізаваць свае планы, распраца-

ваныя разам з Тахтамышам яшчэ ў 1397—1399 гг. Ён зрабіў рашу-

чую спробу ўстанавіць поўны кантроль над палітычным жыццём

Залатой Арды. Выкарыстанне татарскіх імігрантаў у сваіх мэтах

стала папулярным прыёмам палітыкі вялікага князя. На гэты раз

спроба мела плён. У 1411—1412 гг. сын Тахтамыша Джэлаладзін

двойчы, па некалькі месяцаў, сядзеў на залатаардынскім троне,

праводзячы ў гэты час пралітоўскую палітыку, відаць, цалкам уз-

годненую з урадам Вялікага княства Літоўскага. Гібель Джэлаладз-

іна і замена правіцеля ў Ардзе змяніла расстаноўку сіл ва Усходняй

Еўропе не на карысць ВКЛ.

Зімой 1413—1414 гг. Вітаўт саджае ў Ардзе свайго наступнага

стаўленіка - Бетсабулу. I тут "Хроніка літоўская і жамойцкая" адк-

рывае перад намі найцікавейшы факт - у Вільні адбываецца ка-

ранацыя Вітаўтам новага правіцеля Залатой Арды. Магчыма,

гзтым першым, каранаваным у сталіцы ВКЛ, і быў Бетсабула. Уск-

лаўшы на яго знакі ханскай годнасці, Вітаўт сказаў, што гэта "цар

заваложскі новы". Залатая Арда раскалолася: адна яе частка прыня-

ла Бетсабулу, другая - не. Стаўленіку Вітаўта прыйшлося ўступіць.

Выгнаны з Сарая больш моцным праціўнікам, Бетсабула са сваімі

прыхільнікамі знайшоў прытулак у ВКЛ. Як толькі Вітаўт даведаў-

ся пра гэта, то адразу "Еремфердека ... знову короновал в Вилни на

"царство, убравши в золотоглав, и шапку перловую взложил на

него, и дал ему в руки шаблю". Даў яму таксама сваё войска, якое

разам з татарскімі мурзамі ды ўланамі пайшло садзіць новага хана

ў Арду. Авалодаўшы ёй, Ярэмфердэк прынёс Вітаўту прысягу "зав-

ше на потребу его зо всеми татарами служити и послал ему дары

великие ". Але яго ў хуткім часе скінуў Эдыгей.

У 1414 г. з дапамогай Вітаўта на некалькі месяцаў на залатаар-

242

дынскім троне зацвердзіўся хан Кепек. У 1419 г. на кантакты з

Вітаўтам пайшоў сам Эдыгей, але збліжэнне паміж імі працягвала-

ся нядоўга, хутка наступіў разрыў. У 1419(1420) г. пры падтрымцы

ВКЛ яшчэ адзін выпадкова ўцалеўшы сын Тахтамыша Кадыр -

берды вёў барацьбу за Арду. Потым былі прыхільныя да княства

Даўлет-берды і Улуг-Мухамед, з якімі Вітаўт узгадняў свае дзеянні

на міжнароднай арэне і якія ў цяжкія моманты свайго праўлення

знаходзілі прытулак у Вільні.

У 1433 г. на прычарнаморскіх землях паміж Дняпром і Донам

узнік новы татарскі ўлус. На чале яго з дапамогай магутнага тады

вялікага князя літоўскага Свідрыгайлы стаў Сейід-Мухамед - адзін

са шматлікіх унукаў Тахтамыша, якога лёс цесна звязаў з Вялікім

княствам Літоўскім: тут (у Троках) ён нарадзіўся, вырас і жыццёвы

шлях свой скончыў у Коўна ў якасці вязня.

Такім чынам, у канцы XIV - першай палове XV ст. вялікаму

літоўскаму князю Вітаўту ўдавалася аказваць значны ўплыў на

палітычнае жыццё Залатой Арды. Ён прымяняў тактыку супраць-

пастаўлення адных ханаў другім. Яго намаганні мелі пераменны

поспех. У другім і трэцім дзесяцігоддзях XV ст. уплыў вялікіх

літоўскіх князёў ў Ардзе настолькі ўзмацняецца, што пастаўленне

імі сваіх кандыдатаў на ханскі трон стала традыцыяй. Аднак ут-

рымліваць іх там доўгі час не хапала сіл. Тым не менш, знаходжан-

не на прастоле ў Ардзе ханаў правітаўтавай арыентацыі сказвалася

на ўсім ходзе міжнароднага жыцця Усходняй Еўропы на карысць

княства. Тады нездарма гаварылі: "Той, хто кіруе Ардой, той гаспа-

дарыць на Русі".

Пры Вітаўце ВКЛ дасягнула сваёй найвышэйшай магутнасці, пе-

раўтварылася ў вялікую і моцную еўрапейскую дзяржаву. У 20-ыя

гады XV ст. Вітаўт фактычна стаў палітычным лідэрам усёй Усход-

няй Еўропы. Пад яго ўплывам знаходзіліся Заволжская Арда і

Крым. Лічыліся з сілай Вітаўта і польскія феадалы, яны далі абя-

цанне не выбіраць сабе без яго згоды караля, калі ў Ягайлы не

будзе прамых нашчадкаў.

Калі ў 1423 г. маскоўскі князь Васіль Дзмітрыевіч пісаў духоў-

ную грамату (свой запавет), то яе змест узгадняўся з Вітаўтам і

пацвярджаўся яго пячаткаю з пагоняй. I менавіта пад апеку Вітаўта

аддаваў князь свайго малалетняга сына і жонку. Пры Васілю Масква,

захоўваючы лідэрства ў паўночна-ўсходняй Русі, даволі паслядоўна

прызнавала вядучую ролю Вільні ў справах "усяе Русі". Прысягу на

вернасць беларуска-літоўскаму гаспадару складалі тады цвярскі, ра-

занскі і іншыя рускія князі, называючы яго сваім "господином... м

многих русских земель господарём". У 1426 г. ён робіць трьгумфаль-

нае падарожжа па ўсходняй ускраіне сваёй дзяржавы. Насустрач яму

выходзілі князі з Разані, Пераяслаўля, Пронска, Варатынска, Адоева

і "били ему челом", уручаючы багатыя дары. "Летапіс вялікіх князёў

літоўскіх" сведчыць: "Няма земляў ні на ўсходзе, ні на захадзе,

адкуль не прыходзілі б пакланіцца гэтаму слаўнаму гаспадару": "ту-

рэцкі цар вялікую пашану выказваў " яму; " у вялікай любові жыў з

ім ...цар царградскі"; Чэшскае каралеўства, дацкі кароль "з вялікаю

пашанаю" ставіліся да Вітаўта; маскоўскі цар " у вялікай любові

жыў з ім". "Служылі яму і іншыя,-працягвае летапіс,-вялікія князі

нямецкія зусімі сваімі гарадамі і землямі...; гаспадар зямлі Малдаў-

скай і Бесарабскай...; таксама і гаспадар зямлі Балгарскай...." Усё

гэта сведчыць пра высокі аўтарытэт, трывалае палітычнае ста-

новішча ВКЛ у тагачасным свеце.

Хоць Вітаўт у цэлым у сваёй унутранай і знешняй палітыцы

арыентаваўся на саюз з Польшчай, аднак, адчуваючы незадаволе-

насць шырокіх колаў грамадства з прычыны ўсё большай паднача-

ленасці інтарэсам Польшчы, не мог не імкнуцца да самастойнасці.

А гэта перш за ўсё магло падкрэсліць атрыманне ім каралеўскага

тытула і каралеўскай кароны, захады аб атрыманні якіх Вітаўт

рабіў двойчы - у 1429 і 1430 гг. Польскія вярхі былі вельмі ўстры-

вожаны. Яны зрабілі ўсё, каб карона не дайшла да Вітаўта.

У Германіі былі заказаны дзве кароны - для Вітаўта і яго жонкі,

рыхтаваўся адпаведны дзяржаўны дакумент, выпрацоўваўся спецы-

яльны рытуал. Аднак польскія феадалы, баючыся, што з наданнем

літвінскай дзяржаве статусу каралеўства яна стане цалкам суверэн-

най, палітычна незалежнай ад Польшчы, сарвалі гэтую гістарыч-

ную акцыю. "Князь вялікі Вітаўт хацеў ускласці на сябе карону, -

расказвае "Летапіс вялікіх князёў літоўскіх", - але яго непрыяцелі

ляхі не прапусцілі яе ... I расхварэўся вялікі князь Вітаўт". 27

кастрычніка 1430 г. ён памёр.

244

ЛЕКЦЫЯ 15

ВКЛ У 30—80-ЫЯ ГАДЫ XV ст.

• Грамадзянская вайна 30-х гадоў.

• Праўленне Казіміра IV.

• Дзяржаўны лад у ВКЛ.

Грамадзянская вайна 30-х гадоў

Фактычна амаль адразу пасля смерці Вітаўта пачалася грамад-

зянская вайна. Яна была не проста дынастычнай барацьбой за ўла-

ду розных палітычных груповак. Нацыянальна-рэлігійныя супярэч-

насці не далі магчымасці літвінскаму грамадству з'яднацца на

агульнай ідэйна-патрыятычнай і канфесійнай аснове. Гэта моцна

аслабляла ваенна-палітычную магутнасць ВКЛ і, урэшце, прывяло

да страты дзяржаўнага суверэнітэту. Штуршком, які прывёў да гра-

мадзянскай вайны ў краіне, была рэалізацыя дыскрымінацыйных

артыкулаў Гарадзельскага прывілея 1413 г., што пазбаўлялі палі-

тычнай улады праваслаўную знаць, ставілі яе ў няроўнае палітыч-

нае становішча з каталіцкімі братамі па класе.

У 1430 г. на вольны пасля смерці Вітаўта вялікакняжацкі прас-

тол узышоў пры падтрымцы князёў і баяр усходнебеларускіх, ук-

раінскіх і рускіх зямель ВКЛ малодшы брат Ягайлы Свідрыгайла

Альгердавіч (каля 1370—1452). Таму новапасаджаны гаспадар па-

чаў абапірацца ў кіраванні дзяржавай на гэтыя сілы.

Свідрыгайла праводзіў незалежную, антыпольскую палітыку. У

свой час ён выступаў праціўнікам вымушанай прапольска-каталіц-

кай палітыкі Вітаўта першых дзесяцігоддзяў XV ст. Прычым ціка-

ва, што антывітаўскія захады Свідрыгайлы абапіраліся на праграму

таго ж Вітаўта 90-х гадоў XIV ст. - праграму стварэння літоўска-

рускай дзяржавы з апорай на праваслаўны асяродак Вялікага кня-

ства. Як заўважыў храніст XVI ст. Мацей Стрыйкоўскі, Свідрыгай-

ла змагаўся супраць Вітаўта з дапамогай Русі, што яму спачувала.

Пры Свідрыгайле праваслаўная арыстакратыя рускіх абласцей

княства займае вышэйшыя пасады, засядае ў Радзе, прымае ўдзел у

вырашэнні самых складаных дзяржаўных пытанняў. Практычна

манапольная ўлада каталіцкіх феадалаў, што ў асноўным былі бал-

245

цкага паходжання, пераходзіла да палітычнай эліты праваслаўных

рускіх, прадстаўнікоў пануючага класа поліэтнічнага Вялікага кня-

ства. У студзені 1432 г. кракаўскі біскуп пісаў да кардынала Цэза-

рыні, што Свідрыгайла ва ўсім слухаецца рускіх схізматыкаў і па-

раздаваў ім усе асноўныя землі і пасады, чаго не было пры нябож-

чыку Вітаўце.

Узрастанне палітычнай ролі праваслаўных феадалаў усходнес-

лавянскага паходжання, страта каталіцкай арыстакратыяй прывіле-

яў прывялі да змовы апошняй супраць Свідрыгайлы. У ноч на 1

верасня 1432 г. адбыўся замах на вялікага князя. Змоўшчыкі па-

садзілі на яго месца брата Вітаўта Жыгімонта. Дробны старадубскі

князь, які пры жыцці Вітаўта не адыгрываў прыкметнай ролі ў

палітычным жыцці дзяржавы, па волі лёсу быў узнесены на вялі-

какняжацкі пасад. Свідрыгайла ратаваўся ўцёкамі ў Полацк. Гэты

беларускі горад на нейкі час становіцца сталіцай "Вялікага княства

Рускага". Існаванне менавіта такога дзяржаўнага ўтварэння адзна-

чае летапісец: "1 верасня 1432 г. пасадзіла Літва на вялікае кня-

жанне, у Вільню і Трокі, вялікага князя Жыгімонта Кейстутавіча.

Свыдрыгайла ж пайшоў (княжыць) у Полацк і Смаленск, і рускія

князі і баяры пасадзілі яго на вялікае княжанне Рускае ".

Такім чынам, адбыўся раскол княства на два дзяржаўныя ўтва-

рэнні - Вялікае княства Літоўскае і Вялікае княства Рускае. Апош-

няя з прыгаданых дзяржаў, якая стварылася і функцыянавала на

аснове аўтаноміі Полацкай, Віцебскай, Смаленскай зямель у склад-

зе Вялікага княства, існавала 4 гады. Знікла яна ў выніку ваеннага

паражэння войскаў Свідрыгайлы ў бітве пад Вількамірам летам

1436 г. Але галоўнай прычынай распаду Вялікага княства Рускага

была не ваенная слабасць гэтай дзяржавы. Сваё існаванне яна спы-

ніла ў першую чаргу з прычыны авантурных, неабачлівых дзеян-

няў "князя рускага", які быў не ў стане супрацьстаяць тонкай дып-

ламатыі "вялікага князя на Вільні і Троках", скаардынаванай з

польскім каралём.

Абапіраючыся на рускіх князёў і баяр, з дапамогай цвярскога

князя, Лівонскага ордэна Свідрыгайла на працягу 1432-1435 гг.

неаднаразова "ваяваў" "Літоўскую зямлю", "шмат бяды нарабіў-

шы ёй": паліў гарады (Крэва, Заслаўе, Менск і іншыя), "людзей жа

246

шмат пасек і ў палон пабраў". Спробы Жыгімонта разбіць Свідры-

гайлу поспеху не мелі.

Для таго, каб выбіць у Свідрыгайлы апору на праваслаўных феа-

далаў "рускіх" зямель, 15 кастрычніка 1432 г. у Гародні каралём

Полынчы Уладзіславам-Ягайлам быў выдадзены са згоды Жыгімон-

та прывілей, па якому прадстаўнікі знакамітых родаў беларускага,

украінскага, рускага паходжання праваслаўнага веравызнання ўраў-

ноўваліся ў некаторых правах з феадаламі-католікамі. Прывілей дэк-

лараваў, што зроблена гэта дзеля таго, каб у будучым паміж жыха-

рамі ВКЛ не ўзнікалі разлады і варожасць, каб яны больш энергічна

і настойліва стараліся аб захаванні цэласнасці гэтых зямель і падт-

рыманні іх велічы і сумесна дзейнічалі. Іх заклікалі больш старанна

і верна выконваць распараджэнні Ягайлы і Жыгімонта.

У 1434 г. быў абнародаваны аналагічны прывілей, які паходзіў

ужо толькі ад аднаго вялікага князя літоўскага Жыгімонта. Неаб-

ходнасць яго прыняцця тлумачылася ў прэамбуле тым, што "гаспа-

дар" жадае "нашыя землі Літоўскія і Рускія прывесці ў парадак і

справы іх давесці да найлепшага стану..., каб. паміж народамі

гэтых зямель не было ніякага непатрэбнага ўрону..., каб яны кары-

сталіся роўнымі міласцямі і тым больш горача і настойліва імкну-

ліся заўсёды да адзінства душ і дапамагалі захаванню найшчаслі-

вейшага стану гэтых зямель". Восем пунктаў, што ішлі ўслед за

гэтай прэамбулай, даравалі рускім князям і баярам права свабодна-

га распараджэння маёнткамі і перадачы іх у спадчыну, права атры-

мання зямельных валоданняў жонкамі і дзецьмі, вызвалялі кня-

жацкіх і баярскіх падданых ад асобных дзяржаўных падаткаў, а

таксама дазвалялі праваслаўнай шляхце нароўні з феадаламі-катол-

ікамі ўжываць гербы і знакі шляхецтва.

Прывілей 1434 г.,па якому руская знаць дабілася саслоўнай роў-

насці з літоўскай арыстакратыяй - безумоўная перамога ўсходнес-

лавянскіх феадалаў "рускіх" зямель у барацьбе за раўнапраўе ў

ВКЛ. Аднак перамога не была канчатковай. Адно з галоўных пы-

танняў - іх удзел у кіраванні дзяржавай - граматай Жыгімонта не

вырашалася. Параграф дзевяты гарадзельскай пастановы, паводле

якого праваслаўныя феадалы не мелі права займаць вышэйшыя

дзяржаўныя пасады, захоўваў сваю сілу.

247

Менавіта ў сувязі з гэтым і працягвалася далейшая палітычная

барацьба феадалаў рускіх, усходнеславянскіх зямель Вялікага кня-

ства за палітычнае раўнапраўе ў дзяржаве, якога яны ўрэшце рэшт

дабіліся ў XVI ст. пасля афіцыйнай адмены ў 1563 г. пастановы

Гарадзельскага сойма.

Прывілеямі 1432 і 1434 гг. Жыгімонт перацягнуў на свой бок

значную частку беларуска-ўкраінскай шляхты. Гэта аслабіла пазі-

цыі Свідрыгайлы. У 1435 г. яго войска было разбіта, а сам ён

ратаваўся ўцёкамі на Валынь.

Вайна 30-х гадоў XV ст. з'явілася важным рубяжом у развіцці

дзяржавы Гедымінавічаў. У гэтыя гады быў дасягнуты кампраміс

паміж каталіцкімі і праваслаўнымі феадаламі, г.зн. у асноўным быў

пераадолены антаганізм, які з'яўляўся вынікам акта 1387 г. Пашы-

рэнне правоў праваслаўных феадалаў яшчэ не поўнасцю задаволі-

ла іх, але ў цэлым істотна ўмацавала адзінства пануючага класа

дзяржавы.

Пазбавіўшыся свайго палітычнага канкурэнта, Жыгімонт пра-

водзіў прапольскую палітыку, аддаў Польшчы Падолле, жорстка

ставіўся да сваіх падначаленых. Незадаволеныя яго дэспатызмам і

свавольствам, уплывовыя дзяржаўныя мужы вынеслі прысуд Жыг-

імонту. 20 сакавіка 1440 г. ён быў забіты ў Трокскім замку. Адной з

галоўных мэт змовы было імкненне вярнуць на вялікакняжацкі

пасад Свідрыгайлу. Яе ініцыятарам быў гарачы прыхільнік апош-

няга князь Чартарыйскі.

Праўленне Казіміра IV

Дзяржаве патрэбен быў новы гаспадар. Паны - рада адвергла

дамаганні на трон і сына Жыгімонта, і нястомнага Свідрыгайлы

(які урэшце рэшт задаволіўся пажыццёвым уладаннем на Валыні).

Згодна з дамоўленасцю з Польшчай, паводле якой пасля смерці

вялікага князя яго пасад павінен перайсці да польскага караля, яны

паслалі ў Кракаў дэпутацыю прапанаваць каралю Уладзіславу вялі-

какняжацкі трон. Аднак ён не прыняў гэтай прапановы і прызна-

чыў каралеўскага намесніка ў княства ў асобе свайго малодшага

брата, 12-гадовага Казіміра, тым самым парушыўшы дамоўленасць.

Магнатаў і шляхту ВКЛ ахапіла моцнае абурэнне. Падобныя дзе-

248

янні караля былі расцэнены імі як замах на дзяржаўны суверэнітэт

і незалежнасць іх дзяржавы. Фактычна ВКЛ станавілася правінцы-

яй Польшчы. Не прадугледжвалася нават існаванне пасады вяліка-

га князя літоўскага, а замест яго краінай павінен быў кіраваць

намеснік ад імя караля.

У такіх абставінах Рада ВКЛ рашылася на наступны крок. Спаі-

ўшы польскіх паслоў, якія прыбылі ў Вільню ад Уладзіслава Яге-

лончыка, Рада сабралася на начное пасяджэнне, каб абраць вяліка-

га князя самім, незалежна ад Польшчы. Дэбаты і спрэчкі працягва-

ліся ўсю ноч. Прэтэндэнтаў было пяцёра. Усе яны ў аднолькавай

ступені мелі шанц заняць трон ВКЛ. Толькі перад самым досвіткам

галасы паноў з Рады схіліліся ў бок Казіміра. Той збіраўся заняць

сваю пасаду намесніка, яшчэ не ведаючы, што ён ужо абраны гас-

падаром дзяржавы.Такім чынам у чарговы раз была разарвана унія

з Польшчай.

Незайздросная спадчына дасталася маладому князю. У выніку

крывавай грамадзянскай вайны 30-х гадоў краіна была спустошана,

многія гарады і вёскі ляжалі ў руінах. Дзяржаўная скарбонка амаль

апусцела. Існавала рэальная пагроза дзяржаўнаму суверэнітэту і

тэрытарыяльнай непадзельнасці ВКЛ. Польшча імкнулася падпа-

радкаваць сабе княства шляхам новай уніі.

Адразу пасля ўступлення Казіміра на трон ускраінныя землі дзяр-

жавы выявілі намер аддзяліцца і ўтварыць асобныя княствы. У сепа-

ратызме гэтых абласцей выяўляліся палітычныя амбіцыі прайграў-

шых прэтэндэнтаў. Казімір, які дзейнічаў з дапамогай сваіх дарад-

цаў, сярод якіх вылучаўся мудрасцю і адвагай земскі маршалак Ян

Гаштольд, ваеннай сілай, а найболей дыпламатычнымі сродкамі спа-

чатку ізаляваў, а потым знішчыў гнёзды сепаратызму ў краіне.

Польскі кароль Уладзіслаў не хацеў прызнаваць сапраўднай ка-

ранацыю новага вялікага князя літоўскага. Адносіны паміж дзвюма

дзяржавамі былі вельмі напружанымі. Не да спадобы быў палякам

абвешчаны Казімірам шлях да дзяржаўнага суверэнітэту. Але ў

1444 г. абставіны перамяніліся. У бітве пад Варнай Уладзіслаў

Ягелончык - камандуючы венгерскім войскам (ён тады з'яўляўся і

венгерскім каралём) быў забіты. Польская магнатэрыя і шляхта

вярнуліся да старой выпрабаванай палітыкі ў дачыненні да ВКЛ.

249

На сойме 1445 г. вялікі князь Казімір быў абраны польскім

каралём. Не адразу сам Казімір і Рада ВКЛ прынялі такую прапа-

нову, выдатна разумеючы, што за гэтым крокам палякаў хаваецца

імкненне падпарадкаваць, а потым з цягам часу і пазбавіць неза-

лежнасці княства. Толькі ў 1447 г. Казімір даў нарэшце згоду пры-

няць польскую карону, прысягнуўшы аднак пры гэтым панам ВКЛ

і ўвогуле ўсяму грамадству краіны ў тым, што ён ніколі не будзе

пакідаць у бядзе Літву, будзе заўжды дбаць пра яе дзяржаўныя

інтарэсы.

3 абраннем вялікага князя Казіміра на польскі прастол па-

чаўся другі этап саюзных адносін ВКЛ з Польшчай (першы

завяршыўся ў 1434 п, калі са смерцю Ягайлы была скасавана

унія гэтых дзяржаў). У 1447 г. зноў устанавілася персанальная

унія, якая шмат дзесяцігоддзяў служыла асновай саюза дзвюх раў-

напраўных дзяржаў, кожная з якіх мела сваю эканоміку, фінансы,

армію, заканадаўства, дзяржаўны апарат і вяла сваю самастойную

ўнутраную і знешнюю палітыку. Разам са смерцю Казіміра ў 1492

г. унія была прыпынена, але ў 1501 г. зноў аднавілася, калі каралём

Польшчы быў абраны вялікі князь Аляксандр. Пасля смерці Аляк-

сандра польскія феадалы зноў абралі сваім каралём вялікага князя

Жыгімонта I і унія захавалася. Яна захоўвалася і пасля ўступлення

на польскі прастол Жыгімонта II Аўгуста.

Нягледзячы на прыняцце польскай кароны, Казімір выдаў у

1447 г. у Вільні прывілей, які замацоўваў суверэнітэт і адасобле-

насць ВКЛ. Прывілей забараняў ураду раздаваць дзяржаўную маё-

масць і пасады іншаземцам. Гэтыя артыкулы былі накіраваны суп-

раць пранікнення польскіх феадалаў у Вялікае княства і адлюстро-

ўвалі адмоўныя адносіны літвінскіх феадалаў да рознага роду да-

маганняў іншаземцаў. Прывілей 1447 г. ураўноўваў эканамічныя і

асабістыя правы праваслаўных феадалаў з феадаламі-католікамі,

хоць дыскрымінацыя пры назначэнні на дзяржаўныя пасады захо-

ўвалася. Ён таксама заклаў асновы юрыдычнага афармлення пры-

гоннага права ў ВКЛ - абмежаваў права пераходу сялян, даў феада-

лам права чыніць суд над залежнымі сялянамі.

Прыняцце Казімірам польскай кароны не прывяло да знікнення

ці змякчэння супярэчнасцяў паміж ВКЛ і Польшчай. Польскі бок

250