Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

дамагаўся больш цеснай уніі, не хаваў свайго жадання поўнасцю

далучыць княства да кароны. Ды і ўзмежныя праблемы абвастрылі

адносіны паміж дзяржавамі да такой ступені, што, здавалася, вось-

вось выбухне вайна. Шэраг буйнейшых магнатаў ВКЛ: Радзівілы,

Гаштольды, Осьцікі і другія - нават адаслалі польскаму ураду на-

зад свае гербы, прынятыя імі ў выніку Гарадзельскай уніі 1413 г.

У гэтых абставінах Казіміру трэба было валодаць сапраўдным

майстэрствам дыпламатыі і кампрамісаў. Як вялікі князь літоўскі

ён бараніў, як мог, інтарэсы княства, але, з другога боку, як польскі

кароль ён быў вымушаны дбаць і пра Польшчу, хоць не адзін раз

уздымаў свой голас супраць вялікадзяржаўнай палітыкі гэтай дзяр-

жавы ў дачыненні ВКЛ. Сімпатыі Казіміра былі на баку Вялікага

княства, аднак яму прьгходзілася выступаць у якасці трацейскага

пасрэдніка ў адносінах дзвюх дзяржаў. Не заўсёды ў яго атрымліва-

лася гэтая роля. Неаднойчы польскія паны і магнаты абвінавачвалі

яго ў тым, што ён не клапоціцца пра дзяржаўныя інтарэсы Польшчы,

што больш спрыяе Літве. Сярод польскай шляхты нават распаўсюдз-

ілася меркаванне, што ў Польшчы няма караля і што ўвогуле Казімір

не варты каралеўскай кароны. I толькі ўпартае імкненне трымаць

пад сваім уплывам суседнюю дзяржаву прымушала Польшчу

змірыцца са знаходжаннем Казіміра на польскім троне. У сваю

чаргу панам і магнатам ВКЛ здавалася, што Казімір недастаткова

абараняе іх інтарэсы. Дайшло нават да таго, што на соймах 1456 і

1461 гг. яго хацелі пазбавіць вялікакняжацкага пасада.

Казімір кіраваў ВКЛ 52 гады, у тым ліку 47 гадоў ён трымаў

польскую карону. За больш як паўстагоддзя, калі ёц стаяў на чале

краіны, у жыцці ВКЛ адбыліся значныя зрухі і змены. Вобразна

кажучы, гэта быў пераходны перыяд ад "эпохі гераічных спраў",

калі асноўныя намаганні былі засяроджаны на стварэнні і пашы-

рэнні дзяржавы, абароне яе ад іншаземных захопнікаў, да "эпохі

стваральнай працы", якая прывяла да духоўнага і культурнага ўзды-

му ў наступным стагоддзі. Трывала замацавалася ў справаводстве

дзяржаўная беларуская мова. Пашырыліся культурныя сувязі ВКЛ

з замежнымі, асабліва заходнееўрапейскімі краінамі. Літвінскія

юнакі маглі набываць веды ў славутых універсітэтах Еўропы. Пры-

чым ВКЛ не толькі запазычвала культурныя дасягненні Захаду, але

251

і само спрыяла распаўсюджванню кніжнасці і асветы, уносіла но-

выя струмені ў культурнае жыццё Еўропы.Так, у 1480 г. выхадзец з

княства Ян Ліцвін (Джон Літа) заснаваў першую друкарню ў Лон-

дане.

На працягу ўсёй другой паловы XV ст. працягваўся працэс

складвання беларускага этнасу, які ў тыя часы быў вядомы ў свеце

пад назвай "літвіны" і "русіны", з усімі толькі яму ўласцівымі

асаблівасцямі.

Католік па веравызнанню, Казімір быў цярпімы ў пытаннях

веры. Пры ім будаваліся праваслаўныя цэрквы і шэраг манастыроў,

у тым ліку Жыровіцкі — святыня ўсіх праваслаўных беларусаў.

Праваслаўнай царкве ён даў шматлікія прывілеі, дараванні, фунду-

шы, праваслаўнаму духавенству - аднолькавыя правы з каталіцкім.

У 1458 г. была адноўлена Літоўская праваслаўная мітраполія. У

далейшым мітрапаліты на кіеўскую кафедру вылучаліся ў ВКЛ,

незалежна ад канстанцінопальскага патрыярха. Казімір цалкам пад-

трымліваў ідэю Фларэнційскай уніі 1439 г., накіраванай на збліжэн-

не і аб'яднанне праваслаўнай і каталіцкай канфесій.

Кадыфікацыя права, зробленая пры Казіміры, узняла на новую

ступень прававую культуру ВКЛ. Першая спроба ўсталяваць адзі-

ныя прававыя нормы на ўсёй тэрыторыі дзяржавы, абмежаваць

свавольства суддзяў, а таксама ўзмацніць прававую ахову феадаль-

най маёмасці і ўвесці жорскія меры пакарання злачынцаў была

зроблена ў Судзебніку 1468 г. Напісаны на беларускай мове і зац-

верджаны вялікім князем, ён ўяўляў сабой своеасаблівы падручнік

дзяржаўным суддзям.

Актыўную палітыку праводзіў Казімір на міжнароднай арэне.

Галоўнай мэтай яго дыпламатыі было забеспячэнне пакою і міру на

межах Польшчы і ВКЛ. Гэтую задачу яму ўдалося ажыццявіць. У

1449 г. Казімір заключыў спрыяльны для ВКЛ мір з Маскоўскай

дзярЖавай, згодна з якім княства захавала ўсе свае тэрытарыяль-

ныя набыткі на ўсходзе. Не меней актыўную дзейнасць развіў

Казімір і ў заходнім напрамку. Тут асноўным аб'ектам яго пільнай

увагі заставаўся Тэўтонскі ордэн - істотна аслаблены ў выніку

Грунвальдскай перамогі, але ўсё яшчэ небяспечны сусед. Пачатая ў

1454 г. вайна Польшчы з Ордэнам (ВКЛ з-за супярэчнасці з каро-

252

най удзелу ў вайне не брала) завяршылася падпісаннем у 1466 г.

Таруньскага пагаднення, па якім Польшча набыла паморскія гара-

ды і тэўтоны прызналі сваю васальную залежнасць ад Ягелонаў.

Жамойць тады канчаткова была ўключана ў склад ВКЛ.

Аднак час праўлення Казіміра стаў часам аслаблення ўплыву

Вялікага княства ва Усходняй Еўропе. 3 сярэдзіны XV ст. яно кан-

чаткова губляе свой ранейшы наступальны парыў. Пасля смерці

Вітаўта яго пераемнікі адмаўляюцца ад агульнарускай праграмы,

сканцэнтраваўшы свае намаганні на захаванні цэласнасці сваёй

дзяржавы. Пераход Гедымінавічаў ад наступу да абароны супадае

па часе з поспехамі аб'яднаўчай палітыкі Масквы. Праграму ства-

рэння ва Усходняй Еўропе магутнай дзяржавы, ядром якой з'яўлял-

іся б усходнеславянскія землі, унаследаваў праўнук Вітаўта - вялікі

князь маскоўскі Іван III. Узмацненне актыўнасці Івана III, асабліва

пасля перамогі над ханам Ахматам на Угры ў 1480 п, пагражала

ўладанням Вялікага княства Літоўскага, і яго ўрад быў не ў стане

папярэдзіць страту шэрагу прыгранічных тэрыторый. У канцы

XV—XVI стст. маскоўскія князі "ашчыпваюць" усходні край дзяр-

жавы Гедымінавічаў.

У 1470 г. Казімір зрабіў недапушчальную памылку, пайшоў-

шы на саюз са слабеючай з кожным годам Залатой Ардой суп-

раць набіраючай моцы Маскоўскай дзяржавы. Гэта пагадненне

прывяло да разрыву адносін ВКЛ з крымскім ханам Менглі-Гірэем,

які веў барацьбу з залатаардынцамі. 3 другога боку, Іван III выка-

рыстаў зручны момант, каб аформіць двухбаковую кааліцыю Маск-

вы і Крыма супраць ВКЛ.

Перад смерцю кароль і вялікі князь Казімір завяшчаў карону

вялікіх князёў літоўскіх свайму сыну Аляксандру, а палякам раіў

абраць каралём другога свайго сына - Яна-Альбрэхта. Памёр ён у

1492 г. у Гародні. Са смерцю Казіміра закончылася цэлая эпоха ў

жыцці ВКЛ.

Дзяржаўны лад у ВКЛ

Сістэма кіравання краінай у ВКЛ развівалася на аснове стара-

жытнага права, што бытавала ў Полацкім, Менскім, Наваградскім,

Тураўскім і іншых княствах. Пасля заключэння Крэўскай уніі і ўсё

253

большага збліжэння з Польшчай у арганізацыю кіравання дзяржа-

вай сталі пераносіцца тыя рысы і формы, якія склаліся ў Польшчы.

Кіраўніком дзяржавы быў вялікі князь (гаспадар), у большасці

часу ён з'яўляўся адначасова каралём Польшчы. Вялікі князь з'яў-

ляўся таксама суддзёй, адміністратарам, галоўнакамандуючым узб-

роеных сіл краіны. Галоўным яго абавязкам была абарона ўлас-

насці і тэрыторыі гаспадарства. Вялікі князь меў шырокія паўна-

моцтвы: права весці міжнародныя справы, уступаць у саюзы, аб-

вяшчаць вайну і заключаць мір, ён прызначаў на дзяржаўныя паса-

ды і распараджаўся дзяржаўнымі маёнткамі. Яму належала права

заканадаўчай ініцыятывы і за яго подпісам выдаваліся ўсе найваж-

нейшыя заканадаўчыя акты,

Вялікі князь выбіраўся з прадстаўнікоў дома Гедымінавічаў

(пазней Ягайлавічаў) напачатку ў вузкім коле найважнейшых са-

ноўнікаў, а з канца XV ст. - на Вальным (агульным) Сойме з

удзелам прадстаўнікоў усіх зямель. Інаўгурацыя (узвядзенне на па-

саду, каранацыя) вялікіх князёў адбывалася ў Вільні, у касцёле

святога Станіслава. На галаву новаабранага гаспадара ўскладалася

мітра Гедыміна, а потым маршалак земскі ўручаў яму меч і скіпетр.

Ажыццяўляў свае паўнамоцтвы вялікі князь не аднаасобна, а з

удзелам Рады, сойма і службовых асоб вярхоўнага кіравання. Пра-

вавое становішча вялікага князя літоўскага было тыповым для ста-

новішча абмежаванага феадальнага манарха і ў некаторай ступені

было падобным на прававое становішча прэзідэнта ў рэспубліцы:

яго правы грунтаваліся на выбарнай аснове, хоць у заканадаўчых

актах і падкрэсл івалася, што ўлада яму дадзена "ад Бога", "з ласкі

божай".

На мяжы XV—XVI стст. неабмежаваная княжацкая ўлада, якой

яна была ў часы Гедыміна, Альгерда, Вітаўта, паступова адыходзі-

ла ў нябыт. Дзяржаўны лад ВКЛ можна вызначыць як парламенц-

кую манархію. Непасрэдны ўплыў вялікага князя, які адначасова

быў і польскім каралём, на дзяржаўныя справы аслабляўся яго

частымі і працяглымі ад'ездамі ў Польшчу. У час знаходжання ў

Польшчы князь не меў права займацца дзяржаўнымі справамі ВКЛ.

Імі займалася Рада. Спачатку Рада была дарадчым органам пры

князі і назначалася гаспадаром па яго ўласным выбары. Паступова

254

значэнне і моц Рады раслі, і яна замест дарадчай установы пры

вялікім князі зрабілася кіруючым органам, які ўжо юрыдычна аб-

мяжоўваў уладу гаспадара. Яна стала пастаянным выканаўча-рас-

парадчым заканадаўчым, кантрольным і судовым органам. 3 цягам

часу ўстанавіўся пэўны састаў Рады. Права засядаць у ёй мелі

каталіцкія біскупы, ваяводы, кашталяны, некаторыя старосты, са-

мыя важныя службовыя асобы цэнтральнага ўпраўлення (марша-

лак земскі, канцлер, гетман найвышэйшы, падскарбій земскі і інш.)

і некаторыя буйныя феадалы па асабістых запрашэннях. Раней у

склад Рады ўваходзілі выключна католікі, але к пачатку XVI ст.

сярод іх былі ўжо і праваслаўныя. Поўны састаў Рады налічваў 45

чалавек, а пасля рэформы 1565 г. і стварэння новых ваяводстваў іх

стала 65.

Кампетэнцыя Рады была такой жа шырокай, як і самога гаспа-

дара. Яна вырашала пытанні абароны дзяржавы. міжнародных ад-

носін, бягучага кіравання, фінансавай дзейнасці, назначэння на вы-

шэйшыя дзяржаўныя пасады. Толькі з удзелам Рады рыхтаваліся і

прымаліся новыя заканадаўчыя акты, выдаваліся граматы і прыві-

леі. Рашэнні, прынятыя з удзелам Рады, не маглі быць зменены або

адменены аднаасобна вялікім князем.

Уся Рада збіралася эпізадычна, некалькі разоў у год, і разбірала

толькі важныя справы. А ўсю бягучую работу па кіраванню дзяр-

жаўнымі справамі ад імя Рады выконвала Найвышэйшая, або Тай-

ная, Рада, у якую ўваходзілі ваяводы, кашталяны, канцлер, падс-

карбій земскі, гетман, маршалак земскі. Прававое становішча Рады

было замацавана ў агульназемскіх прывілеях 1492 і 1506 гг.

У сваёй дзейнасці Рада вымушана была ўлічваць палітычную

сітуацыю ў краіне, а таксама знешнепалітычную абстаноўку. Усё

гэта прымушала яе дзейнічаць з пэўнай аглядкай Гдаволі часта

склікаць агульнадзяржаўныя соймы, каб заручыцца падтрымкай

усяго саслоўя шляхты.

Агульнадзяржаўны (Вальны) сойм меў важнае значэнне ў сістэ-

ме органаў дзяржаўнай улады. На яго пасяджэнні запрашаліся ўсе

буйныя феадалы, што ўваходзілі ў састаў Рады, службовыя асобы

цэнтральнага і часткова мясцовага кіравання, вярхі каталіцкага і

праваслаўнага духавенства, а таксама па 2 дэпутаты ад шляхты з

255

кожнага павета. Усе шляхцічы мелі права з'яўляцца на соймы, але

паколькі яны ўхіляліся ад яўкі, у 1512 г. быў прыняты закон, павод-

ле якога павятовай шляхтай выбіраліся па 2 дэпутаты ад кожнага

павета. Іншыя слаі насельніцтва сваіх прадстаўнікоў на сойме не

мелі. На соймах выпрацоўваўся агульны кірунак знешняй і ўнутра-

най палітыкі дзяржавы. Ён быў форумам вострай палітычнай ба-

рацьбы, абмяжоўваў уладу вялікага князя і, часткова, Рады. Інсты-

тут Вальных соймаў дазваляў сярэдняй і дробнай шляхце прымаць

удзел у палітычным жыцці краіны.

Уся работа сойма загадзя рыхтавалася Радай, якая назначала час

і месца склікання сойма, рыхтавала праекты пастаноў. Прадстаўнікі

ад паветаў падавалі просьбы і скаргі ад імя шляхты сваіх паветаў,

адказы на якія даваў гаспадар, параіўшыся толькі з панамі з Рады.

Кампетэнцыя сойма не была дакладна вызначана. Але меліся і

справы, што адносіліся да выключнай кампетэнцыі сойма: абранне

вялікага князя, абвяшчэнне вайны, устанаўленне падатку на вяд-

зенне вайны і вызначэнне памераў войск, службы з феадальных

маёнткаў, заключэнне ваенных саюзаў, уніі з Польшчай. На соймах

прымаліся заканадаўчыя акты і па іншых пытаннях, асабліва па

выкананню правасуддзя. Соймавыя пастановы называліся ўхваламі,

у XVII—XVIII стст. - канстытуцыямі.

У ВКЛ кіраванне ў цэнтры і на месцы ажыццяўлялі службовыя

асобы-урадаўцы (ураднікі), якія кіравалі асобнымі галінамі цэнт-

ральнай адміністрацыі ў княстве."

Вышэйшымі службовым асобамі ў дзяржаве былі маршалак

земскі, гетман, канцлер і падскарбій. Маршалак земскі старшын-

стваваў на пасяджэннях сойма і Рады, абвяшчаў пастановы гаспа-

дара і Рады на гэтых пасяджэннях, быў даглядчыкам за парадкам і

этыкетам пры двары і падчас афіцыйных цырымоній, кіраваў пры-

ёмам замежных паслоў, дапушчаў да гаспадара просьбітаў са скар-

гамі і чалабітнымі, судзіў за злачынствы, зробленыя на сойме.

Гетман найвышэйшы камандаваў узброенымі сіламі дзяржа-

вы, калі на чале іх не стаў сам вялікі князь.У час ваенных дзеянняў

ён меў самыя шырокія паўнамоцтвы адносна ўсіх падначаленых

асоб, у тым ліку права караць вінаватых. Яго намеснікам быў гет-

ман дворны, або польны.

256

У войску знаходзіліся земскі харужы з земскай харугвай (сця-

гам). Ён узначальваў прыватныя і павятовыя харугвы, што далучал-

іся да гетманскага войска. Існавала пасада дворнага харужага, які

захоўваў сцяг пры вялікім князю і камандаваў атрадам дваран.

Канцлер кіраваў дзяржаўнай канцылярыяй, пад яго наглядам

ажыццяўлялася падрыхтоўка законапраектаў, прывілеяў, грамат і

іншых дакументаў з дзяржаўнай канцылярыі. У яго знаходзілася

вялікая дзяржаўная пядахка, без якой ніводзін закон не мог ус-

тупіць у сілу, ён падпісваў і найважнейшыя дзяржаўныя акты. Яго

намеснікам быў падканцлер, які пры адсутнасці канцлера выкон-

ваў яго абавязкі. Канцлёру падтпарадкоўваліся шматлікія сакратары

(пісары), дзякі, талмачы. У канцылярыі пісьмова на беларускай

мове (з 1696 г. - на польскай) афармляліся ўсе пастановы і распа-

раджэнні князя і Рады. Дакументы, што выходзілі з канцылярыі і

прыходзілі туды, запісваліся ў асобныя кнігі, якія называліся Літоў-

скай Метрыкай.

Падскарбій земскі быў даглядчыкам дзяржаўнай казны і вы-

конваў абавязкі міністра фінансаў, вёў улік дзяржаўных прыбыткаў

і выдаткаў, наглядаў за спагнаннем натуральных і грашовых падат-

каў і збораў. Яго намеснік - падскарбій дворны адказваў за грашо-

выя і матэрыяльныя сродкі, што ішлі на патрэбы гаспадарскага

двара.

На ўсе вышэйшыя пасады ў дзяржаве прызначаліся толькі буй-

ныя феадалы некаторых найбольш знатных фамілій, толькі ўрад-

жэнцы ВКЛ, якія мелі пэўную адукацыю ці практычны вопыт дзяр-

жаўнай службы. Усе пасады даваліся пажыццёва, і ні гасудар, ні

Рада не мелі права без віны адабраць іх.

Мясцовае кіраванне на беларускіх землях было складаным. Яно

залежала ад гістарычнага мінулага мясцовасці, адміністрацыйна-

тэрытарыяльнага падзелу і ад уладальніка тэрыторыі. Найбольш

буйныя старажытныя княствы (Полацкае, Віцебскае, Берасцейскае,

Наваградскае) у першай палове XVI ст. былі пераўтвораны ў вая-

водствы, іншыя - у паветы, а такія, як Слуцкае, Кобрынскае і

некаторыя іншыя, заставаліся княствамі. Асаблівае кіраванне было

ў гарадах, якія атрымалі магдэбургскае права.

Галоўнай асобай у ваяводстве быў ваявода, які ўзначальваў тут

9 Зак. 82

257

адміністрацыйныя, гаспадарчыя, ваенныя і судовыя органы. Назна-

чаўся ваявода вялікім князем i Радаю пажыццёва з ліку багатых і

знатных феадалаў, ураджэнцаў ВКЛ. Пры назначэнні ваяводы ў

Полацкае і Віцебскае ваяводствы вялікаму князю і Радзе неабходна

было заручыцца згодаю мясцовых феадалаў прыняць кандыдата на

пасаду ваяводы. Аднак і пасля назначэння ваяводы феадалы гэтых

зямель мелі права патрабаваць яго зняцця. Асноўныя абавязкі вая-

воды заключаліся ў падтрыманні правапарадку на сваёй тэрьггорыі,

кіраўніцтве выкарыстаннем усіх крыніц дзяржаўных і вялікакня-

жацкіх даходаў, арганізацыі ўзброеных сіл ваяводства, выкананні

правасуддзя. Ваявода ўваходзіў у састаў Рады і быў абавязаны пры-

сутнічаць на пасяджэннях сойма.

Бліжэйшымі памочнікамі ваяводы былі: кашталян - па ваен-

ных справах; падваявода - па адміністрацыйна-судовых; ключнік -

наглядаў за зборам даніны і чыншаў; гараднічы - камендант замка.

які клапаціўся аб яго рамонце і ўтрыманні, а ў адсутнасць ваяводы

ўзначальваў гарнізон замка.

Кіраўніком адміністрацыі ў павеце быў стараста. Назначаўся

ён, як і ваявода, гаспадаром і Радай з ліку буйных феадалаў. Гэтая

пасада вельмі часта разглядалася як дадатковая крыніца даходаў

радных паноў, а павіннасці, звязаныя с пасадай, выконваў яго на-

меснік - падстароста Прававое становішча старосты залежала ад

павета, які ён узначальваў, і ад таго, хто гэту пасаду займаў, ад яго

сувязяў і паходжання.

Староста, як і ваявода, абавязаны быў сачыць за парадкам на

падведамнай тэрыторыі, наглядаў за гаспадаркай дзяржаўных ма-

ёнткаў і за паступленнем дзяржаўных даходаў, клапаціўся пра бая-

вую гатоўнасць замкаў, збіраў апалчэнне ў выпадку ваеннай небяс-

пекі, разглядаў крымінальныя і ваенныя справы, сачыў за выканан-

нем судовых рашэнняў.

У павеце захоўваліся таксама старыя пасады ключніка, стайні-

ка, гараднічага, ляснічага, цівуна, харужага - павятовага сцяганос-

ца, які збіраў усіх ваеннаабавязаных людзей павета ў выпадку ва-

еннай небяспекі.

Саслоўна-прадстаўнічымі органамі ў ваяводстве і павеце былі

ваяводскі і павятовы соймікі. На іх маглі прысутнічаць усе шлях-

258

цічы павета або ваяводства. Тут абмяркоўваліся як мясцовыя, так і

агульнадзяржаўныя справы. Павятовыя соймікі збіраліся штогод

або нават некалькі разоў на год у павятовым цэнтры. Старшынства-

ваў на сойміку або найбольш высокі па пасадзе пан, або павятовы

маршалак.

На павятовых сойміках выбіраліся дэпутаты на Вальны сойм,

выпрацоўваліся для іх інструкцыі і наказы, а таксама хадайніцтвы і

просьбы да ўрада, заслухоўваліся справаздачы і інфармацыі аб сой-

мах, выбіраліся кандыдаты на судовыя і іншыя пасады, вызначалі-

ся памеры падаткаў на патрэбы павета. Пры дапамозе сойміку па-

вятовая шляхта абараняла свае мясцовыя інтарэсы перад цэнтраль-

нымі органамі.

Ніжэйшым звяном у сістэме мясцовага кіравання былі дзяржаў-

цы (спачатку яны называліся цівунамі), якім даваліся ў часовае

кіраванне і ўладанне двары, замкі і фальваркі (дзяржаўныя ма-

ёнткі). Яны наглядалі за гаспадаркай у маёнтках, атрымлівалі з яго

частку або ўсе даходы і адначасова кіравалі ім. Яны мелі права

судзіць падуладных ім простых людзей. Для нагляду над сялянамі

старосты і дзяржаўцы назначалі соцкіх, дзесяцкіх, сельскіх войтаў,

сарочнікаў, якія сачылі за парадкам у вёсках і выкананнем феадаль-

ных павіннасцей сялянамі.

Увесь апарат улады і кіравання ад вялікага князя да цівуна і

дзесяцкага дзейнічаў выключна ў інтарэсах пануючага класа феа-

далаў, які складаў прыкладна 10% насельніцтва краіны, забяспеч-

ваў яго эканамічныя, палітычныя і асабістыя правы і ўладу над

астатнім насельніцтвам.

259

Літаратура. Творчасць Р. Цамблака

Сацыяльна-эканамічныя, палітычныя і этнічныя працэсы на бе-

ларускіх землях выклікалі змены ў культурна-гістарычных працэ-

сах. Ва ўмовах стварэння адзінай дзяржавы, цэнтралізацыі ўлады,

росту гарадоў, пашырэння сувязяў з еўрапейскімі краінамі, фармі-

равання народнасці адбывалася і культурная кансалідацыя. Культу-

ра Беларусі паступова ўсё больш набывала непаўторныя і адмет-

ныя рысы. Многімі агульнымі рысамі адзначаны вусная народная

творчасць, літаратурныя творы, мастацтва. Высокі дзяржауны ста-

тус старабеларускай мовы, важная, а ў пэўных сферах і вызначаль-

ная, роля духоўнай і матэрыяльнай культуры Беларусі ў Вялікім

княстве Літоўскім паскаралі працэс выспявання ўласна нацыяналь-

най культуры беларусаў. У той жа час шматлікія войны і разбу-

рэнні, наяўнасць натуральнай гаспадаркі, што вяла да адноснай

замкнутасці грамадства, слабасць сувязяў перашкаджалі яе раз-

віццю. Адмоўна адбіваліся на ёй этнарэлігійныя і грамадска-палі-

тычныя супярэчнасці, абумоўленыя некаторымі тэндэнцыямі ва

ўнутранай і знешняй палітыцы кіруючых колаў Вялікага княства

Літоўскага.

Літаратура Беларусі - адна з самых старажытных у Еўропе.

Узнікненне і пашырэнне літаратурнай творчасці на беларускіх зем-

лях звязваецца з прыняццем ў канцы X ст. хрысціянства з высокай

пісьмовай культурай Візантыі і яе літаратурных дасягненняў непас-

рэдна ці праз аднаверную Балгарыю. Большасць жанраў, успрыня-

тых Беларуссю, былі пераважна царкоўнага характару. Гэта жыціі,

пропаведзі, малітвы, словы і іншыя творы для набожнага чытання

ці царкоўнай службы, напісаныя на старажытнарускай і старажыт-

наславянскай (царкоўнаславянскай) мовах. На раннім этапе літара-

тура Беларусі была параўнальна беднай і пераважна рэлігійнай.

260

ЛЕКЦЫЯ 16

КУЛЬТУРА БЕЛАРУСІ

ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XIII—XV стст.

• Літаратура. Творчасць Р. Цамблака.

• Архітпэктура і выяўленчае мастацтва.