Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

Высокага ўзроўню дасягнула ў XIV - пачатку XVI ст. культа-

вая архітэктура Беларусі. Беларускія дойліды XV ст. стварылі

зусім новы тып праваслаўнага храма і выпрацавалі ў культа-

вай архітэктуры асобы стыль - так званую беларускую готы-

ку. У канцы XV - пачатку XVI ст. на Беларусі ўзнікае арыгіналь-

ны тып абарончага храма, фланкіраванага чатырма вуглавымі ве-

жамі. Адным з першых абарончых храмаў на Беларусі быў

Сафійскі сабор у Полацку, перабудаваны ў 1494—1505 гг. у храм-

крэпасць.

Выдатнымі помнікамі дойлідства Беларусі эпохі позняга ся-

рэднявечча, найбольш характэрнымі і выдатнымі ўзорамі бела-

рускай готыкі з'яўляюцца Сынкавіцкая, Маламажэйкаўская і

Супрасльская цэрквы, пабудаваныя ў заходняй Беларусі ў канцы

XV - пачатку XVI ст. Гэтыя абароннага тыпу храмы, прамаву-

гольныя ў плане, з вострым двухсхільным дахам і чатырма, як

правіла, круглымі вежамі па вуглах, уяўляюць сабой крэпасці-

замкі ў мініяцюры. Яны ўзніклі на аснове творчай перапрацоўкі

вопыту народнай архітэктуры, беларускага замкавага дойлідства,

а таксама традыцый старажытнарускага і заходнееўрапейскага

культавага дойлідства. У гэтых цэрквах з вялікім мастацкім гус-

там арганічна злучаны мясцовыя архітэктурныя формы з гатыч-

нымі і рамантычнымі рысамі. Строгая прастата і геаметрыч-

насць, правільнасць ліній, сіметрычнасць складаючых частак і

асобных дэталяў, стрыманая дэкаратыўнасць і ўбранасць сцен і

веж Сынкавіцкай, Маламажэйкаўскай і Супрасльскай цэркваў

сведчыць аб высокім майстэрстве беларускіх дойлідаў таго часу.

Блізкія па агульнаму тыпу і ў той жа час вельмі індывідуальныя

гэтыя помнікі - сапраўдныя ўзоры мастацкай дасканаласці. Яны

ўяўляюць сабой значную з'яву ў еўрапейскай архітэктуры по-

зняга сярэднявечча.

Самабытныя рысы беларускага манументальнага дойлідства

ўвасоблены і ў іншых культавых збудаваннях, дзе не было веж.

Найбольш старажытны з іх - касцёл у Ішкальдзі (сучасны Бара-

навіцкі раён Брэсцкай вобласці).

Беларускі жывапіс XIV—XV стст. прадстаўлены манументаль-

нымі роспісамі, іканапісам і партрэтам.

271

Манументальнага жывапісу да гэтага часу захавалася вельмі

мала. Толькі з архіўных і літаратурных крыніц вядома, што ў

гэты час многія княжацкія палацы і храмы былі ўпрыгожаны

фрэскавымі роспісамі: напрыклад, палацы ў Полацку, Гародні,

Віцебску, Вільні; цэрквы абароннага значэння ў Малым Мажэй-

каве, Сынкавічах, касцёл у Ішкальдзі. Але захаваліся многія

фрэскі ў збудаваннях Польшчы (у Любліне, Сандаміры, Беласто-

ку, Супраслі), якія былі выкананы беларускімі майстрамі, што

запрашаліся ў Польшчу, пачынаючы з першых гадоў праўлення

Ягайлы.

У жывапісе пануючым быў іканапіс. На царкоўным жывапісе

гэтага часу значна сказваўся ўплыў рэальнай рэчаіснасці. Лікі "свя-

тых" на абразах мясцовага паходжання з часам ажыўляюцца, ста-

новяцца менш умоўнымі, больш зямнымі; у іх часам выяўляюцца

рысы людзей з народа. Твораў беларускага станкавага жывапісу,

якія датуюцца раней XIV — XV стст., не знойдзена і меркаваць аб

яго характары да XVI ст. можна толькі па асобных творах, якія

захаваліся: абразы "Маці Боская Замілаванне" з Маларыты Брэсц-

кай вобласці (XIV — XV стст.), "Маці Боская Іерусалімская" з

Пінска (XV ст.), а таксама пазнейшых творах, якія ўзыходзяць да

канца XV - пачатку XVI ст.: "Маці Боская Смаленская" з Дубінца,

"Знаменне" з Імянін. Гэтыя творы дазваляюць меркаваць аб вельмі

высокім узроўні развіцця сярэдневяковага мастацтва на беларускіх

землях. Але, на жаль, гэта толькі лічаныя ўзоры некалі развітых

трыдыцый. 3 прычыны малой колькасці і стылістычнай неаднарод-

насці па іх немагчыма скласці цэласнае ўяўленне аб мясцовай шко-

ле аж да сярэдзіны XVI ст. Відавочна толькі, што мастацтва XIV,

XV і пачатку XVI стст. яшчэ непарыўна было звязана са старажыт-

нарускімі і візантыйскімі традыцыямі і цалкам захоўвала лад мыс-

лення і пачуццяў, уласцівых сярэднявеччу.

У XV ст. на Беларусі зараджаецца свецкі жывапіс, з'яўляюцца

першыя партрэты канкрэтных гістарычных дзеячаў: выявы Аль-

герда, Аляксандра Алелькі і іншых знатгіых асоб. Увага да чалаве-

ка, яго ўнутранага свету паставіла асобу ў цэнтр мастацкіх інтарэ-

саў жывапісцаў, што абумовіла адыход ад рэлігійных канонаў у

адлюстраванні гістарычнай асобы.

272

Працэс развіцця беларускай скульптуры ў XIV—XV стст. адбы-

ваўся на перакрыжаванні старажытнарускіх і заходнееўрапейскіх

мастацкіх традыцый, якія творча засвойваліся і перапрацоўваліся

мясцовымі майстрамі. У канцы XIV—XV стст. у скульптуры ўзмац-

няецца ўплыў заходнееўрапейскага мастацтва. Яе развіццё было цес-

на звязана з царквой. Пасля Крэўскай уніі на Беларусі будуюцца

касцёлы і манастыры: у Гайне (1387), Менску, Бярэсці (каля 1390 г.).

У касцёлах з'ўляецца паліхромная драўляная і каменная скульпту-

ра. Праваслаўная царква забаряняла ўпрыгожваць храмы скульп-

турнымі выявамі, чым сур'ёзна стрымлівала развіццё пластыкі.

Дайшоўшыя да нас узоры ўяўляюць сабой пераважна выявы роз-

ных святьгх, апосталаў, прызначаныя для культавых пабудоў. Груба-

ватыя па форме, тэхніцы выканання і дэмакратычныя па характару

выявы чалавека сведчаць пра глыбокія вытокі беларускай сярэдне-

вяковай скульптуры.

Самы ранні помнік, што захаваўся на тэрыторыі Беларусі, -

"Распяцце" (XIV ст.) з Галубіч Віцебскай вобласці адзначаны ры-

самі раманскага стылю. Суровасць вобраза, манументальнасць, ла-

канізм выразных сродкаў - вызначальныя рысы гэтага твора. Асоб-

ныя скульптуры, выкананыя пад уплывам раманскага стылю, заха-

валіся і за межамі Беларусі. Яркі прыклад таму - скульптура Міко-

лы Мажайскага. Выкананая ў 20-ыя гады XIV ст. з удзелам бела-

рускіх майстроў, яна аказвала пэўны ўплыў на развіццё беларускай

пластыкі.

Беларуская скульптура XV - пачатку XVI ст. адчувае ўплыў

гатычнага мастацтва. У храмах з'яўляюцца створкавыя алтары-рэ-

таблі - складаныя скульптурна-жывапісныя комплексы, якія стано-

вяцца іх галоўнай сэнсавай і дэкаратыўнай дамінантай. Скульптура

змяшчаецца ў цэнтральнай частцы алтара-корабе, рухомыя створкі

распісваюцца, або на іх мацуюцца рэльефы. Гатычных алтароў на

тэрыторыі Беларусі не захавалася. Да нашага часу дайшлі толькі

асобныя скульптуры, якія калісьці ўваходзілі ў склад створкавых

алтароў. Сярод іх значную цікавасць уяўляюць скульптуры Марыі

Магдаліны і Іаана Багаслова (XV ст.) з Мсцібава (сучасны Ваўка-

выскі раён Гродзенскай вобласці).

У XIV—XV стст. высокага мастацкага ўзроўню дасягнула

273

афармленне рукапіснай кнігі. "Кніжны жывапіс" гэтага часу дэ-

манструе нямала твораў прафесійна сталага мастацтва: Мсціжскае

і Лаўрышаўскае евангеллі (XIV ст.), Жыровіцкае, Шарашоўскае,

другое Тураўскае, Віцебскай евангеллі (усе XV ст.), Радзівілаўскі

летапіс (XV ст.), Смаленскі псалтыр (XIV ст.). Усе яны аформле-

ны маляўнічымі, па-майстэрску выкананымі ініцыяламі, застаў-

камі і асобнымі мініяцюрамі. У большасці помнікаў захоўваецца

візантыйская традыцыя. Аднак, пачынаючы з Лаўрышаўскага

евангелля, створанага на Навагрудчыне ў пачатку XIV ст., вобра-

зы мініяцюр напаўняюцца жыццём, рухам; пачынаюцца кантак-

ты з заходнееўрапейскім мастацтвам. Мініяцюры Лаўрышаўска-

га евангелля (іх усяго 18: "Варлаам і Іасааф", "Уезд у Іеру-

салім", "Архангел Міхаіл", "Іаан" і інш.) - ключавыя помнікі

жывапісу. Яны сведчаць, што ўжо ў пачатку XIV ст. у ім намя-

чаецца пэўны адыход ад візантыйскіх схем і канонаў. У мас-

такоў з'явілася цікавасць да форм заходнееўрапейскага мас-

тацтва.

Тэндэнцыя да пераадолення візантыйскага стылю найбольш

яскрава выявілася ў мініяцюрах Радзівілаўскага летапісу, які да-

туецца 1485—1495 гг., але быў перапісаны з больш старажыт-

ных (магчыма, XI—XIII стст.) арыгіналаў. У рукапісе 618 мінія-

цюр, у якіх паказаны многія бакі жыцця Старажытнай Русі -

палітычнага, ваеннага, гандлёвага, эканамічнага. Пераважаюць

батальныя сцэны. У асобных малюнках адлюстраваны падзеі

старажытнай гісторыі Полацкай зямлі (напрыклад, эпізод паў-

стання гараджан у Кіеве ў 1068 г, калі на прастол быў пасаджа-

ны полацкі князь Усяслаў Чарадзей). Сюжэтнае багацце мінія-

цюр Радзівілаўскага летапісу робіць яго сапраўдным мастацкім

летапісам сярэдневякоўя.

У XIV—XV стст. крок наперад зрабіла дэкаратыўна-прыклад-

ное мастацтва Беларусі: ювелірная справа, разьба па косці, каменю

і дрэву, мастацкая апрацоўка металу, выраб рэчаў са шкла і гліны.

У перыяд фарміравання беларускай народнасці закладваліся асно-

вы ўласна беларускага ткацтва, абнаўляліся старыя і ўзнікалі но-

выя народныя танцы, узбагачалася і ўдасканальвалася народная

музыка і спевы, актыўна развіваўся фальклор, завяршылася станаў-

274

ленне яго асноўных відаў і жанраў: чарадзейныя і рэалістычныя,

антыпрыгонніцкія і антыцаркоўныя народныя казкі, гістарычныя,

абрадавыя, лірычныя песні, легенды, паданні, загадкі, прыказкі і

прымаўкі.

Такім чынам, у другой палове XIII—XV стст. працягвалася

фарміраванне глыбока самабытнай па характару культуры Бела-

русі. Асновы ўласна беларускай культуры былі закладзены да

XV ст. Будучы непасрэдна пераемніцай мясцовай культурнай

спадчыны папярэдняга перыяду, яна вырастала на багатых тра-

дыцыях агульнай культуры ўсіх усходніх славян, увабрала ў сябе

заходнееўрапейскія культурныя ўплывы. Далейшае ўзбагачэнне

гэтай спадчыны, творчае развіццё старажытнарускіх і заходне-

еўрапейскіх традыцый і стварэнне новых, самабытных культур-

ных каштоўнасцей, якія адпавядалі духу часу, складаюць асноў-

ны змест гісторыі беларускай культуры XIV - пачатку XVI ст. 3

цягам часу рысы і з'явы культуры набываюць спецыфічную этн-

ічную выразнасць і становяцца агульнабеларускімі па свайму

характару.

275

ЛЕКЦЫЯ 17

ПАЛІТЫЧНАЕ ЖЫЦЦЁ НА БЕЛАРУСІ

Ў ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVI ст.

• Абвастрэнне ўнутрыпалітычнага становішча. Мяцеж князеў

Глінскіх.

• Статуты Вялікага княства Літоўскага 1529 і 1566 гг.

• Адміністрацыйна-тэрытарыяльная, ваенная і судовая рэформы.

Абвастрэнне ўнутрыпалітычнага становішча.

Мяцеж князеў Глінскіх

Перадсмяротным запаветам Казіміра было, каб вялікім князем

Рада абрала яго сярэдняга сына Аляксандра, а польскім каралём

каб стаў другі сын Ян Ольбрахт. Са смерцю гэтага Ягелона літвіны

спяшаліся скарыстаць зручны момант, каб абысці акт уніі з

Польшчай - займець асобнага гаспадара - і паставіць палякаў пе-

рад фактам. Сойм у Вільні прагаласаваў за Аляксандра (1492—

1506). Падаючы яму меч і скіпетр, маршалак сказаў: "па волі ўсіх

станаў Вялікага княства просім цябе радзіць і судзіць нас не па

рымскаму, або чэшскаму, або нямецкаму звычаю, але па праўдзіва-

му літоўскаму і Вітаўтаву звычаю". Своеасаблівай платай за падт-

рымку на сойме стаў Аляксандраў прывілей 6 жніўня 1492 г, які

значна абмяжоўваў княжацкую ўладу.

Новы валадар абавязаўся не прызначаць на дзяржаўныя пасады і

не змяшчаць з іх, не распараджацца фінансамі без згоды Рады,

весці дыпламатычныя зносіны з іншымі краінамі толькі па ўзгад-

ненню з раднымі панамі, не адмяняць сваёй воляй рашэнні, прыня-

тыя сумесна з імі. Дый наогул усе важнейшыя дзяржаўныя справы

трэба было вырашаць толькі разам. Гэты прывілей ператвараў Раду

з дарадчага органа пры князі ў кіруючы орган дзяржавы. На мяжы

XV—XVI стст. адыходзіла ў нябыт неабмежаваная манаршая ўла-

да, якой яна з'яўлялася ў часы Гедыміна, Альгерда, Вітаўта. Вялікі

князь ужо не быў самаўладцам, а падпарадкоўваўся волі Рады.

Дзяржаўны лад ВКЛ набываў характар парламенцкай манархіі, пры

якой княжацкая ўлада была абмежавана своеасаблівым парламен-

там, што складаўся з дзвюх палат: Рады і сойма.

276

Пасля смерці польскага караля Яна Ольбрахта Аляксандр зай-

мае яго трон і сумяшчае пасады вялікага князя літоўскага і караля

польскага (1502—1506 гг.), што азначала аднаўленне працэсу яд-

нання дзвюх дзяржаў. Хоць дакараць Аляксандра ў бяздзейнасці і

няздольнасці кіраваць краінай не выпадае, але трэба прызнаць,

што ў яго часы княства аслабела, страціла шмат зямель - "у войнах

ён быў пазбаўлены шчасця, ніколі не выграваў", як зазначыў

польскі храніст М.Мяхоўскі; штогод гулялі па Літве татарскія заго-

ны, паднялі галаву паны і шляхта.

Пераемнікам Аляксандра стаў яго брат, пяты сын Казіміра IV і

ўнук Ягайлы Жыгімонт I (у ВКЛ - Жыгімонт II, 1506—1548). 42

гады валадарыў ён у аб'яднанай дзяржаве. Заслужыў у сучаснікаў

мянушку "Стары" за сваё даўгалецце (пражыў 81 год) і за тое, што

яшчэ пры жыцці (у 1529 г.) дабіўся каранацыі свайго сына

Жыгімонта II Аўгуста (у ВКЛ - Жыгімонт III) вялікакняжацкай і

каралеўскай каронай.

Праўленне Жыгімонта I складае цэлую эпоху ў гісторыі ВКЛ,

на якую прыпадае дастаткова падзей, што пакінулі свой след у

гісторыі.

Лёс шчодра адлічыў жыццёвага шляху Жыгімонту, надзяліў не-

звычайнай фізічнай сілай (ён ламаў падковы і рваў вяроўкі) і пада-

раваў дзве кароны. А здавалася, што ён так і прагібее ўдзельным

глогаўскім князьком у той час, калі ягоныя браты насілі вянцы

князя літоўскага, польскіх, венгерскіх і чэшскіх каралёў. Але пасля

Аляксандравай смерці літвінскія паны самі прынеслі вялікакня-

жацкую карону Жыгімонту. А за імі і палякі, якія палохаліся раз-

рыву уніі, выбралі яго сваім каралём.

Жыгімонт спрабаваў умацаваць дзяржаўную ўладу ваенны-

мі і фінансавымі рэформамі, законамі, якія абмяжоўвалі прыві-

леі шляхты. Аднак свавольная шляхта ні на крок не саступіла

сваіх вольнасцей; праекты рэформаў не былі зацверджаны соймам,

а спроба выкарыстаць закон выклікала феадальны мяцеж (так зва-

ная "курыная вайна" 1537 г.). 3 другога боку, Жыгімонт быў безда-

паможны перад усемагутнымі магнатамі, якія асмельваліся дыкта-

ваць яму свае ўмовы. I ўсё ж Жыгімонт здолеў зрабіць тое, што не

асіліў Аляксандр. Ён увёў вайсковы падатак-"сярэбшчыну"; было

277

прынята рашэнне аб пакаранні горлам (смерцю) шляхты, якая без

прычыны не выехала на вайну. Пры Жыгімонце шляхта ВКЛ дамага-

лася ўраўнавання ў правах з магнатамі і атрымала права выбарнасці

дэпугатаў на сойм. Быў уведзены адзіны кодэкс законаў для ўсёй

дзяржавы — Статут 1529 г.

Жыгімонт Стары славіўся ў Еўропе як апякун навук і мецэнат.

Ва ўнутранай палітыцы ён праводзіў лінію на роўнасць шляхты

незалежна ад этнічнага паходжання і рэлігійнай прыналежнасці. У

многім, дзякуючы яму, з 20-х гадоў XVI ст. былі зняты абмежаванні

ў палітычных правах праваслаўнай знаці, якія неаднаразова пры-

водзілі да канфліктаў у дзяржаве.

3 канца XIV ст. унутранае адзінства ВКЛ раздзірала нявыраша-

нае "рускае" пытанне. Пачынаючы з прывілея 1387 г., паглыбляўся

антаганізм паміж праваслаўным і каталіцкім насельніцтвам дзяр-

жавы. Апазіцыйныя да пракаталіцкага ўрада Вялікага княства бела-

рускія і ўкраінскія феадалы на мяжы XV—XVI стст. неаднаразова

выказвалі прамаскоўскія настроі. У 1481 г. была выкрыта змова

супраць Казіміра ў Кіеве, на чале якой стаялі князі Міхаіл Алель-

кавіч Слуцкі, Фёдар Бельскі і Іван Гальшанскі. Яны выношвалі

план захопу ўлады ў ВКЛ і далучэння ўсходнебеларускіх зямель па

Бярэзіне да Маскоўскай дзяржавы. Змова была падаўлена, некато-

рыя яе ўдзельнікі — пакараны смерцю. У 80—90-я гады праваслаў-

ныя феадалы "рускіх" зямель княства часта пераходзілі на бок

Масквы разам са сваімі ўдзеламі, якія з дапамогай рускага войска

далучаліся да гэтай дзяржавы.

Нявырашанае "рускае" пытанне дало сябе знаць і ў пачатку

XVI ст. у выглядзе мяцяжу князёў Глінскіх 1508 г. Гэта было най-

больш значнае палітычнае выступленне ў ВКЛ пасля грамадзянс-

кай вайны 30-х гадоў XV ст.

Адзін з найбагацейшых і ўплывовых літвінскіх магнатаў, усема-

гутны фаварыт вялікага князя Аляксандра, чалавек адукаваны,

тонкі дыпламат, які грашыў, аднак, палітычным авантурызмам,

Міхаіл Глінскі атрымаў адстаўку пры двары Жыгімонта I. Тады

славалюбівы князь адкрыта выступіў супраць новага гаспадара і

пачаў ствараць кааліцыю для барацьбы з ім: "збирал прыятели

одны кревные, другие за пенязи так з руси, яко з литвы". Вопытны

278

палітык, які ведаў стан спраў у дзяржаве і настроі розных колаў,

Глінскі добра разумеў, што можа разлічваць на поспех свайго дас-

таткова авантурнага пачынання толькі пры падтрымцы шырокага

фронту сепаратысцкі настроенай знаці і насельніцтва "рускіх" зя-

мель княства. Будучы католікам, ён агітаваў беларускіх і ўкраінскіх

феадалаў абараняць праваслаўе. I ён займеў шмат прыхільнікаў:

"было іх ужо вельмі многа.., якія Глінскаму дапамагалі і з ахвотай

засталіся б з ім да канца і дамагаліся таго, што задумалі...", —

адзначае ў сваёй "Хроніцы" М.Стрыйкоўскі. А задумаў бунтоўны

князь з "братьею своею" ні многа ні мала як стварэнне самастойна-

га княства з апорай на "рускі" элемент ВКЛ.

Заручыўся ён і падтрымкай маскоўскага князя, які падахвочваў

яго да адкрытага выступлення. Васілю III было на руку "узбунта-

ванне" прыгранічных тэрыторый свайго праціўніка, што давала

дадатковыя шансы на лёгкую перамогу. А дзеля аслаблення магут-

нага заходняга суседа маскоўскі ўрад мог пайсці на стварэнне ма-

рыянетачнага буфернага, скажам так, "Глінскага" княства. У ідэале

такі зыход паўстання і прадугледжваўся. Васіль III абяцаў перадаць

братам Глінскім занятыя ім на Беларусі крэпасці. Разам з адна-

думцамі Міхаіл прынёс прысягу на вернасць маскоўскаму князю.

Іронія лёсу: славуты герой Клецкай бітвы 1506 г. стаў здраднікам

Айчыны.

На пачатку 1508 г. з 700 коннікамі ён рушыў на Гародню, каб

адпомсціць трокскаму ваяводу Яну Забярэзінскаму, які агаварыў

яго перад новым манархам. Таго знайшлі ў маёнтку пад Гародняй і

адсеклі галаву. Гэта стала пачаткам мяцяжу. У шэрагах бунтаўшчы-

коў змагалася толькі каля 2 тысяч чалавек - у асноўным васалы

Глінскіх. Асноўная частка феадалаў Беларусі і Украіны іх не падт-

рымала, таму мяцежнікі зрабіліся фактычна дапаможным войскам

Васіля III. Замацаваўшыся ў Тураве і Мазыры, атрады паўстанцаў

сумесна з маскоўскім войскам аблажылі Менск, рабілі рэйды на

Слуцк, Наваградак і "мало не до Вильни", але поспеху не мелі.

Размах бунту прымусіў Жыгімонта мабілізаваць сілы на абаро-

ну краіны. На чале іх стаў гетман К. Астрожскі. Падраздзяленні

Глінскага і маскоўскага князя супрацьстаяць яму не маглі. Ухіля-

ючыся ад бітвы, яны адышлі да Оршы, а потым і зусім пакінулі

279

межы Беларусі. Напачатку сваёй маскоўскай кар'еры Глінскі карыс-

таўся міласцю Васіля IIІ, змагаўся супраць сваіх суайчыннікаў і

нават дапамог Маскве заваяваць Смаленск. Пакрыўджаны тым, што

маскоўскі князь не вытрымаў абяцанне і не аддаў яму ў валоданне

гэты горад, Глінскі пачаў тайныя перамовы з Жыгімонтам пра вяр-

танне на радзіму, але быў кінуты Васілём у цямніцу, дзе і прасядзеў

12 гадоў. На нейкі час да яго вярнулася міласць маскоўскага князя,

калі той ажаніўся на пляменніцы Міхаіла. Сваё жыццё здраднік

скончыў няслаўна, зноў-такі ў маскоўскай турме.

Такім чынам, выступленне Глінскага закончылася няўдала. Але

яно было скарыстана Васілём III для спусташэння Беларусі і зама-

цавання за Масквой раней захопленых тэрыторый ВКЛ. А вярхоў-

ная ўлада ВКЛ добра ўсвядоміла, што без прыцягнення на свой бок

праваслаўных феадалаў усходніх зямель краіны ва ўмовах пастаян-

нага саперніцтва з Маскоўскай дзяржавай, ёй не ўдасца ўтрымаць у

сваіх руках гэтыя тэрыторыі. 3 канца XV — пачатку XVI ст. урад

пачынае праводзіць палітыку ўцягвання знаці "рускага" краю ў

палітычную эліту Вялікага княства, шырэй прыцягвае беларускіх і

ўкраінскіх магнатаў да кіравання дзяржавай, здымае абмежаванні

на рэлігійнай глебе пры заняцці вышэйшых дзяржаўных пасад. Для

20—60-х гадоў XVI ст. характэрна талерантнасць дзяржавы да

прадстаўнікоў розных веравызнанняў.

Вялікі князь літоўскі і кароль польскі Жыгімонт II Аўгуст (у

ВКЛ — Жыгімонт III, 1548—1572 гг.) прывілеем 1563 г. адмяніў

дыскрымінацыйныя гарадзельскія артыкулы і канчаткова ўраўняў

палітычныя правы праваслаўнай рускай шляхты з каталіцкай.

Статуты Вялікага княства Літоўскага 1529 і 1566 гг.

У XVI ст. прававая культура ВКЛ зрабіла велізарны скачок і

ўзбагаціла еўрапейскі вопыт сістэматызацыі і кадыфікацыі закана-

даўства. Удзельнікамі сойма 1522 г. было ўзнята пытанне аб звя-

дзенні ў адзін збор усіх прывілеяў і законаў дзяржавы. Вялікі князь

ухваліў гэту ініцыятыву і загадаў пачаць складанне Статута.

Праца па яго падрыхтоўцы працягвалася сем гадоў. Вяла яе

камісія ў складзе службовьгх асоб, мясцовых вучоных, юрыстаў, прад-

стаўнікоў духавенства. Пайменна іх цяпер устанавіць немагчыма. Ся-

280