Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

род іх, верагодна, быў Францыск Скарына, які меў самую высокую

для таго часу юрыдычную адукацыю. Тады ў Вільні, дзе ствараўся

Статут, працавала яго друкарня - першая ва Усходняй Еўропе. Шмат

якія скарынінскія прававыя ідэі былі ў ім увасоблены. Кіраваў пад-

рыхтоўкай збору законаў канцлер ВКЛ Альбрэхт Гаштольд.

Работа праводзілася старанна. Збіралі і перапісвалі ўсе старыя

бытавыя і палітычныя ўзаканенні. Распрацоўвалі новыя юрыдыч-

ныя нормы, адпаведныя часу. Складальнікам Статута давялося вы-

рашаць шэраг складаных тэарэтычных і практычных пытанняў.

Калі ўлічыць, што падобных сістэматызаваных збораў мясцовых

законаў у той час не было ні ў адной з еўрапейскіх дзяржаў, дык

яшчэ больш зразумелыя будуць цяжкасці, якія ўзнікалі пры пад-

рыхтоўцы Статута, і больш відавочныя заслугі яго складальнікаў.

Выпрацаваны камісіяй збор быў прадстаўлены на разгляд Віленс-

кага сойма 1529 г. Адобраны соймам і зацверджаны Жыгімонтам I,

ён стаў своеасаблівай Канстытуцыяй ВКЛ, спрыяў яе цэнтралізацыі,

умацаванню законнасці, абмежаванню феадальнага свавольства. У

13-ці раздзелах і больш як у 200 артыкулах Статута юрыдычна зама-

цаваны асновы грамадскага і дзяржаўнага ладу, склад і паўнамоцтвы

органаў дзяржаўнага кіравання і суда, прававое становішча класаў,

саслоўяў і сацыяльных груп. Напісаны на старабеларускай мове, ён

быў даступны ўсім пісьменным людзям таго часу.

Сама эпоха і ўмовы, у якіх складаўся I Статут, надалі яму вельмі

выгадныя рысы ў параўнанні з заканадаўствам краін Заходняй Еўро-

пы, Польшчы, Маскоўскай дзяржавы. У сярэдзіне XIX ст. вядомы

польскі вучоны, гісторык права славянскіх народаў В.А.Мацеёўскі

пісаў: "Літоўскі Статут з'яўляецца вялікім помнікам заканадаўства

сваёй эпохі і такім, якога не мела сучасная яму Еўропа".

У аснове Статута ляжалі такія прагрэсіўныя для свайго часу

і навеяныя эпохай Адраджэння прынцыпы, як суверэннасць

дзяржавы, адзінства права, яго свецкі характар, прыярытэт

пісанага права, талерантнасць і добразычлівыя адносіны да роз-

ных народаў ВКЛ. Пад уплывам гуманізму ў Статут былі ўнесены

нормы, якія некалькі абмяжоўвалі свавольства магнатаў; абвяшчала-

ся правіла, паводле якога ўсе асобы "як убогія, так і багатыя",

павінны былі судзіцца адным правам, выкладзеным у гэтым зводзе.

281

Вялікі князь абавязваўся захоўваць цэласнасць дзяржавы, не да-

пускаць іншаземцаў на дзяржаўныя пасады, не даваць ім маёнткаў,

зямель, чыноў, не адбіраць у мясцовых феадалаў пасады і маёмасці

без суда, захоўваць існуючыя законы і выдаваць новыя толькі з

панамі раднымі.

Аднак не трэба ідэалізаваць Статут, выдаваць яго за ідэал дэмак-

ратыі новага часу. Гэта "дэмакратыя" распаўсюджвалася толькі на

меншасць — вярхі грамадства. У цэнтры яго ўвагі - клопат аб

цэласнасці ўласнасці і ўлады феадалаў. Ён юрыдычна замацаваў

прывілеяванае становішча магнатаў і шляхты і абмежаванне пра-

воў сялян.

Большасць артыкулаў Статута заставалася толькі дэкларацыямі

ў сувязі са слабасцю судова-выканаўчых органаў і цэнтральнай

улады.

Апошнія абставіны не змяншаюць значэнне I Статута ВКЛ як

помніка права і культуры. Яго прыняцце было прагрэсіўнай з'явай

у жыцці дзяржавы. Ён стаў трывалай асновай для далейшага раз-

віцця заканадаўства.

Наступныя за прыняццем I Статута 20—30 гадоў сталі эпохай

глыбокіх пераўтварэнняў ва ўсіх галінах жыцця ВКЛ. У княстве

распаўсюдзіліся ідэі Рэфармацыі, якія закранулі розум многіх

людзей. Назіраецца росквіт духоўнасці, культуры. З'явілася бела-

рускае кнігадрукаванне. Перыяд 1529—1566 гг. быў надзвычай

важным для развіцця многіх дзяржаўна-прававых інстытутаў

ВКЛ. Аформілася кампетэнцыя сойма як вышэйшага заканадаўча-

га органа дзяржаўнай улады. Аграрная рэформа сярэдзіны XVI ст.

прывяла да росту і ўмацавання феадальнай уласнасці, зацвердзіла

ў якасці вядучай формы феадальнай гаспадаркі фальваркова-пан-

шчынную сістэму. У палітычным жыцці ў гэты час аслаблялася

роля знатнай арыстакратыі і ўзмацнялася значэнне новых буйных

феадалаў, такіх як Радзівілы, Сапегі, Хадкевічы, Кішкі, Пацы і

інш. Гэтыя змены патрабавалі ўдасканалення права. У 1544 г.

Брэсцкі сойм звярнуўся да вялікага князя з просьбай выправіць і

надрукаваць Статут.

Недахопы права адчуваў і сам урад. Для падрьгхтоўкі новага

праекта ў 1551 г. была створана камісія з 10 чалавек (5 католікаў і 5

282

праваслаўных). Такі яе веравызнаўчы склад адлюстроўваў кан-

фесійную сітуацыю ў ВКЛ і ўносіў патрабаванне аб рзлігійнай

цярпімасці. Членамі камісіі былі маршалкі, харужыя, "иные особы

народу шляхецкого, доктори прав чужоземских". Адным з апош-

ніх, відаць, быў доктар права іспанец Пётр Раізій, які прыехаў у

Вільню ў 1563 г. 3 вядомых нам членаў камісіі па складанню II

Статута - знаўца магдэбургскага і кананічнага правоў жамойцкі

епіскап Ян Даманоўскі, архідыякан Віленскай капітулы Станіслаў

Наркускі. Сярод свецкіх членаў — Павел Астравіцкі, віленскі

земскі суддзя, і Марцін Валадковіч, пісар вялікакняжацкай кан-

цылярыі.

Праз 10 гадоў працы камісія падала новы праект. Ён абмярко-

ўваўся на соймах 1561 і 1564 гг. і пасля спрэчак па асобных арты-

кулах набыў законную сілу толькі ў 1566 г. II Статут быў большым

за першы аб'ёмам, лепшы сістэматызацыяй матэрыялу і ўзроўнем

кадыфікацыйнай тэхнікі.

Ен складаўся з 14-ці раздзелаў, якія падзяляліся на 367 артыку-

лаў. Да найбольш важных належаць нормы дзяржаўнага права, якія

вызначылі склад тэрыторыі дзяржавы, парадак утварэння і дзей-

насць органаў улады, правы і прывілеі пануючага класа. Асноў-

нымі прынцыпамі абвяшчалася прытрымліванне дзяржаўна-

га суверэнітэту, абмежаванне ўлады гасудара; упершыню на-

мячалася аддзяленне суда ад органаў улады і кіравання. Вялікі

князь быў абавязаны захоўваць ВКЛ ва ўсёй яго славе, уладзе і "в

границах ни в чом не вменшати и о вшем примношати". Ён абя-

цаў: "... добра князства Литовского неуменшым и то, што будет

через неприятелей того панства нашого отдалено и разобрано и

ку иншому панству от того панства нашого коли кольвек упрошо-

но, ку Короне, ку Машовшу, ку Прусем, ку Инфлянтом, то за се ку

власности того Великого князства привести привлащати и грани-

цы оправити обецуем ". Аднак дзеянні Жыгімонта II Аўгуста ўвай-

шлі ў супярэчнасць як з гэтым палажэннем Статута, так і з прыся-

гай, якую ён даваў, уступаючы на прастол, аб захаванні тэрытары-

яльнай цэласнасці ВКЛ.

У II Статуце больш поўна і ясна была паўторана норма, выклад-

зеная ўжо ў 1529 г., якая забараняла даваць маёнткі і пасады чужа-

283

земцам і суседзям ВКЛ. Напісаны ён быў на беларускай мове, а

потым перакладзены на лацінскую і польскую.

3 прыняццем Статута 1566 г. кадыфікацыя і сістэматызацыя

ўласнага заканадаўства нашмат апярэдзіла падобную работу ў

іншых краінах. Гэта таксама сведчыць, што ў ВКЛ ужо ў той час

грамадскія адносіны стаялі на даволі высокім узроўні і былі юрыс-

ты, падрыхтаваныя тэарэтычна і практычна, каб адлюстраваць і

замацаваць гэтыя адносіны ў заканадаўстве.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльная,

ваенная і судовая рэформы

Адной з першых мер, якая была ажыццёўлена ўрадам ВКЛ у

XVI ст., была змена адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу,

што склаўся ў мінулым і захаваў многія рысы пары феадальнай

раздробленасці. У новым дзяленні на ваяводствы ўдзельныя кня-

ствы зніклі. Віцебская зямля ў 1503 г. ператворана ў Віцебскае

ваяводства, у 1504 г. стала ваяводствам Полацкая, у 1508 г. - Сма-

ленская землі. У 1507 г. узнікае Навагрудскае ваяводства.

Уніфікацыя адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу дзяр-

жавы была працягнута рэформай 1565—1566 гг. Паводле яе,

былі створаны новыя ваяводствы — Брэсцкае, Мінскае і Мсціс-

лаўскае, а ўся тэрыторыя ВКЛ была падзелена на 30 паветаў,

якія ўвайшлі ў 13 ваяводстваў. Восем з іх цалкам ці ў большасці

сваёй склаліся з беларускіх паветаў: Полацкае: Полацкі; Берас-

цейскае: Берасцейскі, Пінскі; Віцебскае: Віцебскі, Аршанскі;

Мінскае: Мінскі, Рэчыцкі, з 1569 г. - Мазырскі, які да гэтага

ўваходзіў у склад Кіеўскага ваяводства; Мсціслаўскае: Мсціс-

лаўскі; Навагрудскае: Навагрудскі, Ваўкавыскі, Слонімскі; Ві-

ленскае: Ашмянскі, Лідскі, Браслаўскі (астатнія паветы зна-

ходзіліся на тэрыторыі сучаснай Летувы); Трокскае: Гродзенскі

(астатнія на тэрыторыі Летувы).

Устаноўленыя рэформай межы ваяводстваў і паветаў захаваліся

без істотных змен на тэрыторыі Беларусі да канца існавання Рэчы

Паспалітай, хаця пасля Люблінскай уніі колькасць ваяводстваў

зменшылася да 9, а паветаў - да 22 (з іх 16 былі на Беларусі).

Рэформа 1565-1566 гг. не змагла цалкам пераадолець сапраўд-

284

ны хаос у адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле ВКЛ. У тэ-

рыторыі паветаў і ваяводстваў укліньваліся каралеўскія эканоміі,

існавалі таксама воласці, войтаўствы, староствы, дзяржавы, граф-

ствы, намесніцтвы, ардынацыі.

Тым не менш утварэнне ваяводстваў і паветаў было перспек-

тыўным крокам, накіраваным на далейшую цэнтралізацыю

дзяржавы.

Пасля рэформы ваяводствы сталі таксама і ваеннымі акругамі.

Агульнае камандаванне ўзброенымі сіламі даручалася ваяводам і іх

памочнікам кашталянам, павятовае войска ўзначальваў маршалак.

Пад кіраўніцтвам гэтых асоб павінны былі выступаць усе ваеннаа-

бавязаныя ваяводства.

Вайсковая служба ў Вялікім княстве была ўдзелам феадальнага

саслоўя. Дробная шляхта павінна была асабіста прысутнічаць у

войску. Тыя, хто меў маёнткі і падданых, абавязаны былі яшчэ

пастаўляць узброеных воінаў.

У Статуце 1566 г. падкрэслівалася, што вайсковая служба з'яў-

ляецца ганаровым абавязкам шляхты, а заняткі рамяством і ганд-

лем ганьбяць яе. У асобным артыкуле гаварылася, што шляхціч, які

пераехаў у горад і "торг мескій ведучы або шынк в дому маючы,

або ремесло робечы ", губляў свае правы. Але яго дзеці мелі права

вярнуцца да "рыцарскай справы" з поўным захаваннем іх шля-

хецкіх правоў і годнасці.

Усе ваяводствы выстаўлялі прыблізна аднолькавы кантынгент

воінаў ад агульнай колькасці жыхароў. Улічваючы, што ў ВКЛ

большасць насельніцтва былі беларусы і ўкраінцы, менавіта з іх

складаўся галоўны кантынгент узброеных сіл дзяржавы. А пасля

Люблінскай уніі — з беларусаў. Паводле "попісу" 1528 г. (імяннога

спісу шляхты з указаннем колькасці выстаўленых узброеных кон-

нікаў), войска ВКЛ болей як на 60% складалася з ураджэнцаў

Беларусі. 3 гэтага попісу мы даведваемся пра беларускія карані

родаў Хмяльніцкіх, Панятоўскіх, Касцюшкі.

На працягу XVI ст. адбыліся значныя змены і ў судовым ладзе

ВКЛ. У гэты час назіраецца парушэнне тыпавога для сярэднявечча

прынцыпу, згодна з якім органы дзяржаўнай улады адначасова

выконвалі судовыя функцыі. Другая тэндэнцыя - набыццё судовым

285

ладам саслоўнага характару - стварэнне судоў для шляхты, мяш-

чан, сялян, духавенства, татар, яўрэяў, хаця пры гэтым захоўваліся

і агульнасаслоўныя ўстановы.

Суды ВКЛ падзяляліся на вышэйшыя, так ці інакш звязаныя з

вялікім князем, і мясцовыя, якія дзейнічалі ў ваяводствах і паветах.

Самым высокім судовым органам быў вялікакняжацкі, ці гас-

падарскі суд, суд паноў-Рады і іх разнавіднасці: соймавы суд (пра-

водзіўся князем і панамі раднымі ў час сойма) суд камісарскі, асэ-

сарскі і скарбовы трыбунал.

У 1581 г. быў створаны і ў 1582 г. пачаў працаваць Трыбунал

ВКЛ (Галоўны суд) - вышэйшы апеляцыйны суд дзяржавы, які

абмежаваў судовую ўладу вялікага князя і паноў-Рады. Ён складаў-

ся з 46 суддзяў, якіх штогод выбірала шляхта на павятовых сой-

міках. Сесіі Трыбунала праводзіліся ў Вільні, Мінску, Наваградку.

Пастанова (дэкрэт) Трыбунала выносілася па большасці галасоў і

абскарджанню не падлягала.

Сярод мясцовых судоў найбольш старадаўнім быў замкавы,

ці гродскі суд, пасяджэнні якога праводзіліся ў замку, ці, як яго

яшчэ называлі у тыя часы, — горадзе, градзе. Суддзямі высту-

палі службовыя асобы мясцовай адміністрацыі — ваявода, ста-

раста, дзяржаўца і іх намеснікі. Тут разглядаліся справы па

абвінавачванню шляхты, мяшчан і сялян, значыць, у некаторай

ступені ён быў усесаслоўным судом. У другой палове XVI ст. у

склад гродскага суда былі ўключаны прадстаўнікі мясцовых фе-

адалаў, якія ўжо валодалі спецыяльнымі ведамі ў галіне права.

Гэта сведчыла пра пэўныя зрухі ў судаводстве, пра аддзяленне

суда ад адміністрацыі.

Да канца XVIII ст. на Беларусі дзейнічаў старажытны копны

суд, які разглядаў пераважна справы сялян. Суддзямі тут былі про-

стыя людзі — копныя мужы ці копныя старцы. Іх пастановы, як

правіла, выконваліся адразу.

Шляхцічаў і іншых асоб, якія ўчынялі злачынства ў час ваеннай

службы, маглі судзіць службовыя асобы каманднага саставу арміі:

гетман, ваявода, кашталян, маршалак, харужы — у залежнасці ад часу,

месца і цяжкасці злачынства, асобы абвінавачваемага і пацярпеўшага.

Шляхта патрабавала, каб яе судзіў не вялікі князь і яго адмініст-

286

рацыя, а сама шляхта. Бельскі сойм 1564 г. устанавіў земскія суды

- выбарныя шляхецкія саслоўныя суды, упершыню цалкам аддзе-

леныя ад мясцовай адміністрацыі. Канчатковае прававое афармлен-

не яны атрымалі Статутамі 1566 і 1588 гг.

Земскія суды — гэта важны этап у развіцці судовага ладу і права

ў ВКЛ, у фарміраванні правоў і прывілеяў літвінскай шляхты. Іх

узнікненне выклікала неабходнасць новай прафесіі — юрыста.

Земскі суд складаўся з суддзі, падсудка і пісара, якіх выбірала на

павятовым сойміку шляхта. Затым вялікі князь зацвярджаў іх.

Выбранымі маглі быць толькі ўраджэнцы княства, шляхцічы, зем-

леўладальнікі, людзі дабрачынныя, хрысціянскай веры, якія ведалі

права, умелі пісаць і не займалі духоўных і'дзяржаўных пасад

(апошняе сведчыць, што ствараўся суд, незалежны ад царквы і

адміністрацыі). Суддзі абіраліся пажыццёва. Пры ўступленні на

пасаду яны давалі публічную прысягу, што будуць судзіць справяд-

ліва, непрадузята, нягледзячы на грамадскае і матэрыяльнае стано-

вішча людзей, асабістыя адносіны да іх.

Справы ў земскім судзе разбіраліся пасесійна. Сесіі збіраліся

тры разы на год. Судаводства вялося да сярэдзіны XVII ст. на

беларускай, потым на польскай мове.

Новыя суды абаранялі не толькі дзяржаўныя інтарэсы, але і

інтарэсы прыватных асоб. На іх пасяджэннях разбіраліся справы

князёў, баяр, шляхты, што мелі ў павеце свае землі, за выключэн-

нем спраў, што разглядаліся вялікакняжацкім і гродскімі судамі. У

асноўным земскі суд разглядаў грамадзянскія і крымінальныя спра-

вы па абвінавачванню шляхты. Гэта быў пераварот у судаводстве.

Другім судом, аддзеленым ад органаў дзяржаўнага кіравання,

стаў падкаморскі суд, створаны ў 1566 г. Ён разглядаў зямельныя

спрэчкі і іншыя справы, звязаныя з прэтэнзіямі па землеўладанню,

якіх было вельмі шмат.

У гэтым судзе зямельныя спрэчкі вырашаў падкаморый з удзе-

лам саміх бакоў. Гэта пасада лічылася ганаровай і даходнай, бо

значная частка судовых пошлін, якія ўнеслі бакі, ішла ў даход

суддзі. На яе трэба было выбіраць "в праве и писма русского уме-

етных шляхтичов". Памочнікам падкаморыя ў вымярэнні і ўста-

наўленні межаў землеўладанняў быў каморнік.

287

Разгляд справы ў гэтым судзе адбываўся на месцы граніц земле-

ўладанняў. Там жа падкаморый слухаў тлумачэнні бакоў, паказанні

сведкаў, разглядаў пісьмовыя довады, выносіў сваё рашэнне, паказ-

ваў на мясцовасці, дзе павінна праходзіць мяжа, устанаўліваў ме-

жавыя знакі.Таму гэты суд часта называлі "межавым".

На новых прынцыпах выбарнасці і ўдзелу прадстаўнікоў гарад-

скога насельніцтва стаў будавацца ў другой палове XVI ст. войтаў-

ска-лаўніцкі і бурмістраўскі суды, якія ствараліся ў гарадах, атры-

маўшых граматы на магдэбургскае права. Такія граматы ў XVI ст.

мелі ўсе значныя гарады Беларусі. Гэтым судам былі падсудныя

крымінальныя і грамадзянскія справы гараджан. Існаваў каптуро-

вы суд, які дзейнічау у час міжкаралеўя,

Стварэнне выбарных, незалежных ад адміністрацыі судоў,

хаця б толькі для некаторых саслоўяў, сведчыла пра новы

этап у развіцці прававой культуры грамадства, пра імкненне

да паступовага ўсталявання прававога парадку ў дзяржаве.

Выбарны незалежны суд быў прасякнуты задачамі служэння не

толькі інтарэсам дзяржавы, але і правам асобных людзей, задачам

абароны правапарадку, нават ад органаў дзяржаўнай улады. Гэты

радыкальны пераварот у прававой тэорыі і поглядах на роль суда

ў грамадстве Беларусі і Літвы ў XVI ст. пачаў ажыццяўляцца ў

Заходняй Еўропе толькі ў XVII—XVIII стст. Статут 1588 г. у

значнай ступені паставіў дзейнасць мясцовай адміністрацыі пад

кантроль суда.

У сучаснай літаратуры нярэдка перабольшваецца значэнне і роля

права і суда ў княстве. ВКЛ характарызуецца як прававая дзяржава.

На практыцы справы абстаялі інакш. Значным недахопам судовай

сістэмы дзяржавы з'яўлялася адсутнасць надзейнага механізма, які

забяспечваў бы выкананне судовых рашэнняў. Абсалютная боль-

шасць насельніцтва - простыя людзі зусім былі пазбаўлены праваз-

дольнасці, іх лёсам поўнасцю распараджаліся іх уладальнікі -

паны. У пастанове Варшаўскага сойма 1537 г. гаварылася: "Духоў-

ныя і свецкія ўладальнікі маюць права на поўнае падпарадкаванне і

паслухмянасць сваіх падданых, а калі апошнія будуць ім супраціў-

ляцца, то такія ўладальнікі могуць сваіх падданых... караць па

свайму меркаванню ".

288

ЛЕКЦЫЯ 18

ЗНЕШНЯЯ ПАЛІТЫКА

ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА

Ў КАНЦЫ XV - ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVI ст.

• Умацаванне сувязяў з Польшчай.

• Канфрантацыя з Маскоўскай дзяржавай.

• Адпор набегам крымскіх татар.

Умацаванне сувязяў з Польшчай

У знешняй палітыцы Вялікага княства Літоўскага ў гэты

перыяд галоўнымі былі тры цесна ўзаемазвязаныя напрамкі:

адносіны з Польшчай, Маскоўскай дзяржавай і Крымскім хан-

ствам. Міжнароднае становішча княства на гэтым этапе характа-

рызавалася ўзмацненнем сувязей з Польшчай, з якой ВКЛ зна-

ходзілася ў персанальнай уніі; далейшымі канфліктамі з Маскоўс-

кай дзяржавай, якая імкнулася захапіць беларускія і ўкраінскія

землі; арганізацыяй адпору набегам крымскіх татараў, а таксама

стратай Ягелонамі сваіх пазіцый у Еўропе.

Персанальная унія паміж Польшчай і ВКЛ, якая з перапынкамі

існавала з 1385 г., скончылася ў 1492 г., калі памёр вялікі князь

літоўскі і адначасова кароль польскі Казімір Ягелончык. Літоўскія,

беларускія ўкраінскія магнаты, не зважаючы на ранейшую унію з

Польшчай, па просьбе Казіміра выбралі на вялікакняжацкі трон

Аляксандра Казіміравіча (1492—1506), а польскія магнаты абралі

каралём Польшчы яго брата Яна Ольбрахта. Аднак складаныя

палітычныя абставіны ў абедзвюх дзяржавах, канфлікт ВКЛ з Мас-

коўскай Руссю, а Польшчы - з Крымскім ханствам прымусілі іх

зрабіць захады да аб'яднання. Маскоўская і крымская небяспека

прымушала літвінскіх палітыкаў бачыць у саюзе з Польшчай калі

не выйсце з нялёгкага становішча, то магчымасць аблегчыць яго.

Але княству было патрэбна "ровное злучэнне", без прыніжэння

"почесности обеюх панств", а не рабаўніцкая унія, якая пазбаўляла

б яго дзяржаўнай самастойнасці.

У 1501 г. памёр Ян Ольбрахт. Каралём Польшчы быў абраны

вялікі князь літоўскі і рускі Аляксандр Казіміравіч (1502—1506).

10 Зак. 82

Больш таго, у Мельніку ў 1501 г. быў падпісаны акт аб уніі. Ён

прадугледжваў стварэнне аб'яднанай дзяржавы з агульным улада-

ром,соймам і адзінай грашовай сістэмай. Мельніцкі акт аб уніі

прадугледжваў, што "Карона і Вялікае княства павінны аб'яднацца

і згуртавацца ў адно непарыўнае цэлае, абы былі адна нацыя, адзін

народ, адно брацтва і агульныя рады". Але гэта дэкларацыя і яе

ўзнёслыя словы засталіся на паперы, бо ў 1505 г. сойм ВКЛ адмов-

іўся ратыфікацаваць унію, якая пагражала ліквідацыяй літвінскай

дзяржаўнасці, і паміж Польшчай і ВКЛ заставалася аж да 1569 г.

толькі персанальная унія, хаця палітыка дзяржаў стала лепш каар-

дынавацца.

Саюзнікамі ВКЛ і Польшчы ў Еўропе былі Чэхія і Венгрыя. У

1471 г. сын вялікага князя літоўскага Казіміра Ягелончыка Уладзіс-

лаў стаў каралём Чэхіі, а з 1490 г. - адначасова і каралём Венгрыі,

такім чынам, палітыка гэтых дзяржаў узгаднялася.

У адрозненне ад свайго бацькі Казіміра Жыгімонта, відаць,

менш хвалявалі еўрапейскія справы. Можа таму з такой лёгкасцю

ён і саступіў Габсбургам чэшскую і венгерскую кароны. У 1515 г.

паміж Жыгімонтам Казіміравічам і германскім імператарам Максі-

міліянам Габсбургам было заключана пагадненне аб адносінах

паміж Габсбургамі і Ягелонамі. Было дамоўлена, што, калі ў Аўст-

рыі згасне род Габсбургаў, яна стане валоданнем Ягелонаў, а калі

згасне чэшска-венгерская лінія Ягелонаў, то іх пераемнікамі будуць

Габсбургі. У 1526 г. утапіўся ў балоце падчас уцёкаў разам з

венгерскім войскам ад туркаў пасля няўдалай бітвы Людвіг II Яге-

лон, на якім скончылася чэшска-венгерская лінія Ягелонаў. Вялікія

па тэрыторыі, багатыя эканамічна каралеўствы Венгрыі і Чэхіі

перайшлі (аж да 1918 г.) ў рукі Габсбургаў. Такое становішча

змяніла суадносіны палітычных сіл у Еўропе на карысць Габсбур-

гаў, якія валодалі таксама Іспаніяй, Нідэрландамі і іншымі землямі

на старым кантыненце, калоніямі Іспаніі ў Амерыцы, і мела важнае

значэнне для лёсу многіх народаў.

Затое ў 1525 г. Тэўтонскі ордэн быў ператвораны ў свецкае

герцагства Прусію, залежнае ад Польшчы. Звязанае з ёй уніяй,

ВКЛ атрымала магчымасць умешвацца ва ўнутраныя справы Пру-

сіі, а з 1539 г. - Лівоніі.

290