Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

змяшэння славян-перасяленцаў з захаду з фіна-угорцамі. Дры-

гавічы—другавічы—другавіты (аб'яднаныя дружбай) — гэта этніч-

ная супольнасць, што ўтварылася шляхам узаемадзеяння ранніх

славян з тубыльцамі.

Басейн Нёмана да IX ст., пачатку пісьмовай гісторыі Беларусі,

быў заселены выключна балтамі: яцвягамі, літвой, дайновай, аўкш-

тайтамі, жамойцю. Так, на тэрыторыі Гродзенскай і Брэсцкай аб-

ласцей археолагамі знойдзены яцвяжскія (заходнія балты) камен-

ныя курганы. У месцы іх канцэнтрацыі, верагодна, доўга захоўва-

лася яцвяжскае насельніцтва ці яго славянізаваныя нашчадкі. Пер-

шапачатковыя славянскія паселішчы (у Наваградку, Ваўкавыску)

тут узніклі ў канцы X ст. Групы неасіміляваных славянамі балтаў

яшчэ доўга жылі ў Панямонні і Пабужжы.

Складванне этнічнай тэрыторыі

У канцы XIII—XIV стст. пачынаецца фарміраванне беларускай

народнасці — гістарычна складзенай на тэрыторыі сучаснай Бела-

русі і суседніх усходніх і паўночных зямель устойлівай супольнасці

людзей, што характарызуецца асаблівасцямі мовы, побыту, культу-

ры, рысаў псіхікі і этнічнай самасвядомасці, якія перадаюцца з

пакалення ў пакаленне, а таксама наяўнасцю саманазвы. Працэс

фарміравання гэтых этнічных прыкмет працягваўся амаль чатыры

стагоддзі і праходзіў пад уздзеяннем шмат якіх фактараў: сацыяль-

на-эканамічнага, палітычнага, геаграфічнага, царкоўна-рэлігійнага

і інш.

Умовы для фарміравання адзінай народнасці склаліся з сярэ-

дзіны XIII ст. Аб'яднанне на працягу XIII—XIV стст. раздробленых

зямель у складзе Вялікага княства Літоўскага, падначаленне адзі-

най вярхоўнай уладзе прывяло да іх тэрытарыяльнай кансалідацыі

і паслужыла штуршком для складвання этнічнай тэрыторыі бела-

русаў -тэрыторыі кампактнага рассялення народа, з якой звя-

заны яго фарміраванне і развіццё. Этнічная тэрыторыя адпа-

вядала арэалам распаўсюджвання асноўных старажытных

продкаў беларусаў — літвы, крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў

і ўяўляла сабой у XIV—XVI стст. ужо дастаткова аднародную ў

этнічным сэнсе (монаэтнічную) зону.

311

Наяўнасць некаторых іншаэтнічных фуп рускага, балцкага, яў-

рэйскага, украінскага, татарскага, латышскага (латгальскага) і поль-

скага насельніцтва на гэтай тэрыторыі ўвогуле не парушала кам-

пактнасці рассялення беларусаў. Поліэтнічнымі былі, галоўным

чынам, пагранічныя зоны. Параўнальная кампактнасць рассялення

будучых беларусаў і цэласнасць этнічнай тэрыторыі спрыялі працэ-

сам кансалідацыі насельніцтва ў адзіную супольнасць, узнікненню

гамагеннасці (аднароднасці) такіх яе прыкмет, як мова, культура,

самасвядомасць.

Цэнтралізацыя дзяржавы (арганізацыя кіравання, ліквідацыя

рэшткаў раздробленасці, уніфікацыя адміністрацыйнага падзелу,

увядзенне адзінага заканадаўства, сімволікі) спрыяла больш цесна-

му палітычнаму аб'яднанню беларускіх зямель і актыўнаму функ-

цыянаванню асноўнага для працэсу этнаўтварэння сацыяльна-эка-

намічнага фактару. 3 узмацненнем гандлёва-эканамічных сувязяў у

межах ВКЛ, складваннем агульнадзяржаўнай гаспадаркі, развіццём

таварна-грашовых адносін, ростам гарадоў, некаторай уніфікацыяй

у вагавых адзінках і грашовай сістэме пераадольвалася лакальная

замкнёнасць, пашыраліся ўнутрытэрытарыяльныя кантакты, нівелі-

раваліся некаторыя гаспадарчыя і бытавыя адрозненні, адбывалася

моўная інтэграцыя. Прагрэс у вытворчасці ўздзейнічаў на фар-

міраванне саслоўна-класавай структуры этнасу — да сярэдзіны

XVI ст. аформіліся шляхецкае, мяшчанскае, сялянскае саслоўі.

Палітычны, эканамічны фактары з'яўляліся "фонам", на якім

адбывалася фарміраванне і развіццё беларускага этнасу. Палітыч-

ная і сацыяльна-эканамічная інтэграцыя ў межах адной дзяржавы

стварыла амаль што аднолькавыя ўмовы для этнакультурнага раз-

віцця розных зямель, прывяла да нівеліроўкі мясцовых асаблі-

васцяў. У першую чаргу і хутчэй моўная і культурная нівеліроўка

адбывалася ў гарадах, асабліва ў найбольш значных. Там мацней,

чым у сельскай мясцовасці, адчуваліся сувязі паміж асобнымі

часткамі краіны.

Этнічная тэрыторыя Беларусі ахапіла пераважна ўсходнесла-

вянскія землі, на якіх жылі нашчадкі крывічоў (Віцебшчына, Сма-

леншчына, Невельшчына), гістарычнай літвы (Віленшчына, Гарад-

зеншчына), дрыгавічоў (цэнтральная Беларусь, Палессе, Берасцей-

312

шчына), радзімічаў (Магілёўшчына, Гомельшчына, заходняя Бран-

шчына). У XIV—XV стст. амаль уся тэрыторыя будучай беларус-

кай народнасці знаходзілася ў межах Вялікага княства Літоўскага і

складала прыкладна 260 тыс. кв. км.

Этнічная тэрыторыя кожнага народа вызначаецца ўстойлівасцю

на працягу стагоддзяў. Яшчэ ў пачатку XX ст. беларусы насялялі

Смаленшчыну, сумежжа Браншчыны, Чарнігаўшчыны, Пскоўшчы-

ны, Латгаліі, Падляшша і Віленскі край. У выніку наступных штуч-

ных падзелаў гэтыя землі апынуліся па-за палітычнымі межамі

Беларусі.

Існавала гістарычная перспектыва спалучэння беларусаў у

адзіны этнас з украінцамі, з якімі іх аб'ядноўвала агульная сама-

назва "Русь", агульная мова і вера, блізкая культура. Але яна не

была рэалізавана, бо дзяржава не рэгулявала гэты працэс, а такса-

ма ў сувязі з далучэннем украінскіх зямель да Польскай кароны і

з'яўленнем на іх уласнага палітычнага і культурнага цэнтра -ка-

зацтва. Да каталіцкага хрышчэння Летувы зусім рэальным было

фарміраванне агульнай беларускалетувіскай этнічнай супольнасці.

Продкі летувісаў успрымалі элементы беларускай культуры, рэ-

лігіі, мовы, права; культурны фонд нашых продкау у шэрагу мо-

мантаў значна пераважаў культуру этнічнай Літвы (Летувы). 3

канца XVI ст. нацыянальна-культурнае развіццё гэтых народаў пай-

шло рознымі шляхамі.

3 XIII—XVI ст. на этнічнай тэрыторыі Беларусі стала вядомай

самастойная мова са сваімі спецыфічнымі фанетычнымі і сінтак-

січнымі асаблівасцямі і лексічным складам, якая ўжо карэнным

чынам адрозніваецца ад старажытнарускай, расійскай і украінскай

моў.

Беларуская мова адносіцца да індаеўрапейскай моўнай сям'і,

якая распалася прыкладна 3—2,5 тысячы гадоў да н.э. Мноства

агульных рыс у фанетыцы, граматыцы і лексіцы славянскіх і бал-

тыйскіх моў, якія не ўласцівы іншым еўрапейскім мовам, дазваляе

заключыць, што пасля распаду індаеўрапейскай мовы пэўны час

існавала балта-славянская моўная супольнасць. Ёсць таксама мер-

каванне, што агульныя рысы маглі развіцца і паралельна на моў-

ных тэрыторыях славян і балтаў.

313

Славянскі моўны злемент у межах Беларусі спачатку ўсталяваў-

ся ў яе паўднёвай і ўсходняй частцы. У паўночна-цэнтральнай зоне

Беларусі балтыйскі моўна-этнічны кампанент пераважаў даўжэй,

чым на поўдні. Пранікненне ўсходніх славян у балцкае асяроддзе

прывяло да складвання балта-славянскага білінгвізму. Славянскі і

балтыйскі моўна-этнічныя кампаненты — асноўныя кампа-

ненты старажытнай Беларусі.

Многія філолагі лічаць, што ў старажытнай Русі існавалі дзве

літаратурныя мовы — стараславянская (царкоўна-славянская) і ста-

ражытнаруская. Навуковыя дыскусіі на гэты конт працягваюцца і ў

нашы дні. Істотна адзначыць, што на літаратурнай мове простае

насельніцтва не размаўляла — яна была ўдзелам нямногіх адукава-

ных людзей. Усходнеславянскія плямёны, якія часта мелі слабыя

кантакты паміж сабою, гаварылі на ўласных племянных дыялек-

тах, якія ўяўлялі сабой гутарковы варыянт старажытнарускай

мовы, адноснае адзінства якой захоўвалася да XIII ст. Сучасныя

беларускія даследчыкі пішуць аб праславянскім кампаненце бела-

рускай мовы. Нягледзячы на дыялектную разнастайнасць, да пачат-

ку ХШ ст. выразна намячаюцца рэгіянальныя моўныя асаблівасці,

якія ў далейшым стануць характэрнымі прыкметамі ўкраінскай,

расійскай і беларускай моў. Паасобныя фанетычныя рысы беларус-

кай мовы адлюстраваны ўжо ў дагаворах XIII—XIV стст. Полацка,

Віцебска і Смаленска з Рыгай і Гоцкім берагам, з якіх асабліва

паказальны дагавор смаленскага князя 1229 г.

У часы ВКЛ гаворкі дрыгавічоў, полацка-смаленскіх крывічоў і

радзімічаў, якія ўтваралі адну групу, канчаткова кансалідаваліся ў

беларускую мову. У галіне фанетыкі яе асаблівасцямі сталі "дзе-

канне" (дзед, дзеці замест старажытных усходнеславянскіх дед,

дети), "цеканне" (цётка, цень, маці замест тетка, тень, мать), "акан-

не" (мароз, варона), "яканне" (вясна, зямля, сястра), цвёрды гук "р"

(крыўда, пісар, тры), "фрыкатыўнае вымаўленне "г", прыстаўныя

зычныя і галосныя гукі ў пачатку слова (возера замест старажытна-

га озеро, ільняны замест льняны, іржа, вока і г.д.) і інш, у сінтаксісе

— выкарыстанне слоў "каб", "калі", часціц "ці", "чы" і інш. Нека-

торыя даследчыкі лічаць, што важнейшыя асаблівасці нашай мовы

ў той ці іншай меры існавалі ўжо ў XIII ст.

314

Аб моўнай супольнасці беларускага этнасу пераканаўча свед-

чыць лексіка. Пад уплывам новых з'яў у палітычным, эканамічным

і сацыяльным жыцці ўзнікла вялікая колькасць спецыфічных слоў.

Зацвярджэнне з другой паловы XIV ст. абеларушанай старажытна-

рускай мовы ў якасці дзяржаўнай садзейнічала ўзбагачэнню нашай

нацыянальнай мовы новай лексікай, якая адлюстроўвала розныя

бакі жыцця. Утварылася і атрымала паўсюднае ўжыванне агульная

тэрміналогія. Гэта агульныя назвы прылад працы, зямельных угод-

дзяў, прадуктаў земляробства (валока, плац, сенажаць, нарогі,

збожжа, ралля, фальварк, ярыца. насенне і інш.), груп залежных

сялян, відаў феадальных павіннасцей і пабораў (отчыч, цяглы, па-

хожы, чынш, цягло, гвалты, талака, сярэбшчына, старожа і інш.),

тэрміны, якія адлюстроўвалі эканамічнае і сацыяльнае жыццё га-

раджан, спецыяльнасці рамеснікаў (сход, прывілеі, падатак, каваль,

чабатар, кушнер, кравец, рымар, шкляр і г.д.), гандлёвыя і крэдыт-

ныя тэрміны (гандаль, шынкар, мыта, доўг і інш.), назвы катэго-

рый і груп гарадскога насельніцтва, службовых асоб (мяшчане,

найміты, лёзныя, рамеснікі, радца, лаўнік, войт і інш.). У беларус-

кую мову пранікалі таксама запазычанні з іншых моў: паланізмы

(бруд, кабета, моц, пан, праца, хлопец і інш.), лацінізмы (адукацыя,

аркуш, артыкул, водар, гонар, гумар, колер і інш.), літуанізмы

(дойлід, еўня, клуня, свіран і інш.), германізмы (гвалт, дах, ланцуг,

ліхтар, фарба, цыбуля), цюркізмы. Іх было адносна нямнога, але

некаторую спецыфічную афарбоўку мясцовай мове яны надалі.

Слоўнікавы склад беларускай мовы базіруецца на трох асноўных

гістарычных пластах: агульнаславянская і агульнаўсходнеславянская

лексіка, уласнабеларускія новаўтварэнні і запазычанні. Агульнасла-

вянская лексіка ўтварае ядро яе слоўнікавага складу. Шэраг рыс

аб'ядноўвае нашу мову з украінскай і рускай, некаторымі асаб-

лівасцямі яна збліжаецца з заходнеславянскімі мовамі. Беларуская

мова захавала шмат старажытных рыс (напрыклад, поўнагалосныя

формы слоў вораг, нораў, палон, кароткі, салодкі).

Развіццю старажытнабеларускай (ці як яе называлі тады "рус-

кай) мовы спрыяла тое, што ў канцы XIV—XVII стст. яна з'яўляла-

ся дзяржаўнай мовай Вялікага княства Літоўскага з першых стагод-

лзяў яго існавання. На ёй размаўлялі вялікія князі літоўскія і

315

літвінская феадальная знаць. На ёй працавалі княжацкая канцыля-

рыя ў Вільні, судовыя ўстановы, магістраты. На ёй размаўлялі на

соймах і ў час дыпламатычных перагавораў. У часы ад Аляксандра

Ягелончыка да Жыгімонта III вялікая колькасць грамат, прывілеяў,

лістоў, наказаў, спісаў і іншых актавых дакументаў пісалася на

абеларушанай рускай мове. Яе ўжыванне ў афіцыйным справавод-

стве было заканадаўча замацавана Статутам ВКЛ 1588 г. На ёй

ствараліся шматлікія летапісы, мастацкія, публіцыстычныя і мему-

арныя творы, на яе перакладалі воінскія і рыцарскія аповесці і

раманы, гістарычныя хронікі і апакрыфічныя аповесці.

Ф. Скарына першы ўвёў родную мову ў Біблію, наблізіўшы яе

царкоўнаславянскую аснову да народнай мовы, і гэтым самым па-

казаў раўнапраўе, свяшчэннасць мовы беларускай побач з кла-

січнымі кананічнымі мовамі — лацінскай, грэчаскай, старажытна-

яўрэйскай. Пранікненню беларускай мовы ў кананічную рэлігій-

ную літаратуру спрыяла Рэфармацыя. Сымон Будны пачаў ства-

раць ужо толькі на ёй рэлігійныя творы. Выдадзеныя ім у 1562 г. у

Нясвіжскай друкарні "Катэхізіс", "Пра апраўданне грэшнага чала-

века перад Богам" (апошняя не захавалася) былі першымі на Бела-

русі друкаванымі кнігамі на беларускай мове. Яе ўнармаванню

садзейнічала і уніяцкая царква, якая выкарыстоўвала мову карэнна-

га этнасу побач з царкоўнаславянскай і лацінскай.

Акрамя літвы і жмудзінаў старабеларускую мову ў той ці іншай

форме ўспрынялі і больш дробныя этнічныя групы, напрыклад,

яўрэі, цыгане, караімы, для якіх яна была асноўным сродкам між-

этнічных моўных зносін. Для татараў жа беларуская мова наогул

замяніла іх родную. Распаўсюджванне старажытнабеларускай мо-

вы, яе высокі дзяржаўны статус садзейнічалі замацаванню за ёй

пэўных этнакансалідуючых функцый у межах рассялення беларус-

кага этнасу.

Дасягнуўшы значнага развіцця, беларуская мова з другой пало-

вы XVI ст. паступова пачала здаваць свае пазіцыі пад націскам

польскай. У сувязі з перайманнем шляхтай чужой мовы ў сітуацыі

двухмоўя наша мова пакрысе выцясняецца з ужытку. Рашэннем

сойма 1696 г. статус дзяржаўнай на тэрыторыі княства быў замаца-

ваны за польскай мовай.

316

У перыяд фарміравання адзінай народнасці развіліся далей і

замацаваліся асноўныя асаблівасці яе гаспадарчага і грамадскага

побыту, матэрыяльнай і духоўнай культуры — у тыпах жылля, яго

ўнутраным убранні і хатнім начынні, у вопратцы, ежы, абрадах і

звычаях, у мастацкай творчасці і фальклоры. З'явіўся шэраг новых

рыс — у матэрыяльнай, сацыяльнай і духоўнай культуры. Найболь-

шая колькасць новаўтварэнняў адносіцца да XV—XVI стст. Куль-

тура ў гэты час набыла самабытны характар, нацыянальную свое-

асаблівасць.

На працягу XIV—XVI стст. складаліся і замацоўваліся агульныя

рысы ў гаспадарчай дзейнасці нашых продкаў. Двухпольны севаз-

варот змяніўся трохпольным, асвойваліся пад ворыва новыя землі.

Распаўсюджваюцца аднолькавыя тыпы прылад для апрацоўкі гле-

бы і ўборкі ўраджаю. Асноўнай ворнай прыладай становіцца саха.

Для рыхлення глебы стала прымяняцца драўляная, часта плеценая

барана. Пачынаюць праяўляцца этнічныя асаблівасці ў гаспадар-

чых занятках беларусаў, толькі ім уласцівыя.

Сацыяльна-эканамічныя ўмовы развіцця, кліматычныя асаблі-

васці, традыцыі, атрыманыя ў спадчыну ад старажытных часоў,

парадзілі характэрныя толькі для Беларусі тыпы пасяленняў і жыл-

ля. Найбольш распаўсюджанай становіцца зрубная хата з двума

памяшканнямі (хата і сенцы). Распаўсюдзіўся шэраг новых тыпаў

пасяленняў: мястэчкі (пераходны тып паселішча паміж горадам і

вёскай, які не меў умацаванняў), фальваркі (зусім невялікія пася-

ленні з аднаго ці некалькіх двароў, цэнтр гаспадаркі феадала),

засценкі (пасяленні з аднаго ці некалькіх двароў, што ўзнікалі за

межамі палёў, выдзеленых вёсцы, у іх звычайна жыла шляхта),

ваколіцы (невялікія пасяленні шляхты, размешчаныя непадалёк ад

вёскі і абнесеныя плотам). Значна змянілася планіроўка некаторых

тыпаў сельскіх пасяленняў. На змену скучанаму (бессістэмнаму)

размяшчэнню пабудоў прыйшло вулічнае з размяшчэннем пабудоў

у два рады.

К XV—XVI стст. устанаўліваецца характэрнае толькі для бе-

ларускай тэрыторыі адзенне. Вызначальнай рысай беларускага

народнага касцюма быў белы колер. Аснову мужчынскага і жано-

чага касцюма склала белая кашуля, у жанчын — доўгая спадніца з

317

паласатай шарсцяной тканіны — андарак, фартух, гарсет; у муж-

чын — нагавіцы, каляровы пояс, кафтан. Адзенне шылася з сукна,

палатна, шарсцяной тканіны, верхняе — з аўчыны. Арыгінальнасць

беларускаму народнаму касцюму надавалі галаўныя ўборы — на-

міткі ў жанчын, капелюшы і шапкі — у мужчын. Абуткам служылі

скураныя ці лыкавыя лапці, скураныя боты, чаравікі, узімку —

валёнкі. Касцюм дапаўняўся кашалькамі, упрыгажэннямі. Адзенне

магнатаў і гарадской знаці развівалася ў рэчышчы заходнееўрапей-

скай моды, шылася з дарагіх тканін, аздаблялася залатой і срэбнай

вышыўкай, дэкаратыўнымі гузікамі, каштоўнымі камянямі. Абутак

— скураныя боты, чаравікі рознай формы і аздаблення.

У час фарміравання адзінай народнасці складвалася і свое-

асаблівая народная кухня. Аснову харчовага рацыёну насель-

ніцтва складалі прадукты земляробства, агародніцтва, жывёлага-

доўлі. Дадатковымі крыніцамі былі некаторыя промыслы, што

давалі мёд, рыбу, мяса дзічыны, грыбы, арэхі, ягады. У ежы адзна-

чаюцца наступныя агульныя рысы: разнастайнасць мучных страў,

шырокае ўжыванне рознай гародніны. Малочныя прадукты елі ў

асноўным у натуральным выглядзе. 3 мяса перавагу аддавалі сві-

ніне. У посныя дні значнае месца ў харчаванні займала рыба. Пры

гатаванні ежы, у напітках, народнай медыцыне шырока выкарысто-

ўваўся мёд. Ежа багатых саслоўяў рыхтавалася з дабаўленнем пры-

вазных прыпраў. Соль прывозілі з Украіны, Крыма, Польшчы. Ся-

род напіткаў былі вядомы мёд, квас, піва.

Паступова складваліся агульныя абрады (Каляды, Масле-

ніца, Купалле, Дзяды і інш.), звычаі. Шырока бытаваў звычай

сябрыны (сумеснае карыстанне сенажаццю, пашай, пчоламі і г.д.;

дружба і ўзаемадапамога саўладальнікаў гэтай маёмасці — сяб-

роў), талакі (калектыўная суседская дапамога ў гаспадарчых рабо-

тах). Земляробчыя, каляндарныя і сямейна-бытавыя абрады сталі

састаўной часткай традыцыйнай бытавой культуры беларускага на-

рода. Нацыянальна адметнымі рысамі адзначаюцца вусная народ-

ная творчасць, літаратурныя творы, летапісы, народныя песні і

танцы, мастацтва.

Этнакансалідуючую функцыю для ўсходнеславянскага на-

сельніцтва Беларусі да сярэдзіны XVI ст. адыгрываў канфе-

318

сійны фактар — прыналежнасць да праваслаўя была своеасаб-

лівай прыкметай новага этнасу. Спецыфікай наступнага перыяду

этнагенезу беларусаў з'яўляецца іх поліканфесійнасць. Погляд на

беларускі народ як на выключна праваслаўную этнаканфесійную

супольнасць, а на беларускіх католікаў і уніятаў як на палякаў

памылковы, бо звужае этнічны масіў народа, які вызначаўся не

столькі адзінай рэлігіяй, колькі адзінай мовай, агульнай тэрыторы-

яй, падабенствам асноўных форм культуры і самасвядомасці.

Такім чынам, на працягу другой паловы ХІII—XVI стст. на

акрэсленай этнічнай тэрыторыі сфарміраваўся своеасаблівы

агульнабеларускі комплекс традыцыйнай культуры і сістэмы

мовы, якія сведчылі пра нараджэнне новага этнасу.

XVII і XVIII стст. былі ўжо перыядам узмацнення і далейшага

развіцця новых этнічных прыкмет.

Фарміраванне этнічнай самасвядомасці

Адным з галоўных вынікаў аб'яднальных этнічных працэсаў і

асноўным паказчыкам ступені кансалідавання народа выступае

этнічная самасвядомасць — усведамленне людзьмі прыналежнасці

да свайго народа, яго адметнасці. Яна ўзнікла найперш у асяроддзі

прагрэсіўна настроеных слаёў гараджан, шляхты, духавенства і

праяўлялася ў любові да роднага краю, народа, культуры, у заці-

каўленасці іх мінулым, сучасным і будучым, у клопаце аб развіцці

нацыянальных форм духоўнай культуры. У XVI ст. (да 1596 г.)

этнічная свядомасць арыентавалася пераважна на свецкія формы.

Надзвычай яскрава патрыятызм выявіўся ў беларускіх летапісах,

літаратуры, грамадскай думцы. Думка аб нацыянальнай годнасці,

гонары за сваю радзіму, народ, культуру ўпершыню была абгрунта-

вана ў творах М. Гусоўскага, Ф. Скарыны, С. Буднага, В. Ця-

пінскага. У прадмове да кнігі "Юдзіф", выдадзенай у Празе, Ф.

Скарына заклікаў, каб "... в добрых делах и в любви отчины не

толико жены, но и мужи наследовали и всякого тружания и скар-

бов для посполитого доброго и для отчины своея не лютовали,

понеже от прироженш звери, ходящие в пустыни, знають ямы

своя; птици, летающие по воздуху, ведають гнезда своя; рибы,

плывающие по морю и в реках, чують виры своя; пчелы и тым

319

подобная боронять ульев своих, — тако ж и люди, игде зродилися и ускормлены суть по бозе, к тому месту великую ласку имають ".

Рэфармацыя садзейнічала абуджэнню нацыянальнай свядомасці,

цікавасці да нацыянальнай мовы. У 70—80-я гады многія яе дзея-

чы праявілі вялікі нацыянальна-патрыятычны энтузіязм.

Істотныя зрухі ў сацыяльна-палітычнай і культурна-рэлігійнай

сітуацыі на Беларусі на рубяжы XVI—XVII стст. нарадзілі іншую

форму нацыянальнай свядомасці, у якой дамінуючую ролю адыг-

рываў рэлігійны кампанент. Яе носьбітамі былі С. Зізаній, М.

Сматрыцкі, А.Філіповіч і іншыя барацьбіты супраць ваяўнічага

каталіцызму і уніі. У абарону нацыянальна-культурных каштоўнас-

цяў беларускага народа (мову, абраднасць, святы) выступалі дзея-

чы уніі. Усё гэта паскорыла ўсведамленне беларусамі сваёй ад-

метнасці ва ўсходнеславянскім свеце.

Знешняй формай праяўлення самасвядомасці з'яўляецца назва

народа — этнонім.

У XIII—XVI стст. у дачыненні да насельніцтва Беларусі ўжы-

валіся розныя этнонімы. Да XVII ст. абагульняючай для праваслаў-

нага насельніцтва Беларусі, Украіны, Масковіі і часткова Літвы,

Польшчы, Латгаліі з'яўлялася назва "Русь", "рускія", "русіны".

Хаця ў іх грамадскай свядомасці захоўвалася ўяўленне аб асаблівай

блізкасці ўсходнеславянскіх народаў, якое замацоўвала праваслаў-

ная царква, насельніцтва Русі Літоўскай і Русі Маскоўскай лічыла

менавіта сябе "сапраўднай" руссю, а сваіх суседзяў называлі "мас-

квой", "маскавітамі", "маскалямі" ці, адпаведна, "літвой", "літ-

вінамі", "ліцвінамі", "літоўцамі". Беларускія "русіны" ўжо ў XV—

XVI стст. адрознівалі сябе ад "маскавітаў" суседняй дзяржавы, іх

мову называлі "маскоўскай", а сваю — "рускай". Этнонім "рускія

людзі" меў больш стабільную распаўсюджанасць сярод жыхароў

Усходняй Беларусі і Смаленшчыны.

Украінцы, рускія, палякі і іншыя еўрапейскія народы называлі

беларусаў "літвінамі", гэта ж паняцце было саманазвай і беларус-

кага насельніцтва. Славянізаванае вызначэнне "ліцвіны" адроз-

нівалася ад саманазвы ўласна летувісаў, якая гучала як "lietuwis",

"lietuwai", "lietuwininkas". У XIV—XV стст. "ліцвінамі" называлі

сябе пераважна жыхары заходніх зямель Беларусі і ўсходу Летувы.

320