Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

шэнства. У ВКЛ сойм, дзе магнацтва праводзіла свае рашэнні,

юрыдычна перастаў існаваць. У агульны ж сенат Рэчы Паспалітай

шмат былых радных проста не трапілі. Ды і тыя нешматлікія гала-

сы сенатараў з княства заглушаліся моцным рокатам больш мнага-

люднага польскага прадстаўніцтва ў сенаце Рэчы Паспалітай. Тое

ж самае адбывалася і ў сойме, дзе са 180 выбраных на сойміках па

ўсёй Рэчы Паспалітай паслоў толькі 46 прыходзіліся на ВКЛ (з іх

34 з беларускіх паветаў).

Палітычная дыскрымінацыя дапаўнялася эканамічнай. Цяпер

прадстаўнікі шляхецкага саслоўя ВКЛ не маглі атрымліваць землі

ў раёнах, гвалтоўна адарваных Польшчай у 1569 г. Дазвол польскай

шляхце атрымліваць зямельныя ўладанні ў межах княства стварыў

небяспечнага канкурэнта для мясцовай шляхты.

Болыная частка пануючага класа ВКЛ у апошняй трэці XVI ст.

праяўляла незалежніцкія, антыпольскія настроі. Вялікакняжацкія

палітыкі імкнуліся вывесці сваю дзяржаву з таго тупіка, у якім яна

апынулася ў выніку Люблінскай уніі. Насуперак акту уніі ў ВКЛ у

70—80-я гады XVI ст. рэгулярна збіраліся агульнадзяржаўныя сой-

мы. У 1581 г. была створана асобная вышэйшая судовая інстанцыя

для ВКЛ — Галоўны трыбунал. А прыняты ў 1588 г. Статут, па

сутнасці, скасоўваў многія пастановы Люблінскай уніі.

Барацьбітом за незалежнасць княства ў складзе Рэчы Паспа-

літай, які пастаянна дбаў пра ўмацаванне яго эканамічнай і па-

літычнай магутнасці, быў буйнейшы палітычны і грамадскі дзеяч

ВКЛ Леў Сапега (1557—1633) — сакратар, потым пісар дзяржаў-

най канцылярыі, падканцлер і ўрэшце канцлер. Сапега вёў бараць-

бу з Жыгімонтам III за поўную самастойнасць княства, імкнучыся

прымусіць яго паважаць законы сваёй дзяржавы. Ён дамогся таго,

што кароль мусіў узгадняць свае рашэнні па ўсіх пытаннях на

тэрыторыі княства з канцлерам.

Водгаласкі незалежніцкіх настрояў паслялюблінскага перыяду

часам адчуваліся ў XVII ст. Яны ўвасабляліся ў спробах аднаўлен-

ня дзяржаўнай самастойнасці ВКЛ.

Больш за двух стагоддзяў беларускія землі ўваходзілі ў склад

Рэчы Паспалітай. Гэта быў вельмі складаны перыяд у айчыннай

гісторыі: паланізацыя шляхты, запрыгоньванне сялянства, зніш-

341

чальныя войны, асабліва ў XVII ст. Польскі культурны ўплыў і

пранікненне каталіцызму прывялі да таго, што сацыяльна-класавы

падзел беларускага грамадства дапоўніўся размежаваннем па нацы-

янальнай і рэлігійнай прыкмеце. Паланізацыя і акаталічванне пры-

вялі да адрыву ад беларускай народнасці яе вышэйшых слаёў,

ускладнілі працэс яе фарміравання і развіцця. Пачатак XVII ст.

спарадзіў на свет словы беларускага паэта Яна Казіміра Пашкевіча:

"Полска квітнет лаціною, Літва квітнет русчізною". Гэтыя радкі

напісаны ў 1621 г. А ўжо ў 1696 г. усеагульная канфедэрацыя

саслоўяў Рэчы Паспалітай прыняла пастанову, паводле якой у спра-

ваводстве ВКЛ "усе рашэнні павінны складацца на польскай мове".

Многія даследчыкі лічаць, што ўсе беды нашай культуры пачына-

юцца з 1569 г.

Люблінская унія прадвызначыла далейшы лёс беларускага і

іншых народаў, якія насялялі Рэч Паспалітую. Унія фармальна

была анулявана Канстытуцыяй 3 мая 1791 г., але фактычна існава-

ла да 1795 г.

342

ЛЕКЦЫЯ 21

ПАЛІТЫЧНАЯ СІТУАЦЫЯ Ў РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ

У 70—80-ыя гады XVI ст.

• Першае бескаралеўе. Стэфан Баторый.

• Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. - выдатны пом-

нік прававой думкі.

Першае бескаралеўе. Стэфан Баторый

Заключэнне Люблінскай уніі паўплывала на далейшы ход Лі-

вонскай вайны. У 1570 г. Руская дзяржава і Рэч Паспалітая зак-

лючылі перамір'е на тры гады. Іван IV у гэты перыяд аднавіў

барацьбу супраць Швецыі. У 1572 г. памёр Жыгімонт II Аўгуст

(1548—1572). Паводле звычаю, кароль абіраўся з дынастыі Ягело-

наў. Але паколькі са смерцю Жыгімонта яна перапынілася, было

вырашана абраць каралём чужаземца, што з'явілася зачэпкай для

далейшага абмежавання каралеўскай улады. 3 1572 г. пачалася эпо-

ха выбарных соймам каралёў. Палітычнае жыццё новаўтюранай

дзяржавы часта ўскладняецца перыядамі бескаралеўя, якія часам

цягнуцца цэлыя гады да абрання наступнага правіцеля, наносячы

вялікую шкоду дзяржаве, аслабляючы цэнтральную ўладу.

Першае міжкаралеўскае безуладдзе цягнулася больш года пасля

смерці Жыгімонта II. Яно было запоўнена анархіяй і барацьбой

розных палітычных груповак унутры дзяржавы, а таксама і еўра-

пейскіх двароў, кожны з якіх дамагаўся здабыць каралеўскую каро-

ну свайму стаўленіку. Найбольш сур'ёзнымі прэтэндэнтамі на ка-

ралеўскую пасаду быў сын Івана Грознага царэвіч Фёдар, аўст-

рыйскі прынц Эрнэст і прынц французскі Генрых Валезы (Генрых

Валуа). На элекцыйным (выбарчым) сойме 1573 г. разгарэлася ба-

рацьба паміж прыхільнікамі розных кандыдатаў. У ход пускалася

ўсё: грошы, хлуслівыя абяцанні, неверагодныя інтрыгі і плёткі.

Перагаворы з Грозным наконт Фёдара не далі нічога. Польскі бок

патрабаваў, каб Фёдар зрабіўся католікам і каб да Рэчы Паспалітай

былі далучаны Смаленск і Полацк. Грозны пасмяяўся з апошняга

патрабавання, гаворачы, што Фёдар — "не красна девица" і пасагу

яму не належыць. Супраць гэтай кандыдатуры былі ўцекачы з Мас-

343

квы, у тым ліку А. Курбскі, якія разумелі, што кіраваць дзяржавай

будзе не Фёдар, пазбаўлены не толькі палітычнага, але і звычайна-

га розуму, а яго бацька Іван Грозны, ад тэрору якога яны і збеглі з

Масквы. Не дагаварыліся польскія паслы і з Эрнэстам Аўст-

рыйскім. Пасля доўгіх перамоў каралём Рэчы Паспалітай быў аб-

раны Генрых Французскі (1573—1574). Пры абранні ён падпісаў

дакумент, які атрымаў назву "Генрыхавы артыкулы". Згодна з ім,

Рэч Паспалітая абвяшчалася шляхецкай рэспублікай з выбар-

ным каралём. Кароль не меў права прызначаць сабе пераемніка,

мець зносіны з замежнымі дзяржавамі, прызнаваць паспалітае ру-

шэнне. Кароль абавязваўся падтрымліваць рэлігійны мір у краіне

(будучы ў Францыі, Генрых меў дачыненне да Варфаламееўскай

ночы - разні пратэстантаў у Парыжы 24 верасня 1572 г.). Закана-

даўчая ўлада належала сойму, які збіраўся праз кожныя два гады.

Гэта было сур'ёзнае абмежаванне каралеўскіх прэрагатыў, манарх

пазбаўляўся заканадаўчага і судовага права, абмяжоўвалася яго пра-

ва ўстанаўліваць падаткі.

Новы кароль і вялікі князь Генрых правіў усяго шэсць месяцаў.

Спадзяванні як літвінаў, так і палякаў на Генрыха Валуа не спраўд-

зіліся. Распусны гуляка, легкадумны, самазакаханы, ён быў абса-

лютна абыякавы да дзяржаўных праблем, не ведаў ні польскай, ні

беларускай, ні лацінскай моў. У многіх ваяводствах шырыўся рух

за пазбаўленне Генрыха прастола. Незадавальненне выклікала і яго

нежаданне жаніцца на Ганне Ягелонцы - апошняй з роду Ягелонаў.

Убачыўшы, што кіраваць у Рэчы Паспалітай не так лёгка, як, на-

прыклад, у Францыі, ён уцёк з краіны на сваю бацькаўшчыну, каб

заняць больш надзейны спадчынны французскі трон, які стаў ва-

кантным пасля смерці яго старэйшага брата Карла IX. Пагоня,

арганізаваная польскімі магнатамі, каб затрымаць караля і сілаю

вярнуць яго на трон, перахапіла ўцекача толькі за аўстрыйскай

мяжой і вярнуць назад не здолела. Ён паспяхова дабраўся да Пары-

жа, дзе стаў каралём Францыі Генрыхам III (апошнім з дынастыі

Валуа). Яго ўцёкі вельмі ўразілі ўсіх як у Кароне, так і ў княстве.

Трон у сталіцы Рэчы Паспалітай зноў застаўся вакантным.

7 лістапада 1575 г. у Варшаве адкрыўся чарговы элекцыйны

сойм. Зноў загучалі шчодрыя абяцанні кандыдатаў, што пад іх ула-

344

дай Рэч Паспалітая будзе квітнець і багацець. Абяцанкі сыпаліся

адна за другую лепшыя. Найбольш сур'ёзнымі прэтэндэнтамі на

каралеўскую пасаду на гэты раз былі аўстрыйскі імператар Мак-

сіміліян II і трансільванскі князь Стэфан Баторый (Іштван Баторы)

— выхадзец са старажытнага венгерскага магнацкага роду. Ён

нарадзіўся ў 1533 г. і быў амаль аднагодкам Івана Грознага. 3 15-ці

гадоў знаходзіўся на вайсковай службе ў караля Венгрыі і Чэхіі

Фердынанда Габсбурга. Некаторы час вучыўся ў Падуанскім уні-

версітэце ў Італіі, добра размаўляў на нямецкай, лацінскай, італь-

янскай, венгерскай мовах. А вось па-польску і па-беларуску гава-

рыць ён так і не навучыўся. Калі быў абраны каралём Рэчы Пас-

палітай, то тут ён гаварыў з мясцовымі жыхарамі на лацінскай

мове ці праз перакладчыка. Стэфан Баторый у маладосці ўдзель-

нічаў у палітычнай барацьбе, у ваенных бітвах і з цягам часу набыў

вопыт адміністратара і дыпламата, быў вядомы сваім палкаводчым

талентам.

Кароль Рэчы Паспалітай, у адрозненне ад многіх еўрапейскіх

краін, дзе каралеўская ўлада была спадчыннай, выбіраўся толькі

пажыццёва соймам, дзе асноўныя пазіцыі займала шляхта, а не

магнаты. Большасць магнатаў Польшчы і ВКЛ, большасць сената

былі супраць кандыдатуры Баторыя, жадаючы мець каралём Максі-

міліяна II, які быў далёка ў Вене і наязджаў бы ў краіну рэдка, а

яны тады бесперашкодна кіравалі б дзяржавай. Кандыдатуру Бато-

рыя падтрымаў уплывовы магнат Замойекі, сярэдняя і дробная

шляхта. Дэпутаты ВКЛ, якім патрэбен быў спрактыкаваны палка-

водзец і дыпламат, таксама падтрымалі Баторыя.

12 снежня 1575 г. элекцыйны сойм абраў Стэфана Баторыя

каралём Польшчы і князем ВКЛ (1576—1586). Нежанатаму Бато-

рыю, якому тады было 44 гады, сойм паставіў абавязкам ажаніцца

з каралеўнай Ганнай, дачкой караля і вялікага князя Жыгімонта

Старога і сястрой апошняга з роду Ягелонаў Жыгімонта Аўгуста.

Такім чынам як бы законна працягвалася панаванне дынастыі Яге-

лонаў. 54-гадовая Ганна ніколі не была замужам. Але карона так

вабіла Баторыя, што ён згадзіўся на гэтую ўмову. Вядома, чакаць

нашчадкаў ад гэтага шлюбу было дарэмна.

У 1576 г. Баторый быў каранаваны ў Кракаве ў каралеўскім

345

замку Вавель і ажаніўся з Ганнай. Ён стаў каралём насуперак волі

магнатаў, паводле патрабаванняў шляхты, якую ён потым шчодра

аддзякаваў прывілеямі. Яшчэ шмат месяцаў Баторый вёў у Поль-

шчы узброеную барацьбу з апазіцыяй, прыхільнікамі імператара

Максіміліяна II. Супраціўленне аказаў і Гданьск. Толькі ў 1577 г.

пасля паражэння атрадаў, нанятых багатымі гараджанамі Гданьска,

улада караля была прызнана апазіцыяй.

Пасля гэтага Стэфан Баторый мусіў звярнуць увагу на адносіны

3 Рускай дзяржавай. Яшчэ ў час каранацыі ён дэклараваў, што

адбярэ ўсе заваяваныя ёю землі. 3 вялікай карысцю для Рэчы

Паспалітай ён ваяваў з Масковіяй на апошнім этапе Лівонскай

вайны (1579—1582 гг.). Усходні накірунак знешняй палітыкі стано-

віцца галоўным. У сувязі з гэтым каралеўская рэзідэнцыя пераносі-

цца з Кракава ў Гародню, каб быць бліжэй да тэатра ваенных

дзеянняў і ў той жа час не аддаляцца ад Польшчы. Горад на нейкі

час становіцца неафіцыйнай сталіцай не толькі ВКЛ, але і ўсёй

Рэчы Паспалітай. Тут распрацоўваецца план паходу на ўсход.

Выкарыстаўшы складанае палітычнае становішча Рэчы Паспалітай

у час міжкаралеўя і выбараў караля, Іван IV пачаў новы наступ у

Лівонію і да 1577 г. авалодаў усім узбярэжжам — усходняй часткай

цяперашняй Латвіі і паўднёвай часткай Эстоніі. Цяпер Маскоўская

дзяржава мусіла мець справу з Рэччу Паспалітай. Аб'яднанне Поль-

шчы і ВКЛ на аснове Люблінскай уніі дазволіла Баторыю сабраць

новае літвінска-польскае войска, падмацаваць яго атрадамі венграў і

наёмнікаў — немцаў. Гэту 40-тысячную армію ён рушыў на Полацк і

4 жніўня 1579 г. аблажыў горад. Больш трох тыдняў трымаўся асаджа-

ны там маскоўскі гарнізон. 30 жніўня ён капітуляваў. Былі ўзяты і

іншыя другарадныя крэпасці і замкі, пабудаваныя па загаду Івана

Грознага на паўночным усходзе Беларусі. Даведаўшыся пра страту

Полацка, цар адступіў з галоўнымі сіламі ў глыб сваёй краіны і зрабіў

спробу да прымірэння, запрасіўшы ў пасрэднікі Папу Рымскага. У

сувязі з гэтым у Рэч Паспалітую, а потым у Масковію накіравалася

ватыканскае пасольства на чале з езуітам А. Пасевіна (1581—1582).

На сваім шляху яно спынялася і ў Гродне.

Наступную кампанію 1580 г. Баторый праводзіў ужо на маскоўс-

кай тэрыторыі — заняў крэпасці і гарады Усвяты, Вялікія Лукі,

346

Невель, Старую Русу і інш. У канцы 1581 г. ён пачаў аблогу моц-

най рускай крэпасці — Пскова. На працягу пяці месяцаў абараняў-

ся яе гарнізон на чале з Шуйскім. Штурмы Пскова не далі вынікаў.

Але і гарнізон не мог трымацца далей. Сілы абедзвюх дзяржаў

(Рэчы Паспалітай і Масковіі) былі вельмі аслабленыя вайной.

15 студзеня 1582 г. Маскоўская дзяржава і Рэч Паспалітая пад-

пісалі 10-гадовае перамір'е. Іван IV адмаўляўся ад Прыбалтыкі

(Лівоніі) і ад Полацкай зямлі, а Рэч Паспалітая вяртала ёй крэпасці

на яе тэрыторыі. Дзяржаўная мяжа практычна не мянялася. Масква

страціла толькі прыгранічны Веліж. 24-гадовая Лівонская вайна

скончылася. Паколькі Баторый не быў задаволены яе вынікамі, ён

пачаў рыхтавацца да новай вайны супраць усходняга суседа, але

нечаканая смерць караля паламала планы.

У выніку вайны ўся паўночна-ўсходняя частка Беларусі была спу-

стошана і зруйнавана. Па звестках сучаснікаў, тэрыторыя больш як

на 50 вёрст вакол Полацка амаль абязлюдзела, тут зніклі ўсе вёскі.

Праўленне С.Баторыя азнаменавалася не толькі пераможным за-

вяршэннем шматгадовай Лівонскай вайны, але і ўзвышэннем ВКЛ,

яго эканамічным умацаваннем. Праз некалькі дзён пасля прыняцця

прысягі, ён выдаў радным панам, шляхце і рыцарству княства

прывілей, у якім пацвердзіў захаванне ўсіх іх правоў і свабод. 3

першых дзён свайго гаспадарання ён пайшоў насустрач патраба-

ванням шляхты Вялікага княства і прызнаў, што яго манархія —

Рэч Паспалітая — гэта не ўнітарная краіна, а канфедэрацыя дзвюх

раўнапраўных дзяржаў. Першымі сваімі прывілеямі Баторый

адмяніў рашэнні Люблінскага сойма, што прыніжалі годнасць кня-

ства, і падкрэсліў яго незалежнасць ад Польшчы. Кароль дазволіў

княству праводзіць свае вальныя соймы і соймікі, а таксама чыніць

судовыя справы ў адпаведнасці са сваім Статутам. Ён даў загад

стварыць камісію па ўдакладненню дзяржаўных межаў паміж Ка-

ронаю і Княствам.

Баторый намагаўся ўзмацніць дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай.

Яго рэформы былі скіраваны на ўзмацненне пазіцый сярэдняй і

дробнай шляхты і на аслабленне пазіцый магнатаў у дзяржаве. Ён

таксама быў прыхільнікам узмацнення цэнтральнай улады і перш

за ўсё — каралеўскай. 3 найбольш важных яго рэформаў трэба

347

адзначыць утварэнне галоўных судоў — Трыбунала Кароннага ў

Польшчы і Галоўнага трыбунала ВКЛ (1581), склад якіх выбіраўся

са шляхецкіх дэпутатаў, а не прызначаўся якімсьці органам улады.

Каб мець пастаяннае войска не з наёмнікаў, а з мясцовых урад-

жэнцаў, у дадатак да апалчэнскай конніцы, якая збіралася падчас

вайны, С. Баторый правёў вайсковую рэформу. Ён стварыў атрады

выбранцаў — салдат-пехацінцаў з сялян каралеўскіх (дзяржаўных)

маёнткаў, якія за сваю вайсковую службу вызваляліся ад усялякіх

павіннасцей і падаткаў і надзяляліся ўчасткамі зямлі ў 1—1,5 валокі.

С. Баторый увайшоў у гісторыю як рэфарматар, мецэнат навукі і

культуры, заступнік езуітаў.

У сваёй унутранай і знешняй палітыцы ён апіраўся на падтрым-

ку каталіцкай царквы. Праз пашырэнне каталіцызму і патуранне

Ордэну езуітаў ён і яго наступнікі імкнуліся ўмацаваць свае па-

літычныя пазіцыі ў ВКЛ. Кароль шчодра надзяляў землямі і пры-

гоннымі сялянамі езуіцкія калегіі, рэзідэнцыі і місіі, якія з'явіліся

на Беларусі і ў Летуве на хвалі контррэфармацыі з мэтай адваяван-

ня пазіцый, страчаных каталіцкай царквой у выніку рэфармацый-

нага руху. Менавіта ў часы Баторыя пачалася ідэалагічная падрых-

тоўка царкоўнай уніі, якая павінна была дапоўніць унію палі-

тычную, 1569 года. У 1577 г. быў выдадзены каралеўскі загад, які

забараняў будаваць новыя праваслаўныя цэрквы ў Вільні.

Вялікім крокам у пашырэнні адукацыі ў нашым краі было ўтва-

рэнне пры Баторыі ў 1579 г. Віленскай акадэміі - першай вышэйшай

навучальнай установы ВКЛ. Яна была роўнай у правах Ягелонскаму

універсітэту ў Кракаве. У гэтай акадэміі вучыліся сотні студэнтаў з

Беларусі, Літвы і іншых зямель на працягу больш за 250 гадоў.

Улюбёным горадам Баторыя быў Гродна. Упершыню прыехаў-

шы сюды ў 1579 г., ён ператварыў яго ў сваю рэзідэнцыю і фактыч-

на зрабіў другой сталіцай Рэчы Паспалітай. Ніводзін з каралёў

польскіх і вялікіх князёў літоўскіх не ўдзяліў столькі ўвагі раз-

віццю і дабрабыту горада. Нездарма сучаснікі і нашчадкі называлі

яго "горадам Баторыя". Ён даў гараджанам выключнае права про-

дажу прывозімай з Гданьска і Каралеўца (Кенігсберга) солі, выз-

валіў іх ад уплаты многіх пошлін. У Гродне ён прымаў рускае

(1581) і англійскае (1584) пасольствы, правёў савет сенатараў па

348

разгляду дамаганняў Швецыі (1582), вырашыў справу жыхароў

Рыгі, не прыняўшых грыгарыянскае летазлічэнне. Па яго рас-

параджэнні ў Гродне быў умацаваны і перабудаваны Верхні (Ста-

ры) замак. Баторыю належала ідэя стварэння ў Гародні калегіі

езуітаў — буйной для таго часу навучальнай установы. Ён сябраваў

з мысліцелем, кіраўніком антытрынітарыяў на Гродзеншчыне Кас-

парам Бекешам.

Баторый памёр у Гародні 12 снежня 1586 г. У сувязі са спрэчкай

аб прычыне смерці караля паміж прыдворнымі лекарамі-італь-

янцамі Сімоніем і Бучэлай, якія ставілі розныя дыягназы, гро-

дзенскім цырульнікам Янам Зігуліцам было зроблена першае вядо-

мае на Беларусі анатаміраванне цела нябожчыка. Захаваўся прата-

кол анатаміравання; яно ўсё ж такі не высветліла гэтай загадкі.

Сімоній і Бучэла настойвалі кожны на сваім дыягназе: першы

ставіў астму, другі знаходзіў у нябожчыка эпілепсію. Потым гэтыя

медыкі прадоўжылі паміж сабой друкаваную палеміку і выдалі

некалькі брашур, у якіх абвінавачвалі адзін аднаго ў няправільным

лячэнні свайго каранаванага пацыента. Загадка смерці караля, згод-

на з легендай атручанага кімсьці з яго ворагаў, не вырашана да

нашага часу. Паўтара года астанкі Баторыя знаходзіліся ў Гродне ў

Фарным касцёле, а потым, насуперак яго завету, былі перазахаваны

ў Вавельскім замку ў Кракаве.

Пасля нечаканай смерці Баторыя ў гісторыі Рэчы Паспалітай

зноў пачаўся складаны перыяд бескаралеўя. 3-за адсутнасці манар-

ха ўзнік востры палітычны крызіс, адзначаны барацьбой паміж

рознымі магнацка-шляхецкімі групоўкамі. Абранне манарха ў Рэчы

Паспалітай не было толькі ўнутранай справай дзяржавы. Амаль

заўсёды гэта падзея аказвалася ў цэнтры ўсёй еўрапейскай па-

літыкі. Тое, што гаспадарскі трон у Рэчы Паспалітай быў не дына-

стычны, а выбарны, яшчэ больш ускладняла і без таго няпростую

сітуацыю. Пасля смерці Баторыя барацьбу за каралеўскі трон па-

вялі тры буйнейшыя дзяржавы Еўропы: Швецыя, Свяшчэнная Рым-

ская імперыя і Масковія. Галоўнымі прэтэндэнтамі на гэты пасад

былі аўстрыйскі эрцгерцаг Максіміліян, родны брат Рудольфа —

главы Свяшчэннай Рымскай імперыі; маскоўскі цар Фёдар, што

незадоўга да гэтага ўзышоў на трон пасля смерці свайго бацькі

349

Івана IV Грознага; а таксама прадстаўнік роду Ягелонаў па жано-

чай лініі — Жыгімонт Ваза, сын шведскага караля Іаана III. Яны

пачалі шукаць прыхільнікаў сярод вялікакняжацкай шляхты.

Рада ВКЛ і канцлер Сапега прапаноўвалі абраць каралём і

вялікім князем Фёдара і рабілі ўсё, каб іх кандыдатура атрымала

большасць галасоў. Пры ўсёй небяспецы аб'яднання з Маскоўскай

дзяржавай яны хацелі выкарыстаць гэты саюз для ўзмацнення кня-

ства і разлічвалі, што ў гэтым велізарным еўраазіяцкім аб'яднанні

(Масковія, ВКЛ, Польшча) княства зойме месца лідэра. 3 другога

боку, аб'яднанне з Масквой пазбавіла б княства небяспекі з усходу

і дазволіла б у перспектыве разарваць унію з Польшчай. Пры-

хільнікі Фёдара разлічвалі, што ён ні пры якіх абставінах не пакіне

надзейны трон у Маскве, не рызыкне пераехаць у Рэч Паспалітую і

не зможа сур'ёзна ўплываць на палітыку ВКЛ.

На канвакацыйным (перадвыбарчым) і элекцыйным (выбарчым)

соймах разыграўся палітычны спектакль абрання караля, у якім

адыгралі свае ролі і прадстаўнікі ВКЛ. Асабліва таленавіта гэта

зрабіў Леў Сапега. Ва ўмовах усеагульнага ўпадку і неўладка-

ванасці, што, як правіла, наступалі ў Рэчы Паспалітай у перыяд

бескаралеўя, ён імкнуўся адстаяць інтарэсы княства. Спачатку ён

падтрымліваў рускага цара Фёдара, але калі гістарычныя шалі

схіліліся ў бок Жыгімонта, ён адмовіўся ад далейшай падтрымкі

кандыдатуры Фёдара і прапанаваў Жыгімонту ўмовы, на якіх ВКЛ

згаджалася прызнаць яго каралём і вялікім князем. Жыгімонт, які

яшчэ павінен быў з дапамогай сілы даказваць сапернікам сваё пра-

ва на каралеўскі трон, вымушаны быў пайсці на кампраміс, прапа-

наваны яму княствам. Дзякуючы гэтаму Вялікае княства выйшла са

складанай сітуацыі, што ўзнікла ў цэнтры еўрапейскай палітыкі,

без якіх-небудзь істотных страт. Было дасягнута галоўнае: княства,

працягваючы ўваходзіць у такі неабходны саюз з Польшчай, заста-

валася ў той самы час амаль незалежнай дзяржавай. У ім па-раней-

шаму захоўваліся ўсе атрыбуты сярэднявечнай дзяржавы: непаруш-

ныя, дакладна акрэсленыя і дастаткова моцна ахоўваемыя дзяржаў-

ныя межы, разгалінаваная сістэма мясцовых улад розных узроўняў,

падпарадкаваных вышэйшым дзяржаўным органам. У княстве пра-

цягваў існаваць вышэйшы заканадаўчы орган — Вальны сойм,

350