Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

мястэчак і невялікіх гарадоў побач з рамесніцтвам і продажам тава-

раў на рынку былі яшчэ цесна звязаны з апрацоўкай зямлі і сель-

скагаспадарчымі промысламі.

Сярод найбольш буйных цэнтраў гандлю пералічваліся Полацк,

Віцебск, Слуцк, Менск, Навагародак, Бярэсце, Гародня і нека-

торыя іншыя гарады Беларусі. Роля гарадоў на Беларусі далёка не

вычэрпвалася функцыямі цэнтраў рамесніцтва і гандлю. Многія

гарады, мястэчкі мелі спецыяльныя віды эканамічнай дзейнасці.

Так, Віцебск і асабліва Полацк былі буйнымі партовымі гарадамі,

звязанымі Заходняй Дзвіной і яе прытокамі з Прыбалтыкай. Брэст

спалучаў у сабе як функцыі рачнога порта, так і цэнтра гандлёвых

трактаў з Украіны, Беларусі і Літвы ў Польшчу. Аналагічную ролю

выконвала Гародня. Рачнымі портамі з'яўляліся таксама Слуцк,

Пінск, Нясвіж. На галоўных рачных магістралях функцыю портаў

выконвалі і некаторыя мястэчкі. Вядома было "сваім добрым пор-

там і складамі" на Нёмане мястэчка Любча. У такіх мястэчках, як

Свержань, Бешанковічы здаўна будаваліся вялікагрузныя судны-

баркі і віціны. Шэраг буйных, а таксама некаторыя сярэднія гарады

і мястэчкі былі цэнтрамі кірмашовага гандлю (Нясвіж, Навагаро-

дак, Капыль, Любча, Орша, Давід-Гарадок, Шклоў і інш.). На

кірмашы з'язджаліся купцы з Беларусі, Літвы і Польшчы.

Некаторыя малыя гарады і мястэчкі, якія размяшчаліся на ажыў-

леных гандлёвых шляхах — "гасцінцах", мелі шмат пастаялых два-

роў, корчмаў і тракціраў. У Браславе ў 1554 г. налічвалася 117

дамоў і 40 корчмаў, у Чавусах у 1621 г. было 203 дамы і 60 корчмаў.

Нават у малой Зэльве ў пачатку XVII ст. мелася 16 тракціраў.

Важнейшымі паказчыкамі ступені развіцця рамяства ў гарадах

была колькасць рамеснікаў, рамесніцкіх прафесій і спецыяльнас-

цей. Па падліках гісторыкаў, якія абапіраліся на гарадскія інвен-

тары, у такіх гарадах, як Полацк, Віцебск, Магілёў, Слуцк, Пінск,

Гародня і інш. налічвалася ад 50 да 80 рамесніцкіх прафесій, а

колькасць рамеснікаў вагалася ад 20 да 50% ад усіх мяшчан. У

сярэдніх і малых гарадах (Клецк, Навагародак, Давід-Гарадок, Ка-

пыль і інш.) налічвалася ад 30 да 50 відаў рамесніцкай вытворчасці,

а колькасць рамеснікаў дасягала да 40% ад усіх жыхароў. У мяс-

тэчках рамеснікі складалі да 20% жыхароў.

371

Прыведзеныя даныя аднак поўнасцю не адлюстроўваюць стан

развіцця рамяства ў гарадах Беларусі. У крыніцах XVI — першай

паловы XVII ст. упамінаецца каля 200 рамесніцкіх прафесій і спе-

цыяльнасцей.

Да ліку найбольш развітых відаў рамёстваў адносіліся здабыча

і апрацоўка металаў (каля 40 прафесій). У гэтую катэгорыю

аб'ядноўвалі як "угляроў", так і збройнікаў, залатых і срэбных

спраў майстроў і нават гадзіншчыкаў.

Разгалінаванай была дрэваапрацоўка (27 спецыяльнасцей). У

гарадах, як і на сяле, выраблялі розны драўляны посуд, мэблю,

вазы, карэты. Вялікая колькасць рамеснікаў была занята ў гарбар-

най і футравай вытворчасці (звыш 25 прафесій). У беларускіх гара-

дах дубілі і мялі ласіныя, казловыя, цялячыя скуры, шылі абутак і

аўчынныя паўкажушкі, выраблялі збрую для коней, партупеі і пат-

ранташы для "людзей вайсковых". Шырокую вядомасць як на

Беларусі, так і за яе межамі атрымалі прадубленыя ялавічныя ску-

ры, з якіх выраблялі юхт. У Слуцку, напрыклад, мелася каля 20

спецыяльнасцей па вырабу скур, юхту, сафьяну, якія ішлі ў асноў-

ным на экспарт.

Не менш разнастайнай была вытворчасць валакністай сыра-

віны і адзення (26 прафесій), прадуктаў харчавання і напіткаў

(21), апрацоўка мінеральнай сыравіны (12) і г.д.

Структура рамёстваў у асобных гарадах адрознівалася паміж

сабою. Для Гародні, напрыклад, былі характэрныя будаўнічыя

прафесіі: каменячосы, брукоўшчыкі, вапнікі, мялоўнікі і кафель-

нікі. У Полацку і Віцебску былі пашыраны прафесіі па абслуго-

ўванню рачных портаў (кормчыя, судноўшчыкі, бічаўнікі, палат-

няншчыкі). У ваенных крэпасцях пераважную большасць рамес-

нікаў складалі кавалі-пішчальнікі, шабельнікі-броннікі, булатнікі,

стрэльнікі і інш. Шмат рамесніцкіх спецыяльнасцей належала тым,

хто вырабляў адзенне. Высокага майстэрства дасягнулі фолюшнікі

(сукнавалы), шапавалы (пальчатнікі), залаташвачкі, кафтаннікі,

панчошнікі, фарбоўшчыкі тканіны і футры і інш. Значнай была

група рамеснікаў, якая займалася варэннем піва, мёду і вінаку-

рэннем, выпечкай абаранак і калачоў, продажам піражкоў, пернікаў,

паштэтаў, соладу і іншых прадуктаў харчавання. У буйных гарадах

372

мелася многа спецыялістаў, занятых ловаМ, апрацоўкай і засолкай

ці вэнджаннем рыбы. Звыклай фігурай на вуліцах гарадоў Беларусі

з'яўляліся ганчары, тачыльшчыкі, свечнікі, ліхтаршчыкі і многія

іншыя прадстаўнікі камунальных работ.

Акрамя пералічаных спецыяльнасцей, значную ролю ў гарад-

скім укладзе жыцця адыгрывалі аптэкары, баншчыкі, трунары, сме-

цяры, музыканты, пісары, настаўнікі, канавалы, адвакаты, цыруль-

нікі, кухары і многія іншыя.

У XIV—XVI стст. большасць рамесніцкіх прафесій была ары-

ентавана на задавальненне паўсядзённых патрэб гараджан, на шыро-

кага спажыўца. Гэтыя адрозненні не былі сведчаннем утварэння

тэрытарыяльнага падзелу працы, бо пераважная частка рамеснікаў

працавала на заказ ці была звязана з патрэбамі толькі свайго горада.

На працягу XVI — першай паловы XVII ст. ішоў працэс драб-

лення многіх рамесніцкіх прафесій. Калі раней каваль рабіў прыла-

ды працы, зброю і рэчы хатняга ўжытку, то ў далейшым выраб

зброі стаў самастойнай прафесіяй. На некалькі прафесій раздрабі-

лася шавецкае рамяство. Адны шаўцы рабілі толькі "чорны" абу-

так, другія — абутак для войска, трэція — жаночы абутак, чацвёр-

тыя — толькі абутак з саф'яну. Самастойнымі сталі такія віды

рамяства, як пашыў адзення з сукна, шоўку, танных тканін. Дыфе-

рэнцыяцыя рамяства сведчыла аб росце таварнай вытворчасці. Не

менш 80% рамеснікаў працавалі або на рынак, або спалучалі рабо-

ту на заказ і на рынак.

У гарадах і мястэчках развіваліся

промыслы.

Гэта был і млыны,

цагельні, рудні, вінніцы, піваварні. Млыны і цагельні часта нале-

жалі магістратам. Іншыя прамысловыя прадпрыемствы, як правіла,

былі ўласнасцю феадалаў. Але тыя і другія здаваліся ў арэнду.

Арандатар-прадпрымальнік ужо ў XVI ст. карыстаўся наёмнай пра-

цай. На некаторых прадпрыемствах існаваў даволі выразны падзел

працы.

Зразумела, што асноўным пакупніком рамесніцкіх вырабаў быў

гараджанін. Набывалі іх таксама феадалы і сяляне, асабліва мета-

лічныя і скураныя вырабы, мыла, асобныя віды адзення і абутку.

Некаторыя рамесніцкія вырабы скуплялі мясцовыя і прыезджыя

купцы і перапрадавалі ў Польшчы, Прыбалтыцы, Расіі. Пасрэд-

373

ніцкую ролю паміж рамесніцкай вытворчасцю і абменам унутры

краіны выконвалі скупшчыкі-пасрэднікі (прасолы), а таксама ганд-

ляры, занятыя мясцовым гандлем (перакупнікі). Часам гэтым зай-

маліся і некаторыя рамеснікі. Яны закуплялі ў буйных гарадах

шэраг вырабаў і прадавалі іх у мястэчках і сёлах, а адтуль прывозілі

ў гарады розную сыравіну і сельскагаспадарчыя прадукты.

Ператварэнне рамяства ў дробнатаварную вытворчасць, з'яўлен-

не скупшчыка-пасрэдніка спрыялі развіццю эканамічных сувязей

паміж горадам і вёскай, паміж самімі гарадамі, што сведчыла аб

якасных зрухах у вытворчасці і абмене. Але феадальна-прыгон-

ніцкія адносіны, якія з'яўляліся асновай эканамічнага жыцця,

стрымлівалі развіццё рамяства і гандлю. Попыт гараджан і маг-

чымасці продажу тавара па-за горадам былі абмежаваныя. Гарадс-

кога рамесніка непакоіла таксама канкурэнцыя прышлых сельскіх

рамеснікаў. Ён імкнуўся пазбавіцца ад канкурэнтаў і забяспечыць

сабе манапольнае становішча на рынку. Не былі абаронены ра-

меснікі таксама ад свавольства і вымаганняў шляхты. Таму яны

імкнуліся да аб'яднання, стварэння сваіх уласных карпарацый.

Такімі аб'яднаннямі сталі цэхі.

Папярэднікамі цэхаў у Беларусі былі соценныя арганізацыі

рамеснікаў, вядомыя яшчэ старажытнарускім гарадам. Аб гэтым

сведчаць цэхавыя статуты Магілёва (1580), Слуцка (1619) і інш.

У іх гаворыцца, што майстры дамовіліся аб'яднацца "вэдлуг стара-

давняга звычаю". Цэхі ў беларускіх гарадах былі трох тыпаў:

спецыялізаваныя (уваходзілі рамеснікі адной прафесіі); аб'яднаныя

(уваходзілі рамеснікі дзвюх і больш блізкіх прафесій); зборныя

(уваходзілі прадстаўнікі розных прафесій). Апошнія карпарацыі

ўзнікалі тады, калі ў тым ці іншым горадзе было мала рамеснікаў

адной спецыяльнасці.

Рамеснікі, аб'яднаныя ў цэхі, дзяліліся на майстроў, чаляд-

нікаў і вучняў.

Права быць прынятым у цэх меў усякі рамеснік, які валодаў

пэўнымі навыкамі і абяцаў падпарадкоўвацца цэхаваму статуту—

"вілкеру". Аддзяліцца ж ад цэха было даволі складана. Звычаі і

рытуалы рамесніцкіх і купецкіх карпарацый былі блізкія да нормаў

заходнееўрапейскіх, пераважна нямецкіх рэгламентацый.

374

На чале цэха стаяў цэхмістр (альбо стараста), які выбіраўся на

сходцы вузкай групы старэйшых цэхавых майстроў — "братоў".

Пры выбранні цэхмістра ўлічваліся яго ўзрост, прафесійныя якасці,

маёмаснае і асабістае юрыдычнае становішча. Вынікі галасавання

маглі быць толькі аднадушныя.

Пры больш шырокай аўдыторыі адбывалася выбранне ў цэха-

выя майстры. Асноўнай умовай выбрання, акрамя галасавання,

была добра і якасна зробленая "штука" альбо "шэдэўр". Калі ста-

рэйшыя майстры адхілялі "штуку", тады выбары адкладваліся на

наступны год.

Пры гэтым майстрам мог стаць толькі ўладальнік майстэрні,

сыравіны і прыладаў працы.

Майстры наймалі чаляднікаў і вучняў. Чаляднікі складалі асноў-

ную частку калектыву цэха. У залежнасці ад прафесіі, маштабаў

горада колькасць таго ці іншага цэха вагалася ў межах 60—150

чалавек, з якіх чаляднікі складалі ад 40 да 60%. Чаляднікі былі

абавязаны праходзіць курс навучання майстэрству на працягу 2—3,

а часам і больш гадоў. Каб удасканаліць свае прафесійныя здоль-

насці і веды, чаляднік ішоў у "вандроўку", якая мела мэтай перай-

манне вопыту ў майстроў іншых гарадоў або нават краін. Расходы

за навучанне ў час вандроўкі браў на сябе цэх. Чаляднік таксама

павінен быў быць сталым жыхаром горада і прынесці прысягу цэху і

гораду. Здаўшы паспяхова экзамен, чаляднік пасля абрання ў майст-

ры таксама павінен быў зрабіць "пачастунак", або "каляцыю" для

ўсіх членаў цэха і ўнесці прадугледжаны статутам уступны ўзнос.

Астатнюю катэгорыю членаў цэха складалі вучні ("хлопцы").

Тэрмін вучнёўства складаў 3—5 гадоў, на працягу якіх вучні вельмі

прыгняталіся.

Дзейнасць цэха і кожнага яго члена рэгламентавалася пісьмовым

статутам. У ім распісваўся парадак навучання, найму вучняў і

чаляднікаў, пераход з разраду вучняў у чаляднікі і далей у майстры,

адносіны ўнутры цэха, адносіны цэха да рамеснікаў, якія не ўсту-

пілі ў цэх (т. зв. "партачоў"), сувязі цэха з гарадскім самакі-

раваннем. Статуты рэгламентавалі таксама вытворчую дзейнасць

майстроў цэха, патрабавалі ад іх вырабляць прадметы высокай

якасці і толькі свайго рамяства, забаранялі скупаць вырабы для

375

перапродажу на рынку, пераманьваць чаляднікаў і вучняў з іншых

цэхаў. Яны ахоўвалі таксама гарадскі рынак ад канкурэнтаў. Стату-

ты былі накіраваны як супраць "партачоў" ці "пакутнікаў", так і

супраць прыезджых рамеснікаў і купцоў, якім дазвалялася гандля-

ваць на рынках горада толькі такімі таварамі, якія не вырабляліся

мясцовымі цзхамі.

Але не заўсёды статутныя патрабаванні выконваліся. У магіст-

рацкіх кнігах Магілёва, Брэста, Полацка, Гародні і іншых гарадоў

маецца шмат запісаў аб ігнараванні то адным, то другім майстрам

цэхавых забарон. Асноўнымі прычынамі канфліктаў былі пару-

шэнні эабароны выконваць работы ў сёлах, маёнтках феадалаў,

пераманьванне чаляднікаў, абыход рэгламентацыі адносна коль-

касці вучняў і чаляднікаў, адмова ад уплаты ўзносаў у касу.

Цэхі не спрыялі інтарэсам заможнай часткі майстроў. Яны былі

зацікаўленыя ў пашырэнні збыту прадукцыі і ліквідацыі цэхавых

забарон. Але асноўная частка майстроў моцна трымалася за цэха-

вую арганізацыю і ў яе нормах шукала гарантыю для вытворчасці і

продажу сваіх вырабаў.

Важную ролю ў жыцці рамеснікаў цэхаў адыгрывалі розныя

сімвалы (скрынкі, харугвы і інш.). На пасяджэннях і сходах чле-

наў цэха абавязкова выстаўлялі цэхавую скрыню — "куфар" як

сімвал калектыўнай адказнасці ўсіх членаў цэха, іх супольнасці. На

сходах вырашаліся розныя пытанні вытворчасці, выбіраліся майст-

ры, пісар, казначэй — "ключнік" ці "скарбнік". Трэба адзначыць,

што кожны цэх з'яўляўся таксама асобным узброеным атрадам і ў

выпадку пагрозы гораду выступаў на яго абарону.

Рост рамяства садзейнічаў развіццю гандлёвай дзейнасці. У буй-

ных гарадах таргі наладжваліся двойчы, у невялікіх гарадах і мяс-

тэчках — раз у тыдзень. У перадсвяточныя дні, асабліва напя-

рэдадні Каляд, Вялікадня або Масленіцы ў буйных гарадах арга-

нізоўваліся кірмашы, якія маглі цягнуцца некалькі дзён. Парадак

гандлю рэгламентаваўся Радай ці ўладальнікам горада - феадалам.

Забаранялася ажыццяўляць гандлёвыя здзелкі за межамі рынка. За

продаж тавараў браўся пабор: з воза — "вазавое", з адзінкі тавару

— "памернае" (з меры зерня), за продаж галавы жывёлы — "пара-

гавое" і інш.

376

Гандлёвыя сувязі, існаваўшыя ў той час. звязвалі не толькі горад

з вёскамі і мястэчкамі, але і буйныя гарады паміж сабой. У Віцеб-

ску набывалі тавары купцы з Полацка, Менска, Магілёва; на рын-

ках Полацка прадаваліся тавары слуцкіх рамеснікаў; на таргах

Менска — гарадзенскае і магілёўскае мыла, слуцкія скуры і гар-

барныя вырабы; у Бярэсці гандлявалі купцы Слуцка, Пінска, Менс-

ка. Пачынаючы з XVI ст., пастаянныя гандлёвыя сувязі існавалі

паміж Магілёвам, Менскам і Віцебскам, у Магілёў прыязджалі куп-

цы з усіх буйнейшых гарадоў Беларусі.

Вялікую ролю ў гандлёвых сувязях паміж беларускімі гарадамі

адыгрывала закупка і продаж тавараў, якія прывозіліся з Расіі,

Польшчы, Турцыі і Малдавіі. 3 Расіі дастаўляліся і прадаваліся

футра, скуры, палотны, вырабы з тканін, абутак, кажухі, мыла і

іншыя тавары, з Польшчы — сукно, палатно, жалеза, сталь, свінец,

медзь, волава, а таксама вырабы з гэтых металаў. Прадметы раско-

шы — усходнія тканіны, вырабы з золата і серабра завозіліся з

Канстанцінопаля і Малдавіі.

У Расію беларускія купцы вывозілі буйнымі партыямі збожжа,

сырыя і вырабленыя скуры — юхт, замшу, рамесніцкія вырабы з

тканін, палатно, воск і іншыя тавары. Гэтыя ж тавары карысталіся

попытам і на польскім рынку. Туды таксама вывозіліся буйнымі

партыямі тавары, закупленыя беларускімі купцамі ў гарадах Расіі.

Замежныя гандлёвыя сувязі сфарміравалі даволі шматлікае купецтва.

Паводле даных мытных кніг Бярэсця, Гародні, Віцебска за 1605 г.

знешнім гандлем займаліся каля 800 купцоў з 30 гарадоў Беларусі.

Характэрным сведчаннем прыкметнага развіцця гандлю была

спецыялізацыя сярод купецтва, якая паступова склалася ў сярэдзіне

XVII ст. У гэты час ужо адны купцы прадавалі скураныя, другія —

кушнерскія, трэція — футравыя, чацвертыя — шавецкія вырабы.

Былі таксама купцы, якія гандлявалі жывёлай і зернем. Цэхі куп-

цоў у некаторых гарадах называліся брацтвамі (братчынамі). У той

час купцамі лічыліся толькі тыя гандляры, якія ездзілі прадаваць і

купляць тавар больш за 10 вёрст ад свайго горада. "Перакупнікі",

"прасолы", рамеснікі, якія прадавалі тавары на кірмашах, купцамі

не прызнаваліся і ў купецкія таварыствы не ўваходзілі. ІДэхі і брац-

твы ахоўвалі манапольнае становішча мясцовага купецтва на ган-

377

даль у горадзе, перавагу ў набыцці і продажы прывазных тавараў,

права пасрэдніцтва ў гандлі з іншаземнымі купцамі, рэгулявалі

парадак куплі і продажу, прыём у члены цэха і брацтва, адносіны

паміж купцамі. Як і цэхі рамеснікаў, купецкія брацтвы вялі таксама

барацьбу з няцэхавымі гандлярамі, з усякага роду парушэннямі

сваёй манаполіі.

Пастаянная пагроза быць абрабаванымі на дарозе прымусіла

купцоў да стварэння кас узаемадапамогі. Такія касы былі пры

купецкіх брацтвах у Магілёве, Слуцку і іншых беларускіх гарадах.

Адначасова з развіццём рамяства і гандлю ў гарадах Беларусі

развіваліся крэдытная справа і ліхвярства. Для некаторых гарад-

жан, асабліва купцоў, ліхвярства стала прафесіяй. Атрымліваючы

высокія працэнты з даўжнікоў, яны хутка багацелі.

Гандлёвыя сувязі буйных гарадоў Беларусі з гарадамі суседніх

краін, а таксама ўнутры краіны садзейнічалі стварэнню ў Беларусі

разгалінаванай сеткі гандлёвых дарог. У першай палове XVII ст.

крыніцы называюць больш як 20 буйных "шляхоў і гасцінцаў"

Праз Гародню праходзіла дарога, якая звязвала кірмашы Менска.

Навагародка, Бельска і Варшавы. Дарога паміж Бярэсцем і Люб-

лінам звязвала гарады Літвы і Беларусі з раёнамі цэнтральнай

Польшчы і далей з Венгрыяй. Праз Вільню, Полацк і Невель ішоў

"вялікі маскоўскі гасцінец". Аналагічную ролю выконваў тракт, які

праходзіў праз Віцебск і Смаленск. Не менш развітай была сетка

дарог, якая забяспечвала гандлёвыя сувязі Беларусі з Украінай.

Існавала таксама мноства дарог мясцовага значэння.

Пры ўсёй разнастайнасці ўнутраных і знешніх гандлёвых шля-

хоў у Беларусі ў XIV — першай палове XVII ст. яшчэ не склаўся

адзіны ўнутраны рынак. Для гэтага не было ні эканамічных, ні

сацыяльных, таксама як і палітычных умоў. Перш за ўсё не было

эканамічнай спецыялізацыі раёнаў, што паслабляла эканамічныя

сувязі паміж асобнымі тэрыторыямі.

Былі і іншыя прычыны, якія адмоўна ўплывалі на развіццё ганд-

лю. Пастаяннай пагрозай для купецтва было самавольства магна-

таў і шляхты. Нярэдка шляхцічы групамі гойсалі па дарогах і

грабілі купцоў, грамілі і разганялі кірмашы і таргі. Разбой і грабёж

часта набывалі такі маштаб, што купцы асобных гарадоў вымуша-

378

ны былі звяртацца да караля з просьбай абараніць іх ад нападаў

феадалаў. Сапраўднай трагедыяй для купцоў абарочваліся шмат-

лікія войны, якія праходзілі па тэрыторыі Беларусі. I без таго па-

наваўшая на дарогах шляхецка-магнацкае свавольства дасягала па-

мераў сапраўднай анархіі. Напрыклад, у 1557 г. кароль Жыгімонт

Аўгуст II выдаў указ, па якім купецкія караваны маглі прасіць у

рэгулярных войскаў аховы ад "своволенства, мужобойства рыцараў".

Вялікім цяжарам на купецтва клаліся пошлінныя грашовыя і

натуральныя зборы. У тым выпадку, калі тавар правозіўся праз

краіну, купец абавязаны быў заплаціць пошліну ў 2—3 пунктах

унутры краіны і ў пункце выезду з яе. Пры прыбыцці ў горад ён

таксама павінен быў плаціць за дазвол на продаж тавару. Акрамя

таго, купцу даводзілася плаціць пошліны, устаноўленыя феадаламі

за праезд па збудаваных імі мастах, насыпах, а то і проста за праезд

па дарозе, якая праходзіла праз іх уладанні. Асабліва пашыраны

гэты від пабораў быў у першай палове XVII ст., калі феадалы

пачалі будаваць масты праз рэкі, насыпы праз балоты на гандлёвых

шляхах, якія звязвалі Оршу, Віцебск, Полацк, Ліду, Навагародак,

Нясвіж з Вільняй і паміж сабой. Гэтая своеасаблівая "будаўнічая

ліхаманка" паказала, што важнай крыніцай даходу была гандлёвая

дзейнасць гарадоў Беларусі і якім безабаронным было купецтва

перад феадаламі.

Сацыяльная структура і сістэма кіравання гарадоў

Канцэнтрацыя ў гарадах ажыўленай рамесніцкай і гандлёвай

дзейнасці садзейнічала росту гарадскога насельніцтва. У сярэдзіне

XVII ст. з 2,8—3 млн. жыхароў Беларусі ў гарадах і мястэчках

пражывала 350—400 тыс. чалавек, або 12—13%.

Вытокі фарміравання гарадскога насельніцтва былі рознымі: за

кошт уцёкаў прыгонных сялян (асабліва з канца XVI ст.), свабод-

ных сялян, перасялення ў гарады феадаламі сваіх сялян-рамеснікаў.

Не апошнюю ролю іграў натуральны рост насельніцтва, аднак час-

тыя войны і масавыя эпідэміі (асабліва ў 1600—1603 гг.) да мі-

німуму зводзілі натуральны прырост.

Гарады імкнуліся кампенсаваць гэтыя страты за кошт новых

пасяленцаў, але гэтаму перашкаджала вярхоўная ўлада Вялікага

379

княства Літоўскага. Вышэйшая адміністрацыя дала феадалам пра-

ва пошуку ў гарадах беглых сялян. У 30—40 гг. XVII ст. за нявыда-

чу ўцекачоў былі чатыры разы прыцягнуты да суда і падвергнуты

значнаму штрафу магістраты Магілёва і Полацка. Неаднаразова

папярэджваліся Галоўным літоўскім трыбуналам жыхары Бярэсця,

Оршы, Мсціслава і іншых гарадоў. Вось чаму бытаваўшая ў Заход-

няй Еўропе прымаўка "Гарадское паветра робіць чалавека свабод-

ным" была мала ўжытная сярод насельніцтва Беларусі.

Большасць гараджан складалі беларусы. Па падліках гісторыкаў,

у пачатку XVII ст. беларусы складалі да 80% колькасці ўсіх гарад-

жан. На ўсходзе і захадзе Беларусі этнічны склад гарадскога на-

сельніцтва істотна дапаўняўся рускімі, літоўцамі, яўрэямі, паля-

камі, украінцамі, латышамі, немцамі і татарамі, якія складалі ў

гэты перыяд ад 20, а ў некаторых гарадах — да 40% насельніцтва.

Разнастайным быў канфесійны склад гараджан. Тут жылі пра-

васлаўныя, католікі, уніяты, іўдзеі, мусульмане, кальвіністы і ін-

шыя, але пераважную колькасць складалі хрысціяне.

Акрамя гаспадарча-эканамічнай, гарады Беларусі выконвалі так-

сама адміністрацыйную функцыю, з'яўляючыся палітыка-адмініст-

рацыйнымі цэнтрамі.

Буйнейшыя па колькасці насельніцтва гарады былі адмініст-

рацыйнымі цэнтрамі ваяводстваў (Полацк, Віцебск, Магілёў). Ся-

рэднім гарадам адводзілася роля цэнтраў паветаў і старостваў. Ма-

лыя гарады і мястэчкі былі цэнтрамі валасцей, войтаўстваў і рэ-

зідэнцыямі феадалаў.

У гарадах дзейнічалі як стала, так і перыядычна розныя органы

дзяржаўнай улады. У Гародні, Бярэсці, Навагародку і іншых гара-

дах на працягу ўсяго існавання Вялікага княства Літоўскага пра-

ходзілі вальныя соймы, у Менску і Навагародку адбываліся па-

сяджэнні Галоўнага літоўскага трыбунала. У іншых гарадах і мяс-

тэчках склікаліся павятовыя соймікі шляхты, збіраліся члены зем-

скіх судоў. Касцёл і царква таксама размяшчалі ў гарадах свой

апарат кіравання. Прысутнасць феадалаў, грамадзянскіх і царкоў-

ных чыноўнікаў уносілі ў быт мяшчан многа трывог і бяды. Сва-

вольствы, якія тварыла шляхта ў час сваіх збораў, выклікалі скаргі

гараджан, але вярхоўныя ўлады пакідалі іх, як правіла, без увагі.

380