Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

таліцкія каплічкі і крыжы і адкрыў 134 кальвінісцкія зборы. У

1553 г. ён заснаваў у Вільні першую пратэстанцкую абшчыну, а ў

канцы 50-х гадоў заклаў у Бярэсці першы на Беларусі збор (рэ-

фармацкую царкву).

Пад асабістым заступніцтвам М.Радзівіла ў сярэдзіне XVI ст.

былі арганізаваны пратэстанцкія абшчыны ў Нясвіжы, Клецку, Іўі,

Оршы і інш. У 1557 г. у Вільні пад яго старшынствам адбыўся

першы ўстаноўчы з'езд літоўскіх пратэстантаў. У другой палове

XVI — пачатку XVII ст. у многіх гарадах і мястэчках ВКЛ ўзні-

каюць кальвінісцкія асяродкі: у Менску, Полацку, Віцебску, Беліцы,

Заслаўі, Глыбокім, Жупранах, Івянцы, Койданаве, Капылі, Любчы,

Іўі, Гальшанах, Ляхавічах, Наваградку, Смаргоні, Слуцку, Шклове і

інш. Вакол іх групуюцца выдатныя вучоныя, прапаведнікі, пісь-

меннікі, кнігавыдаўцы. Некаторыя з іх (С.Будны, В.Цяпінскі) ста-

новяцца ўпоравень са знакамітымі еўрапейскімі мысліцелямі. Рэ-

фармацыя спрыяла актывізацыі духоўнага жыцця грамадства,

развіццю асветы і арганізацыі кнігадрукавання, распаўсюджванню

рэнесансна-гуманістычных і рацыяналістычных тэндэнцый у бела-

рускай культуры і пашырэнню яе міжнародных кантактаў. У дру-

гой палове XVI — першай палове XVII ст. на тэрыторыі Беларусі

дзейнічала каля 90 кальвінісцкіх і 8 арыянскіх збораў. Большасць з

іх размяшчалася ў заходніх і цэнтральных паветах, дзе існавалі

буйныя прыватнаўласніцкія землеўладанні. Гэтаму спрыяў і разна-

родны этнарэлігійны склад насельніцтва рэгіёна ў параўнанні з

усходняй часткай Беларусі, дзе пераважала праваслаўнае насель-

ніцтва. Адчыняюцца сотні кальвінісцкіх школ, дзе-нідзе "шпіталі"

(прытулкі для нямоглых), у буйнейшых абшчынах — друкарні.

Большасць рэфармацыйных абшчын знаходзілася ў залежнасці ад

феадалаў-патронаў, якія забяспечвалі пратэстанцкіх міністраў

(свяшчэннікаў) і казнадзеяў (прапаведнікаў) сродкамі на пражыццё

— зямельнымі ўладаннямі, грашовым утрыманнем.

Да 60-х гадоў у кальвінізм перайшла большасць беларускіх

магнатаў і значная частка шляхты. 3 600 праваслаўных шляхецкіх

фамілій Наваградскага ваяводства вернасць сваёй рэлігіі захавалі

толькі 16. Папскі нунцый Камендоні ў сакавіку 1564 г. паведамляў

у Рым: "Ерэтычнае нахабства і свавольства бязмежныя", "коль-

401

касць ерэтыкоў страшэнна ўзрастае", "амаль штодзень апагань-

ваецца які-небудзь касцёл", яшчэ нейкі час — і ўжо нешматлікая

каталіцкая царква застанецца без паствы.

У другой палове XVI ст. у асноўным склалася арганізацыйная і

тэрытарыяльная структура кальвінісцкай царквы ў дзяржаве. Тут

была ўтворана Літоўская правінцыя, якая ўключала шэсць дыст-

рыктаў (Віленскі, Завіленскі, Наваградскі, Рускі. Берасцейскі,

Жмудскі) з суперінтэндантамі на чале. Арганізацыйным і кірую-

чым цэнтрам была Віленская абшчына. Важныя ідэйныя і царкоў-

на-рэлігійныя праблемы выносіліся на абмеркаванне партыкуляр-

ных (па дыстрыктах), правінцыяльных (усіх абшчын Вялікага кня-

ства Літоўскага) і генеральных (з удзелам польскіх пратэстантаў)

сінодаў. У дзейнасці абшчын прымалі ўдзел таксама свецкія асобы

— шляхта, гараджане.

Рэфармацыйны рух адыграў важную ролю ў развіцці рэлігійнай

верацярпімасці ў Вялікім княстве Літоўскім і Польшчы. На канва-

кацыйным сойме ў Варшаве ў 1573 г. быў прыняты акт так званай

Варшаўскай канфедэрацыі, які абвясціў рэлігійны мір у Рэчы Пас-

палітай і гарантаваў рэлігійную "вольнасць" шляхецкаму саслоўю.

У 1588 г. гэты акт, перакладзены на беларускую мову, быў уключа-

ны ў III Статут Вялікага княства Літоўскага, што фармальна забяс-

печыла прававую абароненасць пратэстантаў.

Пад сцягам кальвінізму спачатку аб'ядналіся ўсе слаі грамад-

ства, якія прымалі ўдзел у Рэфармацыі. Да 1562 г. яшчэ не было

рэзкіх разыходжанняў паміж рознымі сацыяльнымі групоўкамі.

Між тым магнаты і шляхта, калі дамагліся сваіх мэт, рабіліся ўсё

больш абыякавымі да Рэфармацыі. Яны не толькі ігнаравалі інта-

рэсы іншых саслоўяў, але імкнуліся падавіць радыкальную апа-

зіцыю гараджан і сялян, якая вылучалася з кальвінісцкага лагера ў

самастойную плынь на працягу 1562—1565 гг. Яе прыхільнікі

называлі сябе антытрынітарыямі, ці арыянамі (ад імя святара Арыя,

які жыў у IV ст. н. э. у Александрыі і адмаўляў траічнасць бажа-

ства), а таксама літоўскімі братамі, і не абмяжоўвалі Рэфармацыю

рэлігійна-палітычнымі лозунгамі, а патрабавалі сацыяльных пераў-

тварэнняў у грамадстве.

У рашэнні сацыяльных пытанняў антытрынітарыі не былі

402

адзінымі. Даследчыкі адзначаюць дзве плыні ў іх руху: левую —

плебейска-сялянскую і правую — шляхецка-бюргерскую. Ідэолагі

левага крыла (Пётр Ганезій, Марцін Чаховіц, Якуб з Калінаўкі,

Гжэгаж Павел, Лаўрэнцій Крышкоўскі, Павел з Візны, Ян Не-

маеўскі і інш.) рэзка крытыкавалі аснову феадальнага грамадства:

жорсткую эксплуатацыю сялянства, "нявольніцтва", падтрымлівалі

жаданне гарадскіх нізоў і сялянскіх мас скасаваць прыгонніцтва.

Яны выступалі супраць вярхоўнай улады, дзяржаўных устаноў,

выкрывалі войны і дэспатызм феадалаў. Антытрынітарыі выступалі

за стварэнне бескласавага грамадства, заснаванага на прымітыўна-

камуністычных асновах, дзе няма прыватнай уласнасці, дзе праца

з'яўляецца абавязкам кожнага чалавека, дзе няма войн і ўсякага

насілля.

3 такой праграмай не маглі згадзіцца шляхта і блізкія да яе

багатыя і сярэднія слаі гараджан, якія абаранялі феадальную ўлас-

насць на зямлю і эксплуатацыю сялян, саслоўна-класавую няроў-

насць. Разам з тым яны прызнавалі неабходнасць правядзення са-

цыяльных рэформаў і паляпшэння становішча сялянства, кры-

тыкавалі свавольства магнатаў, асуджалі беззаконнасць. Выраз-

нікамі іх поглядаў з'явіліся Сымон Будны і Васіль Цяпінскі —

вядомыя дзеячы Рэфармацыі, пісьменнікі, асветнікі, гуманісты.

Сымон Будны — найбольш выдатны прадстаўнік памяркоўнага

напрамку ў літоўскім антытрынітарызме. Яго дзейнасць звязана са

зборамі ў Вільні, Клецку, Холме, Заслаўі, Лоску. У 1562 г. разам з

Мацвеем Кавячынскім і Лаўрэнціем Крышкоўскім Будны заснаваў

у Нясвіжы пратэстанцкую друкарню. Яны рабілі спробы выдаваць

кнігі кірыліцай на старажытнабеларускай мове для распаўсюдж-

вання рэфармацыйных ідэй сярод насельніцтва. Захаваўся толькі

Катэхізіс 1562 г. — першая кніга на беларускай мове, выдадзеная

на тэрыторыі Беларусі. У сваёй кнізе "Пра свецкую ўладу", выдад-

зенай у 1583 г. у Лоску, Будны знаёміў чытачоў з поглядамі прад-

стаўнікоў радыкальнай Рэфармацыі. С.Будны і В.Цяпінскі выс-

тупалі за развіццё беларускай культуры на роднай мове. На думку

В.Цяпінскага, былая слава беларускага народа згасла па віне духоў-

ных і свецкіх феадалаў, якія грэбавалі роднай мовай. Ён адстойваў

права на яе самастойнае развіццё. В. Цяпінскі з'яўляўся ў той час

403

адзіным прадстаўніком пануючага класа, які абараняў нацыяналь-

ную мову і культуру, заклікаў феадалаў даць асвету народу.

На арыянскіх сінодах 60—70-х гадоў XVI ст. ішлі гарачыя

спрэчкі паміж ідэолагамі розных кірункаў антытрынітарызму па

наступных асноўных пытаннях: ці мае маральнае права "сапраў-

дны хрысціянін" эксплуатаваць працу прыгонных сялян, вало-

даць зямлёй, маёнткамі, займаць дзяржаўныя пасады, насіць

зброю, прымаць удзел у войнах, падпарадкоўвацца свецкай улад-

зе і г. д.

Змякчыць сацыяльны радыкалізм левых арыян, прымірыць по-

гляды левага і правага крыла, выпрацаваць кампраміснае вучэнне

паспрабаваў у 80-я гады XVI ст. Фаўст Соцын — асоба, якой

наканавана было адыграць выдатную ролю ў польскім і літоўскім

антытрынітарызме. У канцы XVI ст. Соцын стаў яго фактычным

лідэрам. У адрозненне ад ранняга антытрынітарызму антытры-

нітарызм XVII ст. у гістарычнай літаратуры прынята называць

сацыніянствам. Новае вучэнне страціла сацыяльную завостранасць,

адкінула праблемы бедных і багатых, прыватнай уласнасці. Цэнт-

рам сацыніянства ў ВКЛ у пачатку XVII ст. быў Наваградак.

Польскія і літвінскія феадалы, якія спачатку падтрымлівалі рэ-

фармацыйны рух, напалоханыя прывідам сялянскай вайны, пакі-

нулі яго шэрагі і перайшлі ў лагер контррэфармацыі. Феадальна-

каталіцкая рэакцыя распачала наступленне, накіравала галоўны

ўдар супраць антытрынітарызму.

Тэалагічны радыкалізм некаторых арыянскіх ідэолагаў, а такса-

ма імкненне прапаведнікаў на практыцы рэалізаваць свае сацыяль-

ныя лозунгі прывялі да канфлікту з шырокімі слаямі шляхты (у

тым ліку кальвінісцкай), выклікалі моцную трывогу правячых ко-

лаў. Узмацняюцца ганенні і пачынаецца жорсткая траўля арыян

езуітамі і дзяржавай. Неабходна адзначыць таксама, што ў той час

ролю ідэалагічнай апазіцыі каталіцызму на Беларусі ўсё больш

пачынае адыгрываць праваслаўе. Гэта таксама падрывала сацыяль-

ную базу антытрынітарызму.

Рэфармацыйная "мода" аказалася недаўгавечнай. Унутраныя

супярэчнасці, утапізм наіўна-камуністычных мараў найбольш ра-

дыкальных прадстаўнікоў антытрынітарызму, процідзеянне вярхоў,

404

дзяржаўныя санкцыі абумовілі заняпад гэтага напрамку ўжо ў

апошняй трэці XVI ст.

У другой палове XVII ст. рэфармацыйны рух на Беларусі згас.

Яшчэ ў 70-я гады XVI ст., калі ў ім узмацніўся сацыяльны пратэст,

ад яго адышлі феадалы. Як толькі рух выйшаў з-пад іх кантролю, і

яны ўбачылі ў ім небяспеку для сваіх інтарэсаў, іх арыентацыя на

пратэстантызм як на ідэалагічную зброю супраць усемагутнасці

царквы на гэтым вычарпала сябе. Феадалы без ваганняў пачалі

мяняць свае рэлігійныя погляды. Наступленне контррэфармацыі,

унутраныя супярэчнасці ў асяроддзі пануючага класа, адсутнасць

апоры, а таксама ўзросшая роля Польшчы ў палітычнай структуры

Рэчы Паспалітай абумовілі параўнальна хуткі адыход значнай част-

кі мясцовых феадалаў ад Рэфармацыі і пераход іх да каталіцызму.

У гэту веру вярнуліся не толькі былыя католікі. Яе прымалі такса-

ма прадстаўнікі праваслаўных фамілій (Валовічы, Збаражскія, Са-

пегі), якія ненадоўга далучыліся да каталіцтва.

Нягледзячы на паражэнне, Рэфармацыя пакінула след у гісторыі

Беларусі. Гэта значная і яркая з'ява ў грамадска-палітычным і куль-

турным жыцці беларускага народа. Аднак яе значэнне для гісторыі

Беларусі неадназначнае. Рэфармацыя садзейнічала фарміраванню

грамадскай і ў некаторай ступені нацыянальнай самасвядомасці

нашых продкаў, актывізацыі духоўнага жыцця і пранікненню ў яго

рэнесансна-гуманістычных ідэй, развіццю асветы кнігадрукавання,

станаўленню новых, секулярызаваных форм культуры, пашырэнню

міжнародных культурных сувязей і кантактаў, уключэнню ВКЛ у

еўрапейскі культурна-гістарычны працэс. 3 другога боку, Рэфарма-

цыя садзейнічала культурнай і палітычнай паланізацыі шляхты і

часткі мяшчанства, звужала сацыяльную аснову ўласна беларускай

культуры.

Контррэфармацыя. Дзейнасць езуітаў на Беларусі

Рэфармацыя моцна пахіснула пазіцыі каталіцкай царквы і яе

кіруючага цэнтра — папства — у Заходняй Еўропе. Яны згубілі

мільёны вернікаў, але змаглі аправіцца ад нанесенага ўдару, рэар-

ганізавацца і пайсці ў наступ, каб рэстаўрыраваць страчаныя па-

зіцыі. Новую дактрыну і царкоўную палітыку Ватыкана вызначыў

405

Трыдэнцкі сабор (1545—1563). Наступіла эпоха контррэфармацыі

— узначаленага папствам рэлігійна-палітычнага руху ў Еўропе ў

сярэдзіне XVI—XVII стст. супраць Рэфармацыі, які быў формай

умацавання феадальнага ладу ў эпоху яго распаду.

Папства зрабіла стаўку ў выратаванні каталіцкай царквы ад рэ-

фармацыйнага крызісу на Ордэн езуітаў, створаны ў 1534 г. у Італіі

іспанскім дваранінам Ігнаціем Лаёлай. Езуіты ўваходзілі ва ўсе

сферы эканамічнага, палітычнага, культурнага, ідэалагічнага жыц-

ця еўрапейскіх народаў, якія паддаліся пратэстанцкім павевам, і

ўплывалі на свет ва ўгодным для рымскай курыі напрамку. Яны

паставілі сабе на службу адукацыю, навуку, літаратуру, мастацтва.

Арганізацыйная і ідэйная пабудова касцёла прадугледжвала

стварэнне інквізіцыі, з'яўленне індэкса (спіса) забароненых кніг,

падлеглых знішчэнню, паяўленне сеткі навучальных устаноў (ка-

легій) для падрыхтоўкі кадраў місіянераў для ахопленых рэфарма-

цыйным полымем краін. Сваёй трывалай сістэмай асветы, высокім

узроўнем выхавання і адукацыі моладзі езуіты ў хуткім часе зда-

былі добрую славу ў Еўропе.

Пачаткам контррэфармацыі ў ВКЛ лічыцца 1570 г., калі першыя

езуіты з'явіліся ў Вільні. Іх паклікаў сюды віленскі біскуп Валер'ян

Пратасевіч дзеля барацьбы з пратэстантамі і арганізацыі універсітэта

ў сталіцы княства. У ахопленую Рэфармацыяй дзяржаву Ордэн

накіраваў вопытных місіянераў, таленавітьгх багасловаў, прапавед-

нікаў, пісьменнікаў Пятра Скаргу, Францыска Сун'ера, Станіслава

Лянчыцкага, Станіслава Влошака, Станіслава Варшавіцкага і іншых.

Галоўным ідэолагам контррэфармацыі ў ВКЛ стаў Пётр Скарга. Па

ўказанню Папы княства было выдзелена ў асобную Літоўскую езуіц-

кую правінцыю — адну з 35-ці ў Еўропе. Талерантнасць дзяржавы

стварала добры грунт для дзейнасці Ордэна.

Акрамя езуітаў на працягу XIV—XVIII стст. на тэрыторыі Бела-

русі дзейнічалі 17 мужчынскіх каталіцкіх манаскіх ордэнаў (бер-

нардзінцы, францысканцы, кармеліты, бенедыкцінцы, канонікі ла-

тэранскія, цыстэрыянцы, місіянары, піяры, рахіты, марыяне, каме-

дулы, рэфарматы, трынітарыі, баніфраты, картузы, аўгусцінцы) і

сем жаночых (дамініканкі, бернардзінкі, кармеліткі, цыстэрыянкі,

марыявіткі, брыгіткі, бенедыкцінкі).

406

У апошняй трэці XVI ст. правячыя колы Рэчы Паспалітай,

улічваючы цэнтралізаваны характар каталіцкай царквы, яе палі-

тычныя сувязі і сацыяльны вопыт, сталі ўсё больш яе падтрым-

ліваць. Прыхільнікам Ордэна езуітаў быў Стэфан Баторый, які

абапіраўся на падтрымку касцёла ў сваёй унутранай і знешняй

палітыцы. Пра сябе ён гаварыў: "Калі б яне быў каралём, быў бы

езуітам". Ужо пры Баторыі езуіты карысталіся вялікім ўплывам у

Рэчы Паспалітай. Спрыяў "гвардзейцам Лаёлы" Жыгімонт III

(1588—1632), "езуіцкі кароль", як ён сам сябе называў. Каралеўс-

кая ўлада і арыстакратычныя колы Рэчы Паспалітай шчодра

надзялялі езуітаў вялікімі зямельнымі ўладаннямі з прыгоннымі

сялянамі, ахвяравалі значныя грашовыя сумы на патрэбы Ордэна.

Эканамічная моц забяспечыла яму магутны ідэалагічны і палі-

тычны ўплыў.

Езуіты пакінулі след у гістарычных лёсах некалькіх пакаленняў

беларусаў. Іх першачарговай задачай было вяртанне ў лона рымс-

кай царквы спакушаных пратэстанцтвам вышэйшых слаёў і рас-

паўсюджванне каталіцтва сярод праваслаўнага насельніцтва Бела-

русі. Галоўнымі сродкамі ажыццяўлення гэтьгх мэтаў былі палі-

тыка, школа, літаратура, пропаведзь, набажэнства.

Каб кантраляваць палітыку, езуіты ўвайшлі ў палацы замож-

нага панства як духоўнікі, дарадчыкі, хатнія настаўнікі. На мо-

ладзь яны ўплывалі праз школу. У 1570 г. у Вільні Ордэн адкрыў

свой калегіум, пераўтвораны ў 1579 г. у акадэмію. Гэта першая

вышэйшая навучальная ўстанова ў Вялікім княстве Літоўскім,

яе заснаванне было важнай падзеяй у гісторыі культуры Бела-

русі. Першым рэктарам стаў Пётр Скарга. Вучні і прафесары

віленскай альма-матэр заваявалі ёй славу па ўсёй тагачаснай

Еўропе. "Логіка" Марціна Сміглецкага была перадрукавана і ка-

рысталася вялікім попытам у Англіі. Творы паэта і тэарэтыка

літаратуры Мацея Казіміра Сарбеўскага вывучаліся ў Заходняй

Еўропе, а сам ён здабыў лаўровы вянок з рук Папы. Грунтоўная

гісторыя ВКЛ Войцэха Каяловіча мела поспех і пасля ягонай

смерці. Вядомым у Еўропе быў астраном Марцін Пачобут-Ад-

ляніцкі.

У 1579 г. езуіты заснавалі калегію ў Полацку, у 1584 г. — у

407

Нясвіжы, пазней — у Оршы, Бярэсці, Пінску, Наваградку, Гародні,

Віцебску, Менску, Слуцку. 3 іх сцен выходзілі не толькі фанатыч-

ныя прыхільнікі каталіцкай ідэі, але і буйныя вучоныя, пісьменнікі,

педагогі праваслаўна-уніяцкай арыентацыі (Мялецій Сматрыцкі,

Сімяон Полацкі) і нават матэрыялісты (Казімір Лышчынскі — га-

даванец Брэсцкай калегіі). Пры шэрагу ўстаноў Ордэна існавалі

друкарні і багацейшыя бібліятэкі. У хуткім часе пісьменнікі, пра-

паведнікі Ордэна запаланілі кніжны рынак Беларусі сваёй друкава-

най прадукцыяй, у якой дыскрэдытавалі пратэстанцкую і правас-

лаўную цэрквы і прапагандавалі каталіцкае веравучэнне.

Езуіты дамагліся ад улад пастановы аб закрыцці ўсіх арыянскіх

школ і друкарняў у Рэчы Паспалітай, прыступілі да знішчэння кніг,

унесеных у індэкс забароненых. У 1579 г. у Вільні па загаду

біскупа Георгія Радзівіла упершыню ў ВКЛ запалала вогнішча з

пратэстанцкіх і праваслаўных кніг.

Езуіты не забыліся і пра шырокія масы грамадства. У хуткім

часе тэрыторыя Беларусі пакрылася сеткай кляштараў і пышных

касцелаў, упрыгожаных абразамі, скульптурай, з велічнай арган-

най музыкай. Народ пайшоў у іх. Езуіцкія прапаведнікі — сярод

іх былі сапраўдныя свяцілы царкоўнага красамоўства (П. Скарга,

С. Варшавіцкі і інш.) — ўзрушвалі люд сваімі пропаведзямі, вы-

мушалі слухачоў плакаць і каяцца.

Пасля прыбыцця на Беларусь езуіты пастараліся дасканала вы-

вучыць мову яе жыхароў і пачалі карыстацца ёю ў храмах у час

казанняў. Каб наблізіць да сябе мясцовае насельніцтва, яны пайшлі

на выкладанне беларускай мовы ў Полацкім калегіуме, на пераклад

і выданне на мове нашага народа свяшчэнных кніг і рэлігійнай

літаратуры. I гэта ў той час, калі праваслаўная царква абвяшчала

ератычнымі ўсялякія спробы (напрыклад, першадрукароў Ф.Ска-

рыны, І.Фёдарава) ўнясення ўсяго толькі элементаў мясцовых моў

у свяшчэнныя кнігі з мэтай іх лепшага разумення.

Езуіты займелі добрую рэпутацыю сярод насельніцтва дабра-

чыннай дзейнасцю, аказаннем медыцынскай дапамогі: арганіза-

цыяй аптэк, шпіталяў, прытулкаў для беднякоў. Старэйшай аптэкай

Беларусі з'яўляецца менавіта езуіцкая аптэка, заснаваная ў 1687 г. у

Гародні. Усё гэта дало свой плён. Паступова абноўленае і ўзмоцне-

408

нае езуітамі каталіцтва пачало выціскаць кальвінізм, арыянства і

іншыя пратэстанцкія секты.

Контррэфармацыя на Беларусі — частка еўрапейскага працэ-

су. Але яна мела тут свае асаблівасці. Рэфармацыя і контррэфар-

мацыя на Беларусі часткова супалі ў сваім развіцці, што прывя-

ло да асаблівай канфесійнай напружанасці ў апошнія дзесяці-

годдзі XVI ст. У той жа час гістарычнае суіснаванне дзвюх, а

потым трох хрысціянскіх цэркваў у Вялікім княстве Літоўскім вып-

рацавала нормы талерантнасці, таму контррэфармацыя не набыла

тут такіх жудасных і агідных формаў, як месцамі ў Заходняй Еўро-

пе, і рэлігійныя ганенні не былі такімі суровымі, як у Маскоўскай

дзяржаве, дзе панавала ідэалогія адной царквы. У адрозненне ад

заходнееўрапейскіх краін, дзе ў выніку Рэфармацыі ад каталіцкай

царквы адкалолася яе частка і ўтварыла нацыянальныя пратэс-

танцкія цэрквы (гусіцкая ў Чэхіі, кальвінізм у Швейцарыі, лютэ-

ранства ў Германіі, англіканства ў Англіі і інш.), на Беларусі сілам

контррэфармацыі ўдалося вярнуць у каталіцтва захопленую пратэс-

танцтвам знаць і далучыць да яго знаць праваслаўную, а народныя

масы наблізіць праз унію. Контррэфармацыя на Беларусі была

накіравана не толькі супраць пратэстантызму, але і супраць правас-

лаўя, якое адыгрывала ролю ідэалагічнай апазіцыі каталіцызму.

Ватыкан намерваўся кампенсаваць страту мільёнаў вернікаў у За-

ходняй Еўропе праз духоўнае падпарадкаванне сабе ўсходнесла-

вянскіх народаў. Беларусі ў планах Ватыкана адводзілася роля

плацдарма для пранікнення ў Маскоўскую дзяржаву (гэты план

выкладзены ў працы А.Пасевіна "Масковія"), а праз яе — у Азію

для распаўсюджвання свайго ўплыву на народы Кітая, Індыі і

іншьгх краін. Гэты намер выказаў Папа Рымскі Клімент VIII: "О,

мае русіны. Спадзяюся праз вас перавярнуць у каталіцызм увесь

усход!" Адной з мэт польскіх духоўных і свецкіх улад у конт-

ррэфармацыі была ліквідацыя паліканфесійнага характару

Вялікага княства Літоўскага шляхам акаталічвання прадстаў-

нікоў іншых рэлігій і ўмацаванне дзяржаўна-палітычнага

адзінства Рэчы Паспалітай адзінствам веры. На хвалі

контррэфармацыі нарадзілася Берасцейская царкоўная унія 1596 г.,

якая падпарадкавала праваслаўную царкву Рэчы Паспалітай Папе

409

Рымскаму і гэтым умацавала пазіцыі Ватыкана на беларуска-ўкра-

інскіх землях. Ідэолагі контррэфармацыі разглядалі унію як пера-

ходны этап да каталіцтва. Будучы кампрамісам у супрацьстаянні

двух хрысціянскіх веравызнанняў, уніяцтва, аднак, недалёка адыш-

ло ад праваслаўя і не апраўдала надзей на акаталічванне беларусаў.

Каталіцкая экспансія абвастрыла супярэчнасці ў княстве і суст-

рэла рашучы адпор з боку праваслаўных брацтваў і палемістаў,

якія ўзняліся на абарону нацыянальна-рэлігійнай традыцыі. Наступ

контррэфармацыі намеціў шляхі да збліжэння пратэстантаў і пра-

васлаўных. У 1599 г. у Вільні іх прадстаўнікі — 168 літоўскіх

магнатаў і шляхцічаў — падпісалі акт аб узаемнай дапамозе суп-

раць ваяўнічага каталіцызму. Але спыніць яго націск апазіцыя не

змагла. Супраціў гвалтоўнаму акаталічванню і насаджэнню уніяцтва

не раз выліваўся ў народныя паўстанні (супраць увядзення грыгары-

янскага календара ў Полацку ў канцы XVI ст., расправа з уніяцкім

архіепіскапам І.Кунцэвічам у Віцебску ў 1623 г, антыкаталіцкая і

антьгуніяцкая накіраванасць паўстанняў 1648—1649 гг). У абста-

ноўцы абвастрэння рэлігійнай барацьбы ў Трэці Статут быў унесе-

ны артыкул аб верацярпімасці, аднак супярэчнасцяў ён не зняў і

сітуацыі не змяніў. Талерантнасць Вялікага княства Літоўскага ў

перыяд контррэфармацыі была паступова скасавана.

Асаблівым праследаванням з боку каталіцкай царквы і дзяржа-

вы падвергліся прыхільнікі радыкальнай Рэфармацыі — анты-

трынітарыі (арыяне). 3 40-х гадоў XVII ст. іх становішча ў Рэчы

Паспалітай пачынае рэзка пагаршацца. У барацьбе з імі выкарыс-

тоўваюцца самыя подлыя прыёмы: паклёп, пагромы. Усё мацней

сказвалася сацыяльная ізаляцыя арыян ад сялянскіх мас. Польшча,

ВКЛ, якія ў 20—60-я гады XVI ст. лічыліся найбольш талерант-

нымі краінамі, на пачатку XVII ст. становяцца арэнай жорсткіх

праследаванняў і пагромаў іншадумцаў. У 1647 г. прыгаворам сой-

мавага суда ў Рэчы Паспалітай зачыняліся ўсе арыянскія друкарні і

школы. У 1648 г. арыяне былі пазбаўлены апекі Варшаўскай канфе-

дэрацыі 1573 г. Заключным актам арыянскай трагедыі з'явіліся

падзеі 1658 г. У гэтым годзе сойм прыгаварыў іх да выгнання з

дзяржавы. Ім было дадзена тры гады на ўладкаванне маёмасных

спраў. Пасля гэтага тэрміну кожны, хто асмельваўся спавядаць ці

410