Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

распаўсюджваць антытрынітарызм, падлягаў пакаранню смерцю.

Застацца ў краіне мелі права толькі тыя, хто выказаў гатоўнасць

перайсці ў каталіцтва. Наступны сойм скараціў тэрмін да двух

гадоў. Найбольш паслядоўныя ідэолагі антытрынітарызму адда-

ліліся ў выгнанне. Але большасць прыхільнікаў руху не адважыла-

ся пакінуць радзіму і папоўніла шэрагі каталіцкай паствы.

Умовы для перамогі контррэфармацыі стварыла Люблінская

унія 1569 г. Новая палітычная рэальнасць — аб'яднанне з дзяржа-

вай, з пануючай каталіцкай рэлігіяй, дамінуючая роля Польшчы ў

Рэчы Паспалітай — падштурхнула найбольш адчувальную да палі-

тычнай кан'юнктуры кальвінісцкую шляхту да пераходу ў ката-

ліцтва. Яе гнаў туды таксама страх перад нарастаючай хваляй на-

родных рухаў, радыкалізм Рэфармацыі. Большасць беларускіх феа-

далаў як уцягнутых у вір рэфармацыйнага руху, так і праваслаўных

у канцы XVI — пачатку XVII ст. кансалідуюцца з польскімі на

аснове каталіцтва.

М. Сматрыцкі ў творы "Фрынас" (1610 г.) пералічвае 47 маг-

нацкіх праваслаўных фамілій, прыняўшых тады каталіцтва (Сапегі,

Валовічы, Храптовічы, Сангушкі, Скуміны, Чартарыйскія і інш.).

Па іроніі лёсу прынялі гэту веру чатыры сыны пратэктара Рэфар-

мацыі Мікалая Радзівіла Чорнага (адзін з іх, Мікалай Крыштаф

Сіротка, прымусіў кальвіністаў пакінуць Нясвіж, Клецк, Ішкальдзь,

Койданава), дзеці і ўнукі "стаўпа праваслаўя" Канстанціна Астрож-

скага. Зразумела, мянялі веру не ўсе пагалоўна. Маласхільнай да

каталіцтва была дробная праваслаўная шляхта, большая яе частка ў

XVII ст. прыняла унію.

Плён езуіцкай працы можна выразіць мовай статыстыкі. Праз

пяць год пасля прыбыцця ў Вільню яны перавярнулі ў каталіцтва

каля 6 тысяч чалавек. Адзін толькі Андрэй Баболя падчас місійнай

працы ў Нясвіжы (1622—1624) схіліў да пераходу ў каталіцтва 10

пратэстантаў, 34 праваслаўных, 20 "недаверкаў-бязбожнікаў". Пра-

цуючы ў 1652—1653 гг. у Пінску, ён дамогся пераходу ў сваю веру

дзвюх праваслаўных вёсак Баландзічы і Уздрожын (каля 80 два-

роў), пад яго уплывам пераважна каталіцкім стала праваслаўнае

раней мястэчка Янаў. Ён паў ахвярай сваёй місійнай дзейнасці і

быў кананізаваны Ватыканам. У 1660 г. у Рэчы Паспалітай католікі

411

складалі 43%, уніяты — 33% (гэта былі, галоўным чынам, белару-

сы і ўкраінцы), праваслаўныя — 10%, іўдзеі — 9%, пратэстанты і

прадстаўнікі іншых рэлігій — 5% ад колькасці ўсіх жыхароў дзяр-

жавы.

Духоўнае жыццё Беларусі вызначалася ідэямі контррэфармацыі

і пасля падаўлення Рэфармацыі — амаль да сярэдзіны XVIII ст. На

змену ёй прыйшла эпоха Асветніцтва. Рубяжом паміж імі лічыцца

мяжа 30—40-х гадоў гэтага стагоддзя.

У савецкай гістарыяграфіі паняцце "контррэфармацыя" несла на

сабе адмоўную ацэначную нагрузку. Акцэнт рабіўся на яе рэакцый-

насць, дэнацыяналізатарскія тэндэнцыі, засілле рэлігійнай ідэалогіі.

Панаваў погляд, што актывізацыя сіл контррэфармацыі ў другой

палове XVII ст. ператварыла Беларусь амаль што ў інтэлектуальную

пустэльню. Даследаванні А.Бірылы, У.Конана, А.Мальдзіса і інш.

абверглі яго. Улік складанасці і супярэчлівасці эпохі, наднацыяналь-

най неаднароднасці культуры Беларусі XVII—XVIII стст., яе полі-

лінгвістычнасці, інтэграванасці ў сістэме культуры Рэчы Паспалітай,

бесперапыннасці працэсу фарміравання нацыянальных асаблівасцяў

літаратуры, навукі, філасофіі і мастацтва ва ўмовах перавагі касма-

палітычных тэндэнцый даюць падставу гаварыць аб шматзначнасці

духоўна-культурнай функцыі контррэфармацыі на Беларусі.

Езуіцкая прапаганда, ідэалагічная і псіхалагічная апрацоўка далі

вынікі. Літоўская знаць, зацягнутая раней у рэфармацыйны рух,

цяпер пераходзіла ў каталіцтва. Вядома, што ў Вільні праз пяць

гадоў пасля прыезду езуітаў перайшло ў каталіцтва каля 6 тыс.

жыхароў горада. У канцы XVII ст. контррэфармацыя ў ВКЛ пера-

магла.

412

ЛЕКЦЫЯ*25

БЕРАСЦЕЙСКАЯ ЦАРКОЎНАЯ УНІЯ

• Уніяцкая ідэя ў ВКЛ.

• Падрыхтоўка і зацвярджэнне уніі, яе ўмовы.

• Барацьба уніяцкай царквы за існаванне і самабытнасць.

Уніяцкая ідэя ў ВКЛ

Царкоўны раскол 1054 г. з'яўляецца адной з найвялікшых неда-

рэчнасцяў чалавечай гісторыі, негатыўныя вынікі якога вось ужо

амаль тысячагоддзе зведвае на сабе ўвесь хрысціянскі свет. Кіраў-

нікі праваслаўнай і каталіцкай канфесій выношвалі ідэю скасаваць

збудаваную вякамі загародку паміж цэрквамі і ўзмацніць хрыс-

ціянства праз яднанне.

Ідэя уніі то замірала, то зноў уваскрасала. Была і спроба яе

рэалізацыі ў 1439 г. у Фларэнцыі. Тады ўпершыню ўдалося пры-

мірыць грэкаў з рымскай царквою. Пад Фларэнційскай уніяй стаяў

подпіс маскоўскага мітрапаліта. Фармальна яна пашыралася і на

Вялікае княства Літоўскае, але фактычна не была тут ажыццёўлена.

У XV ст. уніяцкія тэндэнцыі былі вельмі моцнымі ў ВКЛ, якое

больш за іншыя дзяржавы адчувала негатыўныя наступствы падзе-

лу хрысціянства. Ідэя царкоўнага саюза мела ў грамадскім жыцці

княства духоўна-культурныя і рэлігійна-царкоўныя карані. Карані

гэтыя ў геапалітычным становішчы ВКЛ паміж Усходам і Захадам:

паміж дзвюма магутнымі палітычнымі сіламі — Польшчай і Мас-

коўскай дзяржавай і двума сусветнымі рэлігійнымі цэнтрамі —

Ватыканам і Канстанцінопальскім патрыярхатам. Гэты геапалі-

тычны фактар, без уліку якога нельга правільна ацаніць многія

падзеі нашай мінуўшчыны, абумовіў шматвяковую барацьбу бела-

рускага і ўкраінскага народаў на чале са сваімі лідэрамі за дзяр-

жаўны і культурна-рэлігійны суверэнітэт. Імкненне ВКЛ да дзяр-

жаўна-царкоўнай незалежнасці выклікала ўзрастаючае супрацьдзе-

янне як з боку Польшчы, так і з боку Маскоўскай дзяржавы. Калі ў

адносінах з заходнім суседам час ад часу ўдавалася дасягнуць пэў-

ных кампрамісаў, адносіны з усходнім станавіліся ўсё больш скла-

данымі. Пэўным колам ў ВКЛ здавалася, што шляхам рэгіянальнай

413

уніі (калі правалілася унія ўсяленская - Фларэнційская) магчыма

вырашыць праблему супрацьстаяння на нашых землях Захаду і

Усходу і стварыць самастойную царкву. Для шэрагу грамадскіх і

рэлігійных дзеячаў царкоўны кампраміс з'яўляўся таксама сродкам

інтэграцыі ў Заходнюю Еўропу. Падлічана, што з дзевяці абраных у

княстве ў XV ст. мітрапалітаў пяцёра былі уніятамі або прыхіль-

нікамі уніяцкай ідэі.

Канфесійны антаганізм у ВКЛ прымусіў ужо Вітаўта шукаць

самастойныя шляхі царкоўна-рэлігійнага развіцця сваёй дзяржавы.

Князь дамогся стварэння Літоўска-Наваградскай мітраполіі, неза-

лежнай ад Маскоўскай, і вёў яе да яднання з Ватыканам, маючы на

мэце стварэнне ў сваёй краіне адзінай самастойнай царквы, без яе

падзелу на польска-каталіцкую і руска-праваслаўную. Вітаўту і яго

пераемнікам не ўдалося ўвасобіць гэты намер у жыццё. Такім чы-

нам, уніяцкая ідэя мела як экуменічныя, так і палітычныя мэты.

Літвіны, будучыя беларусы, а таксама ўкраінцы, былі ад-

носна падрыхтаваны да рэалізацыі ідэі уніі. Гэта і папулярнасць

ідэі хрысціянскага адзінства, і спецыфічны, сфарміраваны 200-га-

довым суіснаваннем побач з каталіцтвам, менталітэт заходняга пра-

васлаўя, і масавыя міжканфесійныя шлюбы, і сувязь ідэі уніі з

ідэяй царкоўнай і дзяржаўнай незалежнасці ВКЛ як ад Польшчы,

так і ад Масковіі, а таксама з ідэяй інтэграцыі ў еўрапейскую

культуру, і ўзрастаючая пагроза дзяржаўнаму існаванню ВКЛ з Ус-

ходу і г. д.

Люблінская унія, Рэфармацыя і контррэфармацыя, завяршэнне

працэсу фарміравання ўсходнеславянскіх народнасцяў, ускладнё-

нае дэнацыяналізацыяй сацыяльных вярхоў, стварылі новую геапа-

літычную сітуацыю ва Усходняй Еўропе і новую культурна-рэлі-

гійную сітуацыю на тэрыторыі Беларусі і Украіны. Праваслаўная

царква, што з'яўлялася адной з асноўных крыніц і носьбітаў духоў-

насці, асветы, літаратуры, мастацтва, этнічнай адметнасці, знахо-

дзілася тады, паводле слоў сучасніка, у стане "упадку, знишченью

и опущенью". Стала відавочным культурнае "спазненне" беларус-

кага і ўкраінскага грамадства, арыентаванага на Візантыю і яе куль-

туру, якая страціла лідзіруючае становішча ў хрысціянскім свеце,'

ад цэнтральна- і заходнееўрапейскіх краін.

414

Як ідэолагі контррэфармацыі, так і творцы уніі, гэтак і апалагеты

праваслаўя галоўную прычыну адставання бачылі ў няздольнасці пра-

васлаўнай царквы стварыць належную сістэму адукацыі, падрыхта-

ваць кадры высокакваліфікаванага духавенства, развіць багаслоўскую

навуку і прапаведніцкае майстэрства. Царква апынулася не ў стане

задаволіць духоўныя патрэбы грамадства, губляла свой аўтары-

тэт, падаў прэстыж святарства. Па словах П. Скаргі, на Русі "попы

схолопели, а наука упала". На вялікую патрэбу "закладанья школ и

наук вольных" указваў у 1593 г. свецкі лідэр беларускага і ўкраінскага

праваслаўя магнат К.Астрожскі, асабліва "для цвиченья духовным

пильно потребо, ... бо за тым, иж наук нет, великое грубиянство в

наших духовных умножилося". Захады праваслаўнай вярхушкі па рэ-

фарміраванню культурных асноў дзейнасці сваёй царквы аказаліся

малаэфектыўнымі. Як прызнаваў у 1595 г. берасцейскі епіскап І.Пацей,

саборныя пастановы "з стороны школ и друкарни и иншых речей

церкви Божой потребных, же я тому досыть не деет ".

Дэградацыя праваслаўя літвінаў і русінаў была складаемай

крызісу ўсяго усходняга хрысціянства і яго вытокі - ў падзенні

палітычнага, рэлігійнага і культурнага ўплыву і прэстыжу захопле-

най туркамі Візантыі. У тьгх умовах шукаць паратунку і культурнай

дапамогі ў барацьбе з адноўленым і ўзмоцненым каталіцтвам і

рэфармацыйнымі плынямі ад Канстанцінопальскага патрыярхату

не прыходзілася. З'явілася думка, што залежнасць ад яго бескарыс-

ная і нават шкодная. Рыхтуемае адступленне матывавалася адсут-

насцю "жадной утехи и допомоги в церковных справах" з яго боку.

Выключалася і арыентацыя на створаны ў 1596 г. Маскоўскі патры-

ярхат, які прысвойваў сабе місію "трэцяга Рыма", бо "великое гру-

биянство, упор и забобоны суть в народе Московском". Акрамя

таго, пасля спусташальнай Лівонскай вайны распаўсюджвання ўп-

лыву Масковіі баяліся.

Затое прыцягальны прыклад духоўнага ўздыму даў пераадолеў-

шы рэфармацыйны крызіс каталіцкі Захад. Езуіты паўсюль, і ў

Рэчы Паспалітай, заснавалі добрыя школы, вылучылі красамоўных

прапаведнікаў, таленавітых пісьменнікаў, выдалі каштоўныя кнігі,

пазакладалі друкарні і аздаравілі касцёл. Каталіцкі клір аказаўся

вышэй праваслаўнага з пункту гледжання асветы. Гэтыя поспехі

415

паказалі адставанне ўсходнеславянскага свету. А тут яшчэ ідэолагі

контррэфармацыі малявалі радужную карціну яго жыцця пад апе-

кай рымскай курыі. Захад прапаноўваў гатовыя мадэлі рэформаў

для Кіеўскай мітраполіі.

Але значная частка праваслаўнага духавенства займала ахоўна-

кансерватыўную пазіцыю і ў сваім непрыняцці "лацінства", адмаў-

ленні набыткаў еўрапейскай рэлігійнай і свецкай культуры пра-

водзіла палітыку духоўна-культурнай ізаляцыі Беларусі ад заходня-

га свету. Тыя лідэры беларуска-ўкраінскага праваслаўя, якімі руха-

ла імкненне павесці свае народы па дарозе еўрапейскага прагрэсу,

пайшлі на наладжванне дыялогу з Захадам. Унія абяцала ім, без

страты пасад, далучэнне да яго багатых інтэлектуальных дасягнен-

няў. Шлях пераадолення крызісу і аднаўлення бачыўся ў выхадзе з

царкоўнай і культурнай арбіты Візантыі і пераходзе пад кіраўніцтва

другога сусветнага хрысціянскага цэнтра.

Завяршалася фарміраванне беларускай і ўкраінскай народнас-

цяў. Да сярэдзіны XVI ст. праваслаўе з'яўлялася адным з этна-

кансалідуючых фактараў. Але ў новай духоўнай і этнакультурнай

сітуацыі яно праявіла нягнуткасць і няздольнасць "перабудавацца"

з улікам інтарэсаў гэтых народнасцяў, у той час як расійская пра-

васлаўная царква з усталяваннем Маскоўскага патрыярхату набы-

вае нацыянальны характар. На хвалі Адраджэння і Рэфармацыі ў

Еўропе ўзнікаюць іншыя нацыянальныя цэрквы: у Чэхіі (гусізм), у

Германіі (лютэранства), Швейцарыі (кальвінізм), Англіі (англі-

канства). Зараджэнне ў выглядзе уніяцтва беларускай і ўкраінскай

нацыянальнай царквы цалкам упісваецца ў культурна-гістарычны

кантэкст таго часу. Няўдалыя спробы уніяцкага кіраўніцтва ства-

рыць у другой чвэрці XVII ст. уласны патрыярхат пацвярджаюць

гэты намер.

Заключэнню Берасцейскай уніі папярэднічала спецыфічная моў-

ная сітуацыя: паланізацыя (тады яшчэ добраахвотная) пануючага

класа, патрэба ў лаціне як сродку адаптацыі да заходнееўрапейскай

навукі і культуры, штучнае падтрыманне праваслаўнай царквой

зжываўшай сябе царкоўна-славяншчыны і, галоўнае, абуджаная Рэ-

фармацыяй цікавасць да нацыянальных моў. Яшчэ В.Цяпінскі асуд-

жаў тых паноў, якія "і пісьмом сваім, а звлашча ў слове божым

416

устыдаюць". Прыхільнікі уніі адчувалі патрэбу шырокага дапуш-

чэння роднай мовы ў царкву і школу, недахоп на ёй канфесійнай

літаратуры. Як пісаў у 1595 г. І.Пацей, "люди народу нашого Рус-

ского тое згоды светое бегають" таму, што "коли письма и книг

светых отец, до таковых речей потребных в нашом языку не

маем, а чужым верити не хочем, але все людское ганим, а своего

лепшого не покажем".

Не паспелі аформіцца беларускі і ўкраінскі этнасы, як на іх

абрынуўся удар паланізацыі, якая ішла праз касцёл. Многія з маг-

натаў і шляхты ішлі ў Рэфармацыю, а праз яе — у каталіцызм.

"Люди нашое религии згоршили, ... — пісаў у 1593 г. кіеўскі ваяво-

да, — многие, насмеиваючисе з нее и опускаючи, до розмаитых

сект утекают". "... Што ся в моей епископии Берестейской деет,

— скардзіцца Пацей (1595 г.). —Але то горшое злое, же отпада-

ют не по одному, але громадами, видячи нашу непотужность; а

потом Бог то ведает, з ким ся зостанем". Праваслаўная царква

страціла сваю эліту — інтэлігенцыю. Трэба было ратаваць паству

ад пераходу на лацінскі абрад. Пошукі рэлігійнай альтэрнатывы

праваслаўю і каталіцызму, прывялі мясцовых хрысціянскіх лідэраў

да ідэі царкоўнай уніі. Падбіраючы канфесію "пад сябе", яны

аддалі перавагу сувязям з заходнееўрапейскім светам.

Такім чынам, пэўныя духоўныя і свецкія колы разарванага Люб-

лінскай уніяй на часткі Вялікага княства Літоўскага ўбачылі ў цар-

коўным яднанні шлях да духоўнага адраджэння беларуска-ўкра-

інскага грамадства і ўмацавання яго культурна-рэлігійнай і этнічнай

асобнасці ў праваслаўна-каталіцкім атачэнні.

У апошняй трэці XVI ст. Ватыкан у сваіх планах распаўсюдж-

вання ўплыву на праваслаўны Усход звярнуў асаблівую ўвагу на

беларускія і ўкраінскія землі. Заснаванне Маскоўскага патрыярхату

ў 1589 г. узмацніла праваслаўе на расійскіх землях. Таму Ватыкан

паспяшаўся з набліжэннем да сябе другой часткі ўсходнеславянска-

га свету. Праз унію ён намерваўся кампенсаваць страту сваіх пазі-

цый і мільёнаў вернікаў на пратэстанцкім Захадзе. Намеры папства

супалі з імкненнем палітыкаў Рэчы Паспалітай умацаваць дзяржа-

ву, якую раздзіралі рэлігійныя супярэчнасці праз адзінавер'е ўсіх

падданых.

417

Такім чынам, рэлігійная згода 1596 г. з'явілася ў выніку збегу як

комплексу еўрапейскіх рэлігійна-палітычных адносін 60—90-х га-

доў XVI ст., так і ўнутраных абставін. Яна была дасягнута трыма

раўнапраўнымі партнёрамі: Ватыканам, Польшчай і Літвой у асо-

бе беларускай духоўнай іерархіі і часткі свецкай эліты, кожны з

якіх меў свае інтарэсы і праводзіў уласную лінію ў царкоўнай

сферы. Два першых разглядалі унію (грэка-каталіцтва) як пера-

ходную ступень у рыма-каталіцтва. Апошні дастаткова паслядоў-

на адстойваў мясцовыя рэлігійна-палітычныя і этнакультурныя

інтарэсы.

Падрыхтоўка і зацвярджэнне уніі, яе ўмовы

1596-ы год абумоўлены 1589-ым. 3 павышэннем статуса маскоў-

скай праваслаўнай царквы павінна была вызначыць сваё месца ва

ўскладнёнай канфесійнай сітуацыі і Кіеўская мітраполія. Асцярога

духоўнай залежнасці ад Масквы, боязь яе ваенна-палітычнай сілы,

зведанай у Лівонскай вайне, разам з незадаволенасцю духоўным

кіраўніцтвам Канстанцінопаля штурхнулі беларуска-ўкраінскую

іерархію ў абдымкі Рыма. Нямецкі гісторык Э.Вінтэр слушна лі-

чыць Брэсцкую унію плодам канфлікту славянскіх народаў, пажа-

тым рымскай курыяй.

Унія была прынята не паспешна і бяздумна, а пасля працяглых

роздумаў і шматлікіх сустрэч. Яе падрыхтоўка доўжылася пяць

гадоў. На саборах, нарадах, перамовах з прадстаўнікамі Ватыкана

выкрышталёўваліся яе ўмовы. Тады ж паўстала пытанне аб гаран-

тыях забеспячэння самабытнага аблічча, асобнасці, правоў і пры-

вілеяў сваёй царквы. Заходняя пазіцыя навязвання нераўнапраўнага

саюза, які мысліўся польскімі і ватыканскімі коламі як пераходная

ступень да поўнага акаталічвання, была разбіта на тых перамовах.

Падтрыманы ўладамі ВКЛ, беларуска-ўкраінскі епіскапат агаварыў,

што ўступіць у саюз з касцёлам, толькі "заховавши вцале церемо-

нии и обрадки хвалы божое и сакрамента светые водлуг звычаю

стародавнего церкви восточное,, только попраивши некоторых

певных артыкулов, которые соедтению перешкажали, абы по

старому было".

Ініцыятарамі і выканаўцамі задумы сталі ўладзімірскі і брэсцкі

418

епіскап Іпацій Пацей і луцкі епіскап Кірыла Тарлецкі. Спачуванне і

падмогу яны знайшлі ў асобе- караля і князя Жыгімонта Вазы і

канцлера ВКЛ Льва Сапегі.

Адам (у манастве Іпацій) Пацей (1541—1613) — шляхціч, вы-

хадзец з праваслаўнага роду з Берасцейшчыны. Атрымаў пачатко-

вую адукацыю ў пратэстанцкай школе пры двары віленскага ваяво-

ды, канцлера Вялікага княства Літоўскага Мікалая Радзівіла Чор-

нага, які быў найбольш заўзятым рэфарматарам на Беларусі і пак-

лаў усё сваё багацце ды аўтарытэт на справу ўзмацнення новай

веры. Рэфармацыя ў 50—60-я гады XVI ст. стала ўсеагульным

захапленнем, не дзіва, што малады Пацей, які жыў у кальвінісцкім

асяродку, перайшоў з праваслаўя ў пратэстанцтва. Але пазней зноў

вяртаецца ў веру бацькоў. Пасля заканчэння школы Адам атрымаў

вышэйшую адукацыю ў адным з універсітэтаў Польшчы, потым

некалькі гадоў выконваў абавязкі сакратара пры князю Мікалаю,

спасцігаючы азы дыпламатыі і палітыкі. Забяспечаны падтрымкай

Радзівіла, Пацей меў бліскучую кар'еру.

Пакрысе ён пачынае адыгрываць важную ролю ў жыцці Бе-

расцейскага ваяводства. Ён займаў даволі высокія пасады ў

Вялікім княстве Літоўскім і карыстаўся аўтарытэтам як палітык.

Спачатку быў прызначаны пісарам у земскім судзе і, здабыўшы

на гэтай пасадзе аўтарытэт разумнага і дзейснага чалавека, пас-

ланы ў 1569 г. на Люблінскі сойм прадстаўляць берасцейскую

шляхту, там удзельнічаў у падпісанні дзяржаўнай уніі паміж ВКЛ

і Польшчай. Потым Пацей займаў пасаду берасцейскага суддзі

земскага, кіраваў зборам падаткаў у ваяводстве, удзельнічаў у

Лівонскай вайне. У 1588 г. новы кароль Жыгімонт III прызначыў

яго берасцейскім кашталянам і сенатарам. Гэтым заканчваецца

свецкая дзейнасць пана Адама. Уплывовы праваслаўны магнат

Канстанцін Астрожскі схіляў яго да заняцця вакантнай пасады

ўладзімірскага і берасцейскага епіскапа. У 1593 г. Адам пастрыг-

ся ў манаства і быў рукапаложаны мітрапалітам літоўскім Мі-

хаілам Рагозаю ў сан епіскапа.

На саборы праваслаўных епіскапаў у Бярэсці вясной 1595 г.

была абвешчана дэкларацыя аб рашэнні заключыць саюз з ката-

ліцкай царквой. Яе падпісалі кіеўскі мітрапаліт Рагоза і ўсе епіс-

419

капы Вялікага княства Літоўскага, акрамя львоўскага і перамышль-

скага. Сабор упаўнаважыў I. Пацея і К. Тарлецкага на далейшыя

перамовы з каралём і Папам Рымскім, і пры дасягненні згоды — на

правядзенне акта уніі.

Усяго было выпрацавана 33 артыкулы-умовы царкоўнай згоды,

гарантыі якіх трэба было дамагчыся перш чым прызнаць над сабой

уладу Рыма. Гэты праграмны дакумент уніятаў утрымліваў не-

калькі блокаў пытанняў: дагматычныя, абрадавыя, кадравыя, маё-

масныя, моўныя, узаемаадносіны з дзяржавай, касцёлам, адзначэн-

не святаў і іншыя. Іх складальнікі паслядоўна праводзілі ў жыццё

ўласную царкоўную і нацыянальную лінію. Забяспечвалася багас-

лоўская, літургічная і арганізацыйная самабытнасць новастварае-

май царквы. Артыкулы былі закліканы нейтралізаваць небяспеку

лацінізацыі і паланізацыі. Іх форма і змест абвяргаюць стэрэатып

аб поўным падпарадкаванні беларуска-ўкраінскай праваслаўнай

царквы рымскай і расчыстцы шляху для польска-каталіцкай куль-

турна-рэлігійнай экспансіі. У ім спалучьшіся элементы старога і

новага, айчыннага і чужаземнага.

Перамовы з прадстаўнікамі касцёла і дзяржавы вяліся асобна.

Папа Рымскі і кароль-князь з павагай паставіліся да правоў правас-

лаўнай царквы ВКЛ. Зацверджаныя імі ў 1595—1596 гг. артыкулы

не былі іх ласкай, але ўтрымлівалі яе даўнія і абгрунтаваныя правы

і ніколі ў далейшым не аспрэчваліся. Згодна з імі жыла і дзейнічала

царква.

Этнакультурную своеасаблівасць і адасоблены статус царквы

гарантавалі наступныя артыкулы: 6. "Календарь новый, если не

может быть по старому, примем, однако без нарушения Пасхалии и

других праздников, ... поскольку имеет некоторые свое особенные

праздники, которых панове римляне не имеют..." (Удакладнім, што,

улічваючы "хлопскае разуменне каляндарных навін" — непрыняц-

це грыгарыянскага часалічэння народам, уніяцкая царква жыла па

старым, юліянскім календары). 10. "Митрополии и епископства и

другие достоинства давать только людям народу русского..., чтобы

были нашей религии". 15. "Если бы кто временем из нашей рели-

гии, пренебрегая своей религией и церемонией, захотел присоеди-

ниться к римским церемониям, чтобы таковой не был принят..." 25.

420