Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

ЛЕКЦЫЯ 20

ШЛЯХ ДА ЛЮБЛІНА

• Лівонская вайна.

• Утварэнне Рэчы Паспалітай:

Лівонская вайна

Пасля завяршэння ў 1537 г. паласы войнаў Вялікага княства

Літоўскага з Маскоўскай дзяржавай спакой на іх межах трываў два

дзесяцігоддзі. Гэта перадышка стала зацішкам перад вялікай бу-

рай. Масква рыхтавалася да новых захопаў. Яна неаднаразова дава-

ла зразумець, што лічыць усходнеславянскія землі Вялікага княства

Літоўскага сваёй гістарычнай спадчынай. Цяпер нават Віленшчына

і Лівонія ўжо абвяшчаліся "вотчынай" маскоўскіх уладароў. Логіка

развіцця гістарычных працэсаў у канцы 50-х гадоў XVI ст. няў-

мольна вяла да сутыкнення жыццёвых інтарэсаў княства і Масковіі

на прыбалтыйскіх землях.

У 1558 г. Руская дзяржава распачала барацьбу за тэрыторыю

Лівонскай канфедэрацыі (Лівонская канфедэрацыя — саюз пяці

княстаў, створаных у XIII ст. нямецкімі крыжакамі на ўзбярэжжы

Балтыйскага мора на заваяваных тэрыторыях племяні ліваў — у

межах сучаснай Латвіі і Эстоніі, якія намінальна лічыліся пад

уладай Папы Рымскага і германскага імператара) і выхад да Бал-

тыйскага мора, каб наладзіць праз гэтыя землі гандлёвыя і культур-

ныя сувязі з краінамі Заходняй Еўропы і сцвердзіць сваё права

магутнай дзяржавы ўплываць на палітычны клімат Еўропы. Але на

яе шляху ў Еўропу стаялі Вялікае княства Літоўскае, Польшча і

Лівонія. У хуткім часе маскоўскае войска авалодала Нарвай, Дэрп-

там (Тарту), наблізілася да Рэвеля (Таліна).

Магістр Лівонскага ордэна Кетлер пасля няўдалай спробы ар-

ганізаваць супраціўленне Маскве папрасіў дапамогі ў еўрапейскіх

дзяржаў. Уступіцца пагадзілася толькі Вялікае княства Літоўскае, бо

авалоданне Маскоўскай дзяржавай Ліфляндыяй (з канца XVI—пер-

шай паловы XVII ст. Лівонія стала называцца Ліфляндыяй, ці Ін-

флянтамі) стварыла пагрозу паўночным рубяжам княства. Літвінская

знаць хацела перашкодзіць Маскве авалодаць балтыйскім узбярэж-

331

жам, паколькі сама была зацікаўлена ў гэтых тэрыторыях. Яшчэ ў

1557 г. вялікакняжацкі ўрад заключыў ваенны саюз з Лівонскім ор-

дэнам, накіраваны супраць Масквы. Паспяховае прасоўванне войска

цара Івана вымусіла Лівонскі ордэн у 1559 г. перайсці пад пратэкта-

рат Вялікага княства Літоўскага і Польшчы. Калі ж пад ударамі

гэтага войска Ордэн распаўся, у 1561 г. у Вільні было падпісана

пагадненне, па якім магістр Кетлер аб'яўляўся свецкім князем у

Курляндыі і губернатарам у астатняй частцы Лівоніі, якая стана-

вілася правінцыяй пад сумеснай уладай Вялікага княства Літоўскага

і Польшчы. Узяўшы Лівонію пад сваю апеку, польскі кароль і вялікі

літоўскі князь Жыгімонт Аўгуст патрабуе ад Івана IV вывесці адтуль

свае войскі. Цар катэгарычна адмовіўся - не ў яго планах было

перапыняць паспяхова распачатую вайну. Тады Вялікае княства ўсту-

пае ў вайну і пасылае на абарону Лівоніі сваё войска.

У адказ на гэта Іван Грозны накіраваў свае асноўныя сілы да

паўночна-ўсходніх межаў княства. Баявыя дзеянні перамясціліся на

тэрыторыю БеЛарусі, якая стала асноўным тэатрам вайны.

Ужо ў пачатку 1562 г. царскія палкгспустошылі Мсціслаўшчыну,

ваколіцы Шклова, Оршы, Віцебска, Дуброўны і Копысі. Для ажыц-

цяўлення рашаючага наступлення на ВКЛ зімой 1562—1563 гг. пад

Мажайскам было сканцэнтравана 60-тысячнае войска, якое ўзна-

чаліў Іван IV. 31 студзеня 1563 г. яно аблажыла Полацк. Маленькі

гарнізон на чале з ваяводам С.Давойнам два тыдні мужна адбіваўся,

але драўляныя ўмацаванні гарэлі, сілы абаронцаў таялі, а дапамогі

чакаць не было адкуль: гетман Мікалай Радзівіл меў пад рукой

толькі тры з паловай тысячы вершнікаў. 15 лютага горад мусіў

здацца. Ён быў разрабаваны царскімі ратнікамі. Шмат фурманак з

золатам, серабром і іншымі каштоўнасцямі пацягнулася да Маск-

вы. Была раскрадзена старажытнейшая на Беларусі бібліятэка Са-

фійскага сабора. У палон павялі больш як 11 тыс. палачан.

Амаль уся паўночная Беларусь была акупавана. Пасля захопу

Полацка маскоўскае войска стала пагражаць Вільні. Шлях на ста-

ліцу ВКЛ быў адкрыты. У Маскве пачаліся перагаворы. Іван IV

патрабаваў перадаць Расіі Лівонію і Полацк. Урад ВКЛ не зга-

дзіўся, і ў 1564 г. ваенныя дзеянні аднавіліся. Яны ішлі з перамен-

ным поспехам.

332

Мэтай чарговай ваеннай кампаніі маскоўскі цар ставіў авало-

данне Мінскам і Наваградкам. Але гзты план сарвала войска ВКЛ

на чале з гетманам Мікалаем Радзівілам, якое ў студзені 1564 г.

разграміла 30-тысячнае маскоўскае войска, з якога 25 тысяч загіну-

ла на полі і падчас пагоні. Тым не менш княства засталося ў скла-

даным становішчы. Акупанты нішчылі занятыя землі, вывозілі ў

палон насельніцтва, а выбіць іх з Беларусі і іншьгх тэрыторый не

хапала сіл. Восенню 1565 г. актыўныя ваенныя дзеянні перапы-

ніліся, пачалася пазіцыйная вайна, праводзіліся нязначныя апе-

рацыі. У 1566—1569 гг. рускі цар узмацніў свае пазіцыі на заваява-

най тэрыторыі, пабудаваўшы ў раёне Полацка крэпасці Сушу, Со-

кал, Сітна, Чырвоную, Каз'яны, Усвят, Туроўлю. Лівонская вайна

патрабавала вялікіх намаганняў ад ВКЛ. Сілы дзяржавы былі на

мяжы магчымага. Вайна выцягнула ўсе сродкі. Неадкладна патра-

баваўся саюзнік. Гэта было ці не галоўнай прычынай таго, што

ВКЛ пагадзілася аб'яднацца на канфедэратыўнай аснове з Поль-

скім каралеўствам. Безумоўна, Лівонская вайна наблізіла выра-

шэнне пытання аб уніі з Польшчай.

Утварэнне Рэчы Паспалітай

Гісторыя збліжэння ВКЛ і Польскага каралеўства бярэ свой па-

чатак яшчэ з 1385 г., калі яны ўпершыню аб'ядналіся на аснове

асабістай уніі. Але абедзве дзяржавы захоўвалі сваю палітычную і

культурную асобнасць. Неаднаразовае аднаўленне гэтых уній (у

1401, 1413, 1447, 1501, 1503, 1566 гг.) сведчыць аб тым, што яны

былі нетрывалыя. Але, з другога боку, гэты факт паўтарэнняў уніі

сведчыць пра тое, што ў жыцці абедзвюх дзяржаў былі такія ўмо-

вы, якія падштурхоўвалі іх да збліжэння. У XV—XVI стст. вызна-

чылася трывалая тэндэнцыя: чым больш абвастраліся адносіны

Вільні з Масквой, тым больш правячая вярхушка схілялася да аб'-

яднання з Польшчай. Асабліва востра пытанне аб уніі зноў паўста-

ла ў 60-я гады XVI ст. Чым гэта было выклікана? Якія прычыны

апошняй, самай трывалай уніі паміж ВКЛ і Польшчай?

Найперш, гэта знешнепалітычныя прычыны. Амаль няспынныя

войны з Маскоўскай дзяржавай, у час якіх ВКЛ страціла значныя

тэрыторыі, з крымскімі татарамі, якія аслабілі княства. Няўдачы ў

333

Лівонскай вайне і, у прыватнасці, страта Полацка была самым моц-

ным палітычным і ваенным паражэннем ВКЛ за ўсю гісторыю

войнаў з Маскоўскай дзяржавай на працягу XIV—XVI стст. Узяцце

войскам Івана Грознага Прыбалтыкі і Полацка прывяло да таго,

што ўся ўсходняя і цэнтральная часткі Беларусі былі адсечаны ад

мора, а гэта быў цяжкі ўдар па гандлі. Гэта вайна, як адзначалі

пазней польскія палітыкі, прыгнала ВКЛ да уніі з Польшчай. Па

словах Мікалая Радзівіла, які ўзначальваў магнацкую апазіцыю уніі

ў Любліне, "на нашым хрыбце быў вораг, калі мы ехалі сюды,

жадаючы пастанавіць з вамі унію, якая б аб'яднала нас узаемнаю

любоўю, і, калі казаць праўду, мы пачалі імкнуцца да яе амаль

бегам, тады як продкі нашы ішлі да яе вельмі паціху ".

Адна з важных прычын уніі 1569 г. — супярэчнасці ў пануючым

саслоўі ВКЛ. У першай палове XVI ст. на змену рэлігійным супярэч-

насцям, уласцівым палітычнаму жыццю княства ў XIV—XV стст.,

прыходзяць іншыя — супярэчнасці паміж магнатэрыяй (багатай

шляхтай) і шляхтай сярэдняй ды дробнай. Пераважнае, дамінуючае

становішча ў дзяржаве належала магнатам, якія адціскалі шляхту на

другі план. Элітарнае магнацтва мела амаль неабмежаваную ўладу ў

ВКЛ. На сойме паны-рады праводзілі толькі свае рашэнні, мані-

пулюючы большасцю шляхты, якая не мела ніякай рэальнай улады.

Радны Альбрэхт Гаштольд параўноўваў соймы польскага і літоўскага

ўзораў: "... соймы нашы (у ВКЛ) праходзяць зусім інакш: што выра-

шае гаспадар і паны-рада, тое шляхта абавязкова прымае да выка-

нання; мы ж запрашаем шляхту на нашыя соймы як бы для гонару,

дзеля таго, каб усе ведалі, што мы вырашаем". I на павятовых

соймах — органах шляхецкага самакіравання, якія былі створаны

паводле рэформы 1565—1566 гг., таксама рэй вялі буйныя земле-

ўласнікі. Пераконваюць у гэтым сведчанні сучаснікаў. Вось адно з

іх: "Там (у ВКЛ) шляхта не прымае ўдзелу ні ў якіх нарадах, там

паны робяць, што захочуць... Там прыязджаюць на соймік толькі

ваявода, стараста ды харужы, напішуць, што ім уздумаецца, і

адправяць да земяніна дахаты, каб падпісаў. Калі ж ён не падпіша,

то яны аддубасяць яго палкамі..."

У Польскім каралеўстве на той час шляхта ўжо мела "залатыя

вольнасці", доступ да ўлады, рашуча ўплывала на ўнутраную і

334

знешнюю палітыку ўрада. Літвінская шляхта жадала дасягнуць

становішча польскай шляхты, зраўняцца з ёю ў правах і прывілеях,

атрымаць верх над магнатэрыяй, заняць вызначальнае месца ў сва-

ёй дзяржаве. Дасягненне гэтых мэтаў яна звязвала з заключэннем

уніі з Польшчай.

Унутрыпалітычны крызіс у ВКЛ найбольш абвастрыўся ў 60-я

гады XVI ст. Супрацьстаянне магнацтва і шляхты стала адкрытым.

Асабліва яскрава яно выявілася ў часе сойма, які адбыўся ўвосень

1562 г. пад Віцебскам. Яго ўдзельнікі звярталіся да Жыгімонта

Аўгуста з прашэннем "учыніць супольны сойм з палякамі, каб ра-

зам караля выбіралі, мелі агульную абарону, супольна соймікавалі і

права аднолькавае ўжывалі". Каб неяк кансалідаваць грамадства,

збіць прапольскія настроі шляхты, магнацкая апазіцыя на чале з

Радзівілам пайшла на значную мадэрнізацыю ўнутранай палітыкі.

Так, паводле пастановы 1563 г. праваслаўная і каталіцкая шляхта

цалкам ураўноўвалася ў правах, а паводле судовай рэформы 1564 г.

уводзіліся мясцовыя суды, дзе галоўную ролю адыгрывала шляхта.

Гэтыя захады вялікакняжацкага ўрада магчыма б і мелі поспех,

калі б не драматычнае знешнепалітычнае становішча краіны, моц

якой падтачыла Лівонская вайна.

Польскім каралём і вялікім літоўскім князем у гэты трывожны

час быў Жыгімонт II Аўгуст. Ён не меў патомства і не мог ужо на

яго спадзявацца. На ім канчалася дынастыя Ягелонаў, якая злучала

сабою гэтыя дзве дзяржавы. Польскія палітыкі баяліся, што пасля

яго смерці ВКЛ абярэ сабе асобнага гаспадара. Трэба было своеча-

сова зрабіць больш адпаведную часу сувязь паміж дзяржавамі.

Жыгімонт згадзіўся з гэтым і пачаліся перамовы аб новым аб'-

яднанні.

Польшча сама дамагалася уніі з княствам. Ідэі паглынання кня-

ства Каронай (назва Польскага каралеўства) атрымалі распаўсюдж-

ванне сярод пэўных колаў польскай шляхты напярэдадні Люб-

лінскай уніі. Далучэнне новых зямель прываблівала магчымасцю

атрымання новых багаццяў, пасад, узнагарод. Перадлюблінскі час

вызначаецца разгулам шавіністычных настрояў у Польшчы, узмоц-

ненай каталіцкай прапагандай на заходніх землях Беларусі і Ук-

раіны, прыгранічнымі непаразуменнямі.

335

Для ВКЛ альтэрнатывай саюзу з Польшчай магло быць

заключэнне уніі з Масковіяй і прызнанне над сабой улады

Івана IV ці яго сына. На гэты конт нават вяліся тайныя перамовы,

але поспеху яны не мелі. Сярод феадалаў усходніх раёнаў ВКЛ,

як ужо адзначалася, час ад часу выспявалі задумы адарвацца ад

княства і далучыцца да Рускай дзяржавы, а пэўныя колы на-

сельніцтва гэтых зямель праяўлялі сімпатыі да Масквы. Але ў 60-я

гады XVI ст. беларуская шляхта шукала менавіта саюза з

Польшчай, бо маскоўскае дваранства не мела такой вольніцы, як

польскія шляхцічы. Больш таго, гэта быў час апрычніны, калі Іван

Грозны правёў серыю рэпрэсій. Шмат якія відныя дзеячы гэтай

дзяржавы вымушаны былі ўцякаць ад смерці і рэпрэсій у межы

ВКЛ (напрыклад, Андрэй Курбскі). Дэспатычны рэжым Івана IV

адпужваў літвінскую шляхту. Вольнасці шляхецкай рэспублікі

павярнулі пануючы клас гаспадарства ў бок Польшчы.

Урад ВКЛ і кіруючыя колы Польшчы прапаноўвалі розныя ўмо-

вы злучэння дзяржаў.

Літвінскія палітыкі хацелі абмежавацца ваенна-палітычным са-

юзам, які б захаваў незалежнасць і самастойнасць ВКЛ. Паводле іх

плана, кожная з дзяржаў павінна была захаваць свой сойм. Некато-

рыя з магнатаў хоць і згаджаліся на агульны для абедзвюх дзяржаў

сойм, але хацелі, каб ён збіраўся чаргова: адзін раз на тэрыторыі

ВКЛ, другі раз — на тэрыторыі Польшчы. Кароль і гаспадар злуча-

най дзяржавы павінен абірацца і абвяшчацца той і другой дзяр-

жавамі асобна. Пасады ў кожнай дзяржаве займаюцца толькі "ту-

быльцамі", г.зн. яе ўраджэнцамі.

Прадстаўнікі Польшчы не згаджаліся з такой пастаноўкай пы-

тання аб уніі. Яны стаялі за першынство Польшчы і за скасаванне

незалежнасці ВКЛ. На іх погляд, сойм у абедзвюх дзяржавах па-

вінен быць адзін і збірацца павінен выключна на тэрыторыі

Польшчы. Палякі атрымліваюць права займаць пасады ў далучанай

дзяржаве.

Перамовы зацягваліся. Кожны бок цвёрда стаяў на сваім і не

мог прыйсці да згоды. Для канчатковага вырашэння пытання аб

уніі быў назначаны з'езд у Любліне на 23 снежня 1568 г. Паслы

ВКЛ, у ліку якіх было шмат магнатаў, адчуваючы, што абставіны

336

складваюцца не на іх карысць, збіраліся памалу і як бы нехаця.

Больш-менш значная колькасць іх сабралася толькі да 10 студзеня

1569 г. У склад дэлегацыі ВКЛ уваходзілі канцлер і віленскі ваяво-

да Мікалай Радзівіл Руды, падканцлер Астафей Валовіч, жамойцкі

стараста Ян Хадкевіч, падскарбій Мікалай Нарушэвіч і іншыя

ўплывовыя асобы. На сойм прыбылі кароль і каля 160 паслоў і

сенатараў Польшчы і ВКЛ. У гэты ж дзень пачаліся перамовы.

Амаль шэсць месяцаў працягваўся гэты сойм. Кожны бок ставіў

свае ўмовы, якія не прымаліся супрацьлеглым. Ніхто не саступаў.

Больш таго, дэлегацыя ВКЛ раскалолася на магнацкую і шляхец-

кую групы, з якіх першая была супраць, а апошняя стаяла за ўтва-

рэнне уніі з Польшчай.

Калі паслы княства ўбачылі пагрозу гвалтоўнага заключэння

уніі на непрымальных для іх умовах, яны ў знак пратэсту 1 сакавіка

1569 г. пакінулі Люблін, фактычна перарваўшы перамовы. Перад

ад'ездам яны падалі каралю свае ўмовы уніі: ВКЛ і Польшча бу-

дуць мець агульнага гаспадара, абранага на з'ездзе паслоў ад гэтых

абедзвюх дзяржаў у роўнай колькасці; абраны кароль карануецца

спачатку ў Кракаве, а потым у Вільні, пры гэтым пацвярджае правы

кожнай дзяржавы і там, і тут; абодва народы будуць мець агульныя

соймы, якія па чарзе будуць склікацца ў Польшчы і ВКЛ; княства і

карона маюць свае асобныя соймы, свае сенаты, свае дзяржаўныя

пячаткі; будзе захоўвацца тэрытарыяльная цэласнасць ВКЛ, прычым

пасяленне палякаў у гэтай дзяржаве дапускаецца, але чыны і пасады

захоўваюцца толькі за карэннымі грамадзянамі княства.

Гэтыя ўмовы выклікалі моцнае абурэнне польскага боку, які

пайшоў на дэманстрацыю сілы. Ён працягнуў абмеркаванне спра-

вы уніі без удзелу прадстаўнікоў ВКЛ і на наступным пасяджэнні

былі складзены пункты інкарпарацыі княства. Пры падтрымцы

польскіх паслоў вялікі літоўскі князь, кароль польскі Жыгімонт

Аўгуст, скарыстаўшы цяжкае знешнепалітычнае становішча кня-

ства, фактычна здзейсніў акт дзяржаўнай здрады — незаконна,

насуперак абяцанням сваім і прысягам аб захаванні цэласнасці

тэрыторыі ВКЛ, 5 сакавіка 1569 г. выдаў універсал аб перадачы

Польшчы Падляшша з гарадамі Бельск, Беласток, Драгічын-на-

Бугу, Мельнік. Такімі ж незаконнымі актамі, без згоды сойма былі

337

адарваны ад княства і далучаны да Польшчы Валынь, Падолле,

Кіеўшчына. Пад пагрозай страты пасад і прывілеяў, канфіскацыі

маёмасці ўкраінскіх паслоў прымусілі згадзіцца на анексію іх

радзімы і прысягнуць на вернасць польскаму каралю. ВКЛ панесла

цяжкія тэрытарыяльныя страты. Гэта быў моцны ўдар па ма-

гутнасці дзяржавы, якая і без таго была падарвана стратай часткі

беларускіх зямель у Лівонскай вайне. Ісці на ваенны канфлікт з

Полынчай у тых умовах яна не магла.

Супрацьпраўныя акты Жыгімонта Аўгуста, разбурэнне адзінага

фронту барацьбы за незалежнасць княства з-за пазіцыі ўкраінскіх

паслоў і сенатараў зламілі супраціўленне магнатаў. У чэрвені на

пагрозлівьі выклік караля яны вярнуліся ў Люблін, дзе пратэставалі

супраць далучэння спрадвечных земляў ВКЛ да Польшчы. Дзённік

Люблінскага сойма апісвае, што паслы — магнаты Хадкевіч, Ра-

дзівіл і іншыя - малілі караля, каб ён не рабіў крыўды іх гаспадар-

ству, не паніжаў яго і не адрэзваў ад яго векавечных зямель. Яны з

плачам кінуліся на калені перад Жыгімонтам, просячы яго не

губіць княства і не аддаваць у "ляскую няволю". Але кароль не

выказаў спагады. Скарыстаўшы тое цяжкае становішча, у якім

знаходзілася ВКЛ, і раскол яго дэлегацыі, Жыгімонт загадаў бела-

руска-літоўскім дэпутатам без лішніх размоў і прамоў прыняць

унію і прысягнуць Польшчы. Калі магнаты пераканаліся, што іх

справа прайграна, яны пайшлі на згоду.

1 ліпеня 1569 г. быў падпісаны акт уніі. Сенатары і паслы

ВКЛ былі прыведзены да прысягі на вернасць ёй. Як сведчыць

відавочца, яны чыталі тэкст прысягі, абліваючыся слязьмі. Сут-

насць заключанага саюза была, ці павінна была быць у тым, што

"каралеўства Польскае і Вялікае княства Літоўскае ўяўляюць са-

бою ўжо адно непадзельнае і неаддзельнае цела, а таксама не

асобную, але агульную рэспубліку, якая злучылася і з'ядналася ў

адзін народ з дзвюх дзяржаў і народаў". Новая злучаная дзяржава

атрымала назву Рэч Паспалітая, што ў перакладзе з лаціны зна-

чыць рэспубліка. Унія была заключана на наступных умовах:

1. Злучаныя дзяржавы маюць аднаго гаепадара—караля, які

носіць тытул "кароль польскі і вялікі князь літоўскі, рускі, прускі,

мазавецкі, жамойцкі, кіеўскі, валынскі, падляшскі і ліфляндскі".

338

Яго пасада была не спадчыннай, а выбарнай. Абіраюць яго народы

абедзвюх дзяржаў разам, для гэтай мэты збіраецца сойм у Варша-

ве. Каранацыя караля адбываецца ў Кракаве. Літва не мае права

абраць для сябе асобнага вялікага князя.

2. Для вырашэння найважнейшых дзяржаўных спраў збіраецца

агульны сойм Рэчы Паспалітай. Ён складаецца з дэпутатаў, абра-

ных на павятовых сойміках. Пасяджэнні сойма праходзяць на поль-

скай зямлі. Скліканне асобных соймаў для ВКЛ і для Кароны не

прадугледжвалася.

3. Усе нязгодныя з умовамі уніі ранейшыя пастановы ВКЛ касу-

юцца.

4. Падданыя абедзвюх дзяржаў маюць права купляць і валодаць

нерухомай маёмасцю і ў Літве, і ў Польшчы. Кароль можа жала-

ваць сталовыя маёнткі на тэрыторыі ВКЛ дваранам як літоўскага (з

княства), так і польскага паходжання.

5. Валынь, Падолія і Падляшша аддзяляюцца ад ВКЛ і далуча-

юцца да Польшчы. Лівонія аб'яўляецца сумесным валоданнем кня-

ства і кароны.

6. Грашовыя знакі абедзвюх дзяржаў агульныя. Мяжы паміж імі

няма. Тавары перавозяцца вольна, без уеякіх гандлёвых мытняў і

падаткаў.

7. Дзяржавы праводзяць агульную знешнюю палітыку.

Разам з тым, княству не адводзілася роля нейкай каланіяльнай

ускраіны. Люблінская унія захоўвала пэўную самастойнасць ВКЛ.

Яно мела сваё войска, асобнае ад Польшчы заканадаўства і судо-

вую арганізацыю, захоўвала даўні адміністрацыйны апарат і сваю

пячатку. Польшча і ВКЛ захоўвалі самастойныя назвы і да канца

XVII ст. мелі розныя дзяржаўныя мовы. Афіцыйнай дзяржаўнай

мовай ВКЛ заставалася беларуская, у Польшчы — лацінская. Няг-

ледзячы на ўмовы уніі, у XVI — першай палове XVII ст. грошы ў

Кароне і княстве былі асобныя.

Для іншых дзяржаў Рэч Паспалітая была адзіным цэлым утва-

рэннем, але ўнутры яе існавала дзяленне на Карону, або Польшчу

— у яе склад уваходзілі польскія і ўкраінскія землі, і Княства, ці

Літву — яна складалася з летувіскіх, беларускіх і некаторых рускіх

зямель.

339

Так на карце Еўропы з'явілася новая дзяржава, да таго ж

адна з самых вялікіх і магутных. Яе ўтварэнне зрабіла значны

ўплыў на стан усіх еўрапейскіх спраў.

Нават у польскай гістарыяграфіі існуе вялікі спектр думак на-

конт дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай: ад прыхільнікаў яе

унітарнага характару да прызнання федэратыўнага характару.

Ю.Бардах, напрыклад, разглядае Люблінскую унію як кампраміс

дзвюх дзяржаў і вынік іх двухсотгадовага сумеснага развіцця.

Х.Лаўмяньскі і Е.Ахманьскі не лічаць яе раўнапраўным саюзам

дзяржаў. Сучасная беларуская гістарыяграфія схіляецца да вываду,

што нельга трактаваць Люблінскую унію як паглынанне Польшчай

ВКЛ. Рэч Паспалітая была федэрацыяй дзвюх дзяржаў, у складзе

якой княства існавала да канца XVIII ст., калі Рэч Паспалітую

падзялілі Расія, Аўстрыя і Прусія. Іншая справа, што Польшча на

той час была ў лепшым палітычным Т эканамічным становішчы і

таму валодала ўнутрыпалітычнай ініцыятывай у Рэчы Паспалітай.

Яна магла ажыццяўляць вялікадзяржаўную палітыку ў дачыненні

да ўсходнеславянскага насельніцтва Вялікага княства.

Люблінская унія з'яўлялася добраахвотным аб'яднаннем дзвюх

дзяржаў. Аднак трэба мець на ўвазе, што гэтая добраахвотнасць з

літвінскага боку была выклікана пагрозай развалу ВКЛ. Рэальная

пагроза палітычнага і ваеннага краху вымусіла феадалаў ВКЛ на-

ват ва ўрон сваім інтарэсам зноў вяртацца да ўмацавання саюза з

Польшчай. Цяжкае становішча княства скарыстала Польшча. Унія,

адзначае У.М. Ігнатоўскі, была "эгаістычнай" з яе боку. У выніку

Люблінскай уніі ВКЛ апынулася ў залежным станов,ішчы. У межах

княства польскія феадалы і каталіцкае духавенства атрымалі неаб-

межаванае права набыцця зямлі. Прызначэнне на вышэйшыя дзяр-

жаўныя пасады феадалаў ВКЛ здзяйснялася каралём, пры гэтым

асобы, якія прызначаліся, павінны былі прысягаць яму на вер-

насць. У склад Рэчы Паспалітай ВКЛ увайшло значна абкарнаным

у тэрыторыях — яно згубіла каля трэці сваіх зямель.

Першае ўражанне ў княстве ад вынікаў уніі было шокавым.

Прычым як для магнацтва, так і для шляхты, якая ў свой час

дамагалася злучэння з Польшчай. Для вышэйшай уплывовай знаці

Люблінская унія пагражала поўнай згубай былога палітычнага вяр-

340