Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

іся ў Крым. 3-тысячны татарскі атрад дайшоў амаль да Наваградка,

але вярнуцца ў Крым яму на гэты раз не ўдалося. Літвінскае войска

на чале з Сямёнам Алелькавічам, Станіславам Кішкай, Юрыем

Неміровічам і Альбрэхтам Гаштольдам дагнала крымчакоў і раз-

біла іх каля Давыд-Гарадка.

I ў час перамір'я Руская дзяржава ўмела выкарыстоўвала агрэсі-

ўныя памкненні Крымскага ханства, накіроўваючы яго супраць

ВКЛ. У 1505 г. сыны Менглі-Гірэя Біці і Бурнаш з ардою да 12 тыс.

коннікаў накіраваліся ў цэнтр Беларусі, са Слуцка і Клецка распус-

калі загоны на Наваградак, Ліду і гаспадарылі на нашай зямлі. Гэта

быў адзін з самых спусташальных набегаў. Рабаўнікі падпалілі

ваколіцы шмат якіх гарадоў, пазнішчалі вёскі і вывелі ў Крым каля

100 тысяч палонных.

Спадзяючыся на беспакаранасць, летам 1506 г. 30-тысячная та-

тарская раць зноў уварвалася на Беларусь. Гэта быў апераджальны

ўдар маскоўска-крымскай кааліцыі напярэдадні чарговай вайны з

ВКЛ. Але на гэты раз пазбегнуць расплаты не ўдалося. 5 жніўня

1506 г. каля Клецка асноўныя іх сілы былі ўшчэнт разгромлены

літвінскім войскам пад кіраўніцтвам князя Міхаіла Глінскага. Ты-

сячы варожых трупаў засталіся ляжаць на месцы бітвы, а недабіткі

былі перахоплены пад Капылем і Петрыкавым. Вызвалены 40 тыс.

чалавек, якіх вялі ў няволю ў Крым. Гэта была, бадай, першая

перамога такога маштабу над татарамі за колькі трывожных дзеся-

цігоддзяў.

Пасля клецкай катастрофы палітыка Крыма ў дачыненні паў-

ночнага суседа стала мяняцца. Татарскія напады на Беларусь

сталі насіць эпізадычны характар (у 1508, 1510, 1521, 1526,

1527, 1530 гг.). Урэшце яны ўвогуле былі спынены наладжанай

абаронай паўднёвых рубяжоў дзяржавы, у тым ліку стварэннем

атрадаў казакоў ва Украіне. 3 другой паловы 1520-х гадоў крым-

ская небяспека зменшылася. Змена адносін у трохкутніку

Вільня-Масква-Крым выклікана і тым, што далейшае ўзмацнен-

не Маскоўскай дзяржавы супярэчыла стратэгічным інтарэсам

Асманскай імперыі і яе васала - Крымскага ханства, якія імкну-

ліся да падтрымання штучнай раўнавагі паміж краінамі Усход-

няй Еўропы.

301

ЛЕКЦЫЯ 19

ЭТНАГЕНЕЗ БЕЛАРУСАЎ ЦІ ЭТНІЧНЫЯ ПРАЦЭСЫ

НА БЕЛАРУСКІХ ЗЕМЛЯХ У XIII—XVI стст.

• Прабеларусы.

• Складванне этнічнай тэрыторыі.

• Фарміраванне этнічнай самасвядомасці.

• Этнічныя меншасці.

Прабеларусы

Этнагенез народаў — гэта працэс фарміравання этнічнай

супольнасці, ці этнасу — устойлівай супольнасці людзей, якая

склалася гістарычна на пэўнай тэрыторыі і характарызуецца

агульнасцю мовы, побыту, культуры, рысаў псіхікі і

самасвядомасці, адлюстраванай у адзінай назве і ўяўленнях

пра агульнасць паходжання. У выніку этнагенезу ствараецца

своеасаблівае этнічнае і антрапалагічнае аблічча данай супольнасці

людзей з уласцівымі ёй асаблівасцямі мовы, матэрыяльнай, сацы-

яльнай і духоўнай культуры, гістарычнага жыцця. Пачатак этнаге-

незу беларусаў, як і многіх іншых сучасных еўрапейскіх народаў,

адносіцца да апошніх этапаў першабытнасці, эпохі ваеннай

дэмакратыі і раннекласавага грамадства.

Этнічная гісторыя насельніцтва на тэрыторыі сучаснай

Беларусі бярэ свой пачатак з эпохі палеаліту, з часоў яе зася-

лення чалавекам — звыш 40 тысяч гадоў назад. Спачатку

былі асвоены толькі паўднёвыя раёны. Цэнтр і поўнач нашай

краіны засяляюцца ў наступную за палеалітам эпоху — у ме-

заліце. Вызначыць этнічную прыналежнасць старажытных еўр-

апеоідаў — першага насельніцтва Беларусі — не толькі ў

палеаліце і мезаліце, але нават і на працягу большай часткі

неаліту, не ўяўляецца магчымым. Мова гэтых прабеларусаў не-

вядома. Хутчэй за ўсё, яны мелі светлую скуру, русыя валасы,

блакітныя вочы, былі высокімі і дужымі — рысы, уласцівыя

большасці сённяшніх беларусаў. Паводле даных археалогіі і

гістарычнага мовазнаўства, у прыватнасці гідраніміі, у папя-

рэднім парадку можна ўстанавіць этнічную прыналежнасць

302

асобных груп тубыльцаў толькі ў канцы неаліту, прыкладна ў III

тысячагоддзі да н.э.

Каля трох тысяч гадоў да н.э. з-за Урала, з Сярэдняй Азіі, на

захад рушылі вялікія масы людзей. Пакінуць месца жыхарства іх

вымусілі скарачэнне аўкумены, неспрыяльныя змены клімату, па-

гаршэнне ўмоў жыцця і г.д. Мігранты дайшлі аж да Фінляндыі. На

сваім шляху яны асвойвалі і засялялі маланаселеныя мясціны, што

прыйшліся да спадобы. Сярод мігрантаў былі фіна-угорскія пля-

мёны, што паходзілі з уральскай моўнай сям'і, але ўвабралі ў сябе

некаторыя антрапалагічныя рысы, уласцівыя мангалоіднай расе.

Яны мірна засялілі Беларусь, асіміляваліся абарыгенамі. Іх наш-

чадкі набылі антрапалагічныя рысы мясцовых жыхароў — пры

зліцці этнасаў перавагу, як правіла, маюць тубыльцы. Але знешнія

рысы фіна-угорскай супольнасці — шырокі твар і вузкія вочы —

дайшлі да нашага часу. Антрапалагічная спадчына фіна-угорцаў

(мангалоідныя рысы) сустракаюцца ў абліччы сучасных беларусаў

не часта. Найбольш заўважальныя яны сярод сучаснага насель-

ніцтва Віцебскай вобласці — гэта адзначаюць зтнографы і антра-

полагі. Арэал рассялення фіна-угорцаў на Беларусі трактуецца

даследчыкамі па-рознаму. Многія лічаць, што яны апанавалі тут

толькі Падзвінне і Падняпроўе, дзе яны яшчэ доўга жылі ада-

собленымі этнічнымі групамі і слаба паддаваліся асіміляцыі. На

поўнач ад Полацка і цяпер у насельніцтва захаваліся азіяцкія рысы

— узгадаем хаця б карціну І.Рэпіна "Беларус". Як лічыць аўтар

артыкула «Этнагенез беларусаў на фоне гісторыі і геапалітыкі»

Л.Лойка, гэты этнас агучыў геаграфію нашай краіны — даў назвы

мясцінам, рэкам і азёрам, ад якіх пазней атрымалі свае імёны

балцкія і ўсходнеславянскія плямёны, народы, гарады. Тапонімы з

гуказлучэннем -ва і -га на канцы, як даказваюць лінгвісты, — фіна-

угорскага паходжання: Мардва, Тува, Масква, Нява, Нарва, Зэльва,

Літва, Лотва, Дайнова, Волга, Анега, Ладага, Пячэнга, Яцьва (або

Яцьвяга) і г.д.

У эпоху ранняга металу (канец III тыс. да н. э. — IV—V стст.

нз.) этнічны склад насельніцтва на ўсёй тэрыторыі Беларусі ў

значнай ступені змяніўся — на ёй рассяліліся індаеўрапейцы, якія

асімілявалі сваіх папярэднікаў.

303

У канцы III—II тысячагоддзяў да н.э. са сваёй прарадзімы (яе

месцазнаходжанне даследчыкамі адназначна не ўстаноўлена) ў Еў-

ропу мігрыруюць і тут пасяляюцца індаеўрапейцы, якія адносіліся

да еўрапеоіднай расы, і хоць саступалі старажытным цывілізацыям

Месапатаміі, Егіпта, Крыта, але апераджалі еўрапейскіх аўтахто-

наў у культурным развіцці — займаліся жывёлагадоўляй, ведалі

земляробства, валодалі вытворчасцю бронзы. Індаеўрапейцы змеш-

валіся з мясцовым насельніцтвам і ўтваралі новыя этнасы. Сваё

месца ў Еўропе занялі ў гэты час балты і сваяцкія славяне — мовы

гэтых народаў блізкія. Ёсць нават версія, што існавала напачатку

адзіная балта-славянская супольнасць, якая потым дыферэнцыра-

валася на два этнасы.

Першымі на Беларусь прыйшлі балты. Яны засялілі тэрыто-

рыю ад Балтыйскага ўзбярэжжа да вярхоўяў Акі. Прышэльцы

асвоілі цэнтр і поўнач нашай краіны, багністае Палессе ім, як і

фіна-угорцам, не прыйшлося да спадобы. На ўзбярэжжы Балтыкі

ўладкаваліся плямёны, якія пазней сталі вядомыя пад назвай пру-

сы, жмудзь (жамойты), аўкштайты, куршы і інш. Яны растварыліся

сярод тубыльцаў, але захавалі для новага этнасу, які створыцца на

аснове даіндаеўрапейска(фіна-угорска) — балцкага сінтэзу, сваю

больш развітую мову, больш высокую культуру, свой лад жыцця.

Тыя фіна-угорцы, якія скансалідаваліся, стварылі плямёны і іншыя

грамадскія арганізацыі — як лівы (жылі ў вусці Дзвіны), эсты (на

поўнач ад іх) — не пусцілі балтаў у свае землі.

Каля двух тысячагоддзяў доўжылася на Беларусі інтэгра-

цыя і ўзаемная асіміляцыя тубыльцаў, фіна-угорцаў і балтаў. У

выніку гэтых працэсаў тут сфарміраваліся новыя этнічныя су-

польнасці, якія захавалі фіна-угорскую тапаніміку і нават узялі сабе

фіна-угорскія назвы. Гэта лотва, якая рассялілася на тэрыторыі

Віцебскай і усходзе Мінскай абласцей; яцвягі сталі гаспадарамі

Гродзеншчыны і часткова Брэстчыны; дайнова апанавала Нарачан-

ска-Маладзечанскі край; і літва — верхняе і сярэдняе Панямонне.

Наступны перыяд этнічнай гісторыі Беларусі пачаўся ў раннім

сярэднявеччы (VI—VIII ст.). Яго характэрная рыса — шырокае

рассяленне славян, асіміляцыя мясцовага балцкага насельніцтва і

фарміраванне ў выніку змяшэння славян і балтаў першапачатковых

304

усходнеславянскіх этнічных супольнасцей — дрыгавічоў, радзі-

мічаў і крывічоў. Гэтыя супольнасці не прыйшлі сюды ўжо сфар-

міраванымі, а аформіліся на тэрьггорыі сучаснай Беларусі і су-

седніх паўночных і ўсходніх зямель на аснове змяшэння прышлых

славян з мясцовымі абарыгенамі.

Славяне выдзеліліся з індаеўрапейскай супольнасці адначасова

або крыху пазней за балтаў. Здавальняючага адказу на пытанне аб

славянскай прарадзіме няма. На Беларусь яны прыйшлі хутчэй за

ўсё з Заходняй і Цэнтральнай Еўропы, з міжрэчча Віслы і Эльбы.

Першымі — 400—200 гадоў да н.э. — сюды прыйшлі прадстаўнікі

паморскай культуры. Яны асвоілі Палессе. Другі этап славянскай

каланізацыі Беларусі прыходзіцца на III-V стст. н.э. Трэці — VI ст.

— час масавай міграцыі славян з Польшчы ва ўсходнюю Беларусь.

Фіна-угорцы і балты — голядзь, латыгола, лотва, літва — мусілі

пацясніцца і саступіць частку сваіх зямель перасяленцам. Землі

добраарганізаваных і ваяўнічых прусаў і яцвягаў славянам удалося

каланізаваць толькі часткова. Мігранты прынеслі з сабой мову

сваіх суродзічаў — старажытных палякаў, палабскіх славян. Яна

папоўнілася балцкімі словамі, запазычыла фіна-угорскую тапа-

німіку. Тут, ва ўсходняй і Паўднёвай Беларусі, утварылася першас-

ная беларуская мова, даволі падобная да сучаснай, ужо тады яна

ўтрымлівала ў сабе элементы "польшчызны".

Змест новага этапа этнічнай гісторыі Беларусі (IX ст. першая

палова XIII ст.) выклікае сярод даследчыкаў дыскусіі. Навуковая

дыскусійнасць дадзенага этапа этнагенезу беларусаў тлумачыцца

розным пунктам гледжання даследчыкаў аб продках, часе і пры-

чынах фарміравання нашага народа. У 50-я гады XX ст. савецкі

этнограф С.А. Токараў распрацаваў канцэпцыю, паводле якой у

гэты перыяд на аснове ўсходнеславянскіх плямёнаў у тым ліку і

тых, што жылі на тэрыторыі Беларусі, склалася адзіная старажыт-

наруская народнасць. У перыяд феадальнай раздробленасці

(XIII—XIV стст.) з яе выдзяляюцца тры новыя народы: рускія,

беларусы і ўкраінцы.

Тэорыя старажытнарускай народнасці як пераходнага этапа ад

першасных усходнеславянскіх супольнасцей да будучай беларус-

кай народнасці стала хрэстаматыйнай у савецкай гістарычнай на-

305

вуцы і на пэўны час манапольнай у беларускай гістарыяграфіі. Яе

прыхільнікі аргументуюць факт існавання ў IX—XI стст. такой

этнічнай супольнасці наяўнасцю агульнай тэрыторыі, гаспадарчага

жыцця, мовы, матэрыяльнай і духоўнай культуры, наяўнасцю эт-

нічнай самасвядомасці яе членаў, саманазвы і ўсведамленнем агуль-

най радзімы — Русі.

Такое бачанне этнагенезу беларусаў знайшло адлюстраванне ў

манаграфіях, падручніках, энцыклапедыях. Так, Э.Р.Сабаленка ў пра-

цы "Францыск Скарына і яго час. Энцыклапедычны даведнік" (Мн.,

1988. - С. 260) сцвярджае, што "беларусы паходзяць ад старажыт-

нарускай народнасці, якая склалася ў IX—XIII стст. на аснове

ўсходнеславянскіх плямён у выніку разлажэння ў іх першабытнааб-

шчыннага ладу, устанаўлення класавага грамадства і стварэння

старажытнарускай раннефеадальнай дзяржавы — Кіеўскай Русі".

На паходжанне беларусаў са старажытнарускай народнасці ўказвае

таксама адпаведны артыкул энцыклапедыі "Этнаграфія Беларусі"

(Мн., 1989. - С. 60). У ім гаворыцца, што сацыяльна-эканамічная,

дзяржаўна-палітычная, культурная і канфесійная інтэграцыя ўсход-

неславянскіх плямён у межах адзінай дзяржавы — Кіеўскай Русі

абумовіла нівеліроўку ў канцы IX — пачатку XI ст. этнакультурных

асаблівасцей гэтых плямён і фарміраванне старажытнарускай на-

роднасці. Паралельна з працэсамі кансалідацыі і інтэграцыі існавалі

і супрацьлеглыя тэндэнцыі, якія актывізаваліся ў другой палове XI—

XIII ст., калі Кіеўская Русь ужо не ўяўляла сабой адзінага па-

літычнага цэлага і складалася з шэрагу зямель-княжанняў. У 90-я

гады тэорыю старажытнарускай народнасці на навуковай ніве абара-

няюць М.Ф. Піліпенка (у манаграфіі "Происхождение Белоруссии.

Новая концепция" - Мн., 1991 і іншых працах), Э.М. Загарульскі

("Заходняя Русь IX—XIII ст." - Мн., 1998) і інш.

Між тым, працы буйнейшых расійскіх гісторыкаў XIX—XX стст.

ставяць пад сумненне і нават поўнасцю адмаўляюць факт існавання

такой народнасці і наяўнасці яе кампанентаў. Так, В.В.Ключэўскі ў

сваім "Курсе русской истории" (лекцыя X) пісаў: "Руская дзяржа-

ва (у IX—XI стст.) не была дзяржавай рускага народа, таму што

яшчэ не існавала гэтага народа". Вядомы даследчык старажытных

летапісаў А.М. Насонаў і акадэмік Б.А. Рыбакоў яшчэ ў 1950-я

306

гады прызнавалі, што "Рускай зямлёй" называлася першапачаткова

толькі тэрыторыя ў трохкутніку Кіеў-Пераяслаўль-Чарнігаў, а кры-

вічы, радзімічы і шэраг іншых плямёнаў у склад уласна Русі не

ўваходзілі. Вядомы даследчык усходніх славян прафесар П.М.Трац-

цякоў у сваёй кнізе "У истоков древнерусской народности" пісаў,

што тэрмін "старажытнаруская народнасць" з'яўляецца "кніж-

ным", прыдуманым гісторыкамі. Вучоны лічыў, што гэта народнасць

была супольнасцю вельмі адноснай: яшчэ доўгі час захоўваліся

своеасаблівасці яе кампанентаў (акрамя славянскага, лета-літоўскі і

фіна-угорскі). Не толькі ў IX—X стст., але і ў XI—XII стст. Руссю,

Рускай зямлёй называлася толькі невялікая вобласць у межах Ся-

рэдняга Падняпроўя. Так, паводле Іпацьеўскага летапісу, кіеўскі

князь Мсціслаў захапіў у 1129 г. полацкіх князёў і саслаў у Ві-

зантыю, бо яны "не слушахуть его (Мсціслава) коли е зовяшет в

Рускую землю в помощь ". Менавіта Паўднёвую Русь разумее пад

Рускай зямлёй і аўтар "Слова аб палку Ігаравым".

Аднак той жа Б.А. Рыбакоў, насуперак сваім вывадам аб аднос-

на невялікай тэрыторыі Русі, непаслядоўна сцвярджаў, што Руская

зямля IX—XIV стст. у шырокім сэнсе — як тэрыторыя ўсіх ус-

ходніх славян — гэта вобласць старажытнарускай народнасці з

адзінай мовай, адзінай культурай і нават з адзінай дзяржаўнай мя-

жой. Прафесар У.В. Маўродзін у манаграфіі, якая выйшла ў 1945 г.,

пісаў, што працэс стварэння старажытнарускай народнасці не за-

вяршыўся, а феадальная раздробленасць, нашэсце мангола-татар і

іншыя фактары спынілі яго. У больш позніх работах Маўродзіна

такіх разважанняў ужо не адзначаецца.

Факт існавання старажытнарускай народнасці і фарміравання на

яе аснове беларусаў адмаўляюць сучасныя беларускія гісторыкі

Г.В. Штыхаў, М.І. Ермаловіч, М.А. Ткачоў і інш. Яны робяць ак-

цэнт на тым, што аб'яднанне зямель у Кіеўскай Русі не было по-

ўным і канчатковым, а беларускія землі толькі эпізадычна ўва-

ходзілі ў яе склад; што ў розных частках гэтай дзяржавы захоў-

валіся мясцовыя асаблівасці ў мове і культуры. Ды і адкуль, разва-

жаюць яны, маглі ўзяцца агульнасць, адзінства ў мове і культуры,

без якіх не можа быць народнасці; у грамадстве, дзе не было

школ і друку, пры слабай развітасці сродкаў сувязі, шляхоў зно-

307

сін; на тэрыторыі, пакрытай густымі лясамі, з мноствам балот?

Як паспела сфарміравацца моўная і культурная супольнасць, калі

ў IX—X стст. яшчэ ішоў працэс складвання Старажытнарускай

дзяржавы, а ўжо ў XI ст. яна пачала распадацца, прычым Полац-

кае княства было першым, якое стала фактычна незалежным ад

Кіева?

У сферы сацыяльна-эканамічнай, як сцвярджае Г.В. Штыхаў,

умовы для ўзнікнення старажытнарускай народнасці былі міні-

мальнымі, калі яны наогул існавалі. У аснове эканомікі Кіеўскай

Русі, як вядома, была натуральная гаспадарка. Вёска і горад былі

разрозненыя. Вёска абслугоўвалася сваімі рамеснікамі. Эканаміч-

ная разробленасць не садзейнічала фарміраванню адзінай народ-

насці. Адзін з вядучых беларускіх археолагаў перакананы: версія

аб тым, што старажытнаруская народнасць не сфарміравалася кан-

чаткова і распалася ў сувязі з распадам старажытнарускай дзяржа-

вы, мае больш рэалій і праўдападобнасці чым міфічнае уяўленне

аб існаванні адзінай этнічнай супольнасці. Апошнюю ён называе

"народнасцю, якую прыдумалі гісторыкі".

У навуцы склаўся шэраг канцэпцый, паводле якіх беларускі

этнас сфарміраваўся непасрэдна на аснове ўсходнеславянскіх

плямёнаў крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў, мінуючы стадыю

старажытнарускай народнасці. Паводле "крывіцкай канцэпцыі"

(В.Ластоўскі, А.Шлюбскі і інш.), амаль усе асаблівасці, якімі бела-

русы адрозніваюцца ад украінцаў і рускіх, успрыняты імі ад адной

з першапачатковых усходнеславянскіх этнічных супольнасцей —

крывічоў. У беларусаў, такім чынам, у параўнанні з суседнімі

сваяцкімі народамі быў іншы, чым у іх продак — крывічы. Ства-

ральнікі гэтай канцэпцыі лічылі за лепшае называць беларусаў

крывічамі, а Беларусь — Крывіяй.

Хісткасць гэтай канцэпцыі ў тым, што яна не можа здавальняю-

ча растлумачыць прычыны ўзнікнення этнічных рыс паўднёвабела-

рускага насельніцтва, бо крывічы займалі толькі паўночную і част-

кова цэнтральную частку тэрыторыі сучаснай Беларусі.

Буйны беларусазнаўца Я.Ф Карскі, вядомы гісторык-славіст У.І.

Пічэта, даследчык этнічнай гісторыі Беларусі М.Я. Грынблат уклю-

чаюць у склад продкаў беларусаў не толькі крывічоў, але таксама

308

дрыгавічоў і радзімічаў. Адсюль назва канцэпцыі -»крывіцка-дры-

гавіцка-радзіміцкая». Такі падыход у пэўнай ступені пераадольвае

крайнюю аднабаковасць "крывіцкай" канцэпцыі і спрабуе адшу-

каць гістарычныя вытокі паўднёвабеларускага насельніцтва.

Згодна з "балцкай" тэорыяй ўзнікненне беларускага этнасу,

спецыфікі яго культуры і мовы тлумачыцца змяшэннем усходне-

славянскіх плямёнаў крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў з балтамі,

якія адыгралі ролю субстрату (падасновы) ў этнагенезе беларусаў.

Найбольш відны прадстаўнік гэтай канцэпцыі маскоўскі археолаг

У.У. Сядоў мяркуе, што шмат якія элементы традыцыйнай культу-

ры і мовы беларусаў маюць балцкія карані. Да такіх элементаў ён

адносіць шанаванне вужоў і камянёў у традыцыйнай рэлігіі белару-

саў, жаночы галаўны ўбор (намітку), нясшытае паясное адзенне

(паневу), лапці прамога пляцення, слупавую тэхніку ўзвядзення

пабудоў, шэраг рыс беларускай фанетыкі (цвёрды "р", змякчаны

"д", аканне).

Апанент Сядова беларускі этнограф М.Ф. Піліпенка пярэчыць:

балцкае насельніцтва аказала істотны ўплыў не на фарміраванне

непасрэдна беларусаў, а іх папярэднікаў: крывічоў, радзімічаў і

дрыгавічоў — і адыграла ролю субстрату ў іх этнагенезе, а не-

беларусаў.

Тэорыя балцкага субстрату ў этнагенезе беларусаў атрыма-

ла шырокае прызнанне ў навуковым свеце. Сапраўды, пасля

рассялення ўсходніх славян ішоў складаны працэс іх змяшэння з

папярэднікамі: на Беларусі — з балтамі, на тэрыторыі Расіі — з

фіна-уграмі, на Украіне — са скіфа-сарматамі. Славяне як бы

насычаліся мясцовым неславянскім элементам — субстратам. Роз-

ныя этнічныя рысы, якія сфарміраваліся ў беларусаў, рускіх і

ўкраінцаў, абавязаны дзеянню гэтых розных субстратаў. Менавіта

этнічныя субстраты абумовілі ўзнікненне трох розных, хоць і род-

насных, усходнеславянскіх этнасаў, у кожнага з якіх быў свой шлях

нацыянальнага фарміравання.

"Фінская" канцэпцыя, прапанаваная Г.Ласковым, звяртае ўвагу

на неабходнасць улічваць удзел у этнагенезе беларусаў яшчэ і фіна-

уграў, якія жылі на Беларусі да прыходу балтаў.

На жаль, ёсць і такія канцэпцыі (яны ўзніклі яшчэ ў XIX ст., але

309

маюць прыхільнікаў і сёння), якія наогул адмаўляюць факт афарм-

лення і існавання самастойнага беларускага этнасу на той падставе,

што ў насельніцтва Беларусі нібы не было самастойнай славянскай

мовы. Прыхільнікі "польскай" канцэпцыі (Л. Галембоўскі, А. Ры-

пінскі і інш.) лічылі беларусаў часткай "польскага" этнасу, Бела-

русь — часткай этнічнай тэрыторыі Польшчы, а беларускую мову

— дыялектам мовы польскай. "Вялікаруская" канцэпцыя (А.І. Са-

балеўскі, І.І. Сразнеўскі і інш.) заснавана на ўяўленні, што белару-

сы ёсць частка вялікарускага этнасу, а Беларусь - адпаведна частка

вялікарускай этнічнай тэрыторыі. Яе прыхільнікі не прызнаюць

беларускую мову самастойнай усходнеславянскай мовай, а разгля-

даюць яе як дыялект мовы вялікарускай. Даследаванні нашай мовы

выявілі памылковасць гэтых канцэпцый. Яшчэ ў першыя дзеся-

цігоддзі XX ст. выдатны вучоны Я.Ф. Карскі ў фундаментальнай

працы "Беларусы" (т. 1—3, Варшава-Петраград, 1903—1922) на

вялізным фактычным матэрыяле пераканаўча даказаў, што беларус-

кая мова з'яўляецца асобнай самастойнай славянскай мовай, якая

па свайму слоўнікаваму складу, сінтаксісу, марфалогіі і фанетыцы

ўваходзіць у групу ўсходнеславянскіх моў нароўні з вялікарускай і

ўкраінскай.

На аснове складаных працэсаў інтэграцыі і асіміляцыі з VI—

VIII стст. на Беларусі ўтвараюцца новыя этнічныя супольнасці.

Крывічы (блізкія па крыві) — адна з самых вялікіх племянных

груповак. Працэс іх фарміравання адбыўся ў выніку славянізацыі

мясцовых лета-літоўскіх (лотва) і рэшткаў фіна-угорскіх плямёнаў,

што пераканаўча пацвердзілі археалагічныя даныя. У канцы X ст.

на тэрыторыі рассялення полацкіх крывічоў склалася Полацкае

княства, насельніцтва якога ў летапісах звычайна завецца кры-

вічамі (пад 1127, 1129, 1140, 1162 гг.). Крьшічы фігуруюць у ле-

тапісах да 1162 г., дрыгавічы — да 1149 г., радзімічы — да 1169 г.

Беларуская даследчыца Л.У. Дучыц зрабіла выснову, што ў

этнаграфічным касцюме Віцебшчыны нават у XIX ст. прасочваюц-

ца латгальскія рэлікты. Крывічоў цяжэй, чым якое-небудзь іншае

племянное аб'яднанне, "упісаць" у адзіную старажытнарускую на-

роднасць. Некаторыя даследчыкі лічаць іх хутчэй балтамі, чым

славянамі. Радзімічы (з адной радзімы, сям'і) ўтварыліся на аснове

310