Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

значным горадам гэтага рэгіёна. Заснаваны ў X ст. і, верагодна,

упершыню згаданы ў летапісе пад 1044 г, Наваградак зведаў у

XII—XIII стст. незвычайны росквіт, што і вызначыла яго даміную-

чае месца ў нашай гісторыі сярэдзіны XIII - пачатку XIV ст. і дало

падставу некаторым даследчыкам нават вылучаць наваградскі пе-

рыяд айчыннай гісторыі. Ленінградскі археолаг Ф. Гурэвіч, якая

амаль 30 гадоў вяла тут раскопкі, выявіла, што гэта быў горад з

высокай матэрыяльнай культурай, шырокімі міжнароднымі сувя-

зямі і значнай заможнай праслойкай насельніцтва. Дасягнуўшы

значнай эканамічнай моцы, горад выйшаў з-пад палітычнага ўплы-

ву галіцка-валынскіх князёў.

Развітыя земляробства і рамёствы, ажыўлены гандаль з паўднё-

варускімі гарадамі, з Полацкам, Прыбалтыкай, Польшчай, Візанты-

яй і Блізкім Усходам, наяўнасць многіх гарадоў (Наваградак, Га-

радзен, Слонім, Ваўкавыск, Здзітаў, Свіслач, Турыйск) сведчылі

пра высокі эканамічна-культурны патэнцыял Беларускага Паня-

моння ў XIII ст., што, несумненна, адыграла важную ролю ў працэсе

пабудовы ВКЛ. Па свайму эканамічна-культурнаму ўзроўню, матэ-

рыяльных і людскіх рэсурсах гэты регіён значна перавышаў этніч-

ную Літву (Жамойць), не меўшую сваіх гарадоў, не ведаўшую

пісьменства, мураванай архітэктуры і пд. Ён меў спрыяльнае геагра-

фічнае становішча, якое асабліва праявілася ў сярэдзіне стагоддзя -

адносная аддаленасць ад асноўных маршрутаў крыжацкіх паходаў і

мангола-татарскай навалы. Усё гэта павялічвала палітычную вагу

Наваградка сярод суседніх усходнеславянскіх і балцкіх зямель і дало

яму магчымасць стаць іх дзяржаваарганізуючым цэнтрам.

Утварэнне ВКЛ пачалі наваградскія феадалы. Наваградская вяр-

хушка, якая сканцэнтравала ў сваіх руках вялікія багацці і ўмацава-

ла сваю ўладу, адчуўшы смяротную небяспеку, якая ішла ад крыжа-

коў і мангола-татар, пачала збіраць у адзіную дзяржаву землі Паня-

моння. Ідэя аб'яднання атрымала падтрымку насельніцтва, най-

перш купцоў, рамеснікаў. Для практычнага ажыццяўлення сваёй

праграмы наваградцы выкарысталі князя Міндоўга, а потым яго

сына Войшалка. Нам невядома, ці сам Міндоўг прыслаў да наваг-

радцаў прапанову злучыць свае сілы, ці наваградскія ўплывовыя

людзі паслалі запрашэнне на княжанне.

191

Дзейнасць Войшалка, Трайдзена і Віценя

Першую цагліну ў падмурак гэтай дзяржавы ў другой чвэрці

XIII ст. заклаў Міндоўг, якому належыць слава заснавальніка ВКЛ.

Паводле летапісаў і хронік, Міндоўг - сын буйнейшага феадала

Літвы, князя Рынгольта. Упершыню Іпацьеўскі летапіс згадаў

Міндоўга ў 1219 г. У гэтым годзе быў заключаны літоўска-ва-

лынскі мірны дагавор. Літву прадстаўлялі пры гэтым 21 князь, з іх

пяцёра - "старэйшых", у тым ліку Міндоўг.

У імкненні да ўстанаўлення адзінаасобнай улады, ён адных са-

пернікаў забіў, другіх выгнаў з Літвы "і нача княжити один во

всей земле Литовской и нача гордети и вельми и вознесе славой и

гордостью великой и не творяще противу себя никого же". Гэта

адбылося ў 30-я гады XIII ст., паколькі ўжо ў 1236 г. крыніцы

ўпамінаюць "Литву Миндовга", якая стала ядром аб'яднання

літоўскіх зямель. У выніку жорсткай барацьбы Міндоўгу ўдалося

пакласці пачатак палітычнай, тэрытарыяльнай кансалідацыі гіста-

рычнай Літвы - паўднёвай ускраіны балцкіх зямель. Тое, што ён

апынуўся ў Наваградку, не было выпадковым. Наваградак узнік на

паўднёва-заходнім ускрайку зямлі племені літва, а далей на захад

ад яго жылі яцвягі.

Гісторыкі даюць розныя варыянты развіцця палітычнай кар'еры

Міндоўга. Адны лічаць, што літоўскі князь прыйшоў у Наваградак

як заваёўнік. Другія перакананы, што пасля 1237 г., калі памёр

апошні наваградскі князь Ізяслаў, Міндоўг быў запрошаны сюды.

Іншыя сцвярджаюць, што пасля паражэння ў барацьбе з крыжакамі

пазіцыі Міндоўга ў Літве значна аслаблі. Гэта выкарысталі палі-

тычныя праціўнікі, якія распачалі супраць яго барацьбу. ТаДы

Міндоўг з рэштай сваёй дружыны накіроўваецца ў суседні Наваг-

радак, дзе быў прыняты на княжанне і стаў выканаўцам дзяржаў-

ных памкненняў гэтай зямлі. Наваградская знаць зрабіла яго кня-

зем, каб выкарыстаць у сваіх палітычных мэтах. Г хоць яшчэ і

сёння ў літаратуры часам паўтараецца тэза аб летувіскай каланіза-

цыі Наваградчыны і Гарадзеншчыны як пачатку ўтварэння ВКЛ,

гэта не пацвярджаецца ніякімі пісьмовымі крыніцамі. Гэтак жа

няма падстаў лічыць Міндоўга ізгоем - выгнаннікам.

У 1246 п, відаць, у момант княжання ў Наваградку Міндоўг

192

"прыняў веру хрысціянскую ад Усходу з многімі сваімі баярамі".

Факт прыняцця праваслаўя — веры мясцовага насельніцтва - пац-

вярджае думку, што ён увайшоў у горад не сілай, а са згоды яго

жыхароў. Заваёўніку, вядома, не трэба было прымаць веру перамо-

жанага народа. Перамена веры, відаць, была неабходнай умовай

абрання Міндоўга на пасаду князя наваградскага.

Затым новы князь аб'ядноўвае землі верхняга Панямоння вакол

Наваградка: "поимана бъ вся земля Литовская". Час правядзення

гэтай акцыі - 1248 г. - можна прыняць за пачатак ВКЛ. За гэтай

дзяржавай замацоўваецца назва "Літва" ці "Літоўскае княства" (ча-

сам яна называлася "княства Літоўскае і Наваградскае" ці нават

"Вялікае княства Наваградскае"). Язычніцкая Літва (вёска) і пра-

васлаўная Наваградчына (гарады) мірна суіснавалі пад уладай

літоўскага князя.

Галоўным праціўнікам на шляху пабудовы панямонскай дзяржа-

вы стаў у гэты час паўднёвы сусед. 3 трывогай сачылі за аб'яднаў-

чай дзейнасцю Міндоўга галіцка-валынскія князі. Узнікненне на

тэрыторыі верхняга і сярэдняга Панямоння славянска-балцкай

дзяржавы выклікала вялікую незадаволенасць. Галіцкія Раманаві-

чы цалкам усвядомілі небяспеку гэтага саюза для сваіх пазіцый у

Панямонні, таму і пачалі маштабнае супрацьдзеянне, абапіраючы-

ся на дапамогу татар, яцвягаў, жамойтаў, крыжакоў. У 50-70-ыя

гады XIII ст. яно стала арэнай жорсткай барацьбы.

У 1252 г. вялікае войска на чале з Даніілам Галіцкім пайшло ў

Літву на ... Наваградак. Гэта першы зафіксаваны выпадак атаясам-

лівання (г. зн. саюза) Міндоўга з Наваградкам. Яно спустошыла

"усю зямлю наваградскую", захапіла Гарадзень. Кааліцыя Раманав-

ічаў пагражала задушыць працэс дзяржаваўтварэння ў самым па-

чатку ці па меншай меры прыпыніць яго на неакрэслены час. 3

гэтага першага цяжкага выпрабавання панямонская дзяржава вый-

шла дзякуючы заключэнню саюза з Лівонскім ордэнам. Міндоўгу

ўдалося перацягнуць Ордэн на свой бок "дарми многими" і згодай

прыняць заходні варыянт хрысціянства. Гэты дыпламатычны ма-

неўр і выратаваў дзяржаву.

Неўзабаве Міндоўг накіраваў паслоў да Данііла Галіцкага з пра-

пановай міру. Мірны дагавор быў падпісаны ў 1254 г. і замацаваны

193

шлюбам Міндоўгавай дачкі з сынам Данііла Шварнам. Паслом на

перамовах быў сын Міндоўга Войшалк, які вымушаны быў аддаць

Наваградскую зямлю валынскім князям. У Панямонні ў 1254—

1258 гг. умацоўваецца валынскі ўплыў, хаця поўнай яго інкарпара-

цыі ў склад Галіцкай зямлі не адбылося.

На пачатак шостага дзесяцігоддзя XIII ст. становішча Міндоўга

і яго дзяржавы выглядае дастаткова трывалым, войска ВКЛ ужо

праводзіць ваенныя аперацыі па-за межамі сваёй тэрыторыі. У 1262

г. княства заключае антыордэнскі саюз з Ноўгарадам. Аб'яднанае

наўгародскае, віцебскае, полацкае і літоўскае войска накіравалася

ў зямлю эстаў, аблажыла горад Юр'еў (Тарту) і "адзіным прысту-

пам" узяла яго.

Полацка-літоўскае пагадненне было заключана раней. Полацк

не ўступаў у канфлікт з Літвой, а выкарыстоўваў літоўскую рабаў-

нічую актыўнасць у барацьбе супраць сваіх сапернікаў. Паміж 1253

і 1262 гг. у Полацку ўсталяваўся першы князь балцкага паходжання

- Таўцівіл. У Наўгародскім летапісе ёсць указанне, што Таўцівіл

быў прыняты на княжанне самімі палачанамі, а не навязаны ВКЛ.

Калі ў 1263 г. Транята забіў Таўцівіла і пажадаў ад палачанаў

выдачы яго сына, то апошні з прыбліжанымі уцёк у Ноўгарад.

"Тогда Литва посадиша свои (своего) князь в Полотьскь; а поло-

чан пустиша, которыхь изъимали с князем ихь, и мир взяша." Гэта

дазваляе гаварыць аб трывалым уваходзе Полацка пад палітычны

ўплыў ВКЛ у 1263 г. Полацкая зямля ўсё мацней звязваецца з

панямонскай дзяржавай, каб урэшцёўвайсці ў склад ВКЛ, забяспе-

чыўшы сабе шырокую аўтаномію. Багатыя полацкія традыцыі дзяр-

жаўнага і культурнага жыцця аказалі значны ўплыў на фарміраван-

не ўнутранага ладу ВКЛ.

У 1263 г. Міндоўг і двое яго малодшых сыноў былі забіты ў

выніку змовы варожых яму князёў: князя Даўмонта (бацькі Давыда

Гарадзенскага), у якога аўдавелы Міндоўг адабраў жонку, і жамой-

цкага князя Траняты, які меў віды на ўладу ў ВКЛ.

Заслуга Міндоўга ў тым, што ён заклаў падмурак дзяржавы, якая

праз паўтара стагоддзя стане адной з мацнейшых краін Еўропы.

Яго смерць стала пачаткам унутранага крызісу ВКЛ, які працяг-

ваўся некалькі гадоў. Зместам яго была барацьба за ролю кіраўніка

194

дзяржавы, і асноўнымі дзеючымі асобамі выступалі князі балцкага

паходжання. Іх баявыя заслугі высока цаніліся ў суседніх усходнес-

лавянскіх гарадах: Полацк, напрыклад, запрасіў да сябе Таўцівіла,

Пскоўская рэспубліка прыняла на княжанне ўцекача Даўмонта,

Пінск і Наваградак дабраахвотна ваююць на баку Войшалка.

У 1254 г. на палітычную арэну выступае старэйшы ын Міндоў-

га Войшалк (1223—1268), які ад імя бацькі правіў у Ваўкавыску і

Слоніме. Яму ўласцівы палітычная і дыпламатычная дальнабач-

насць. Ён плёў інтрыгі, ішоў на кампрамісы, часам дзейнічаў нібы-

та нелагічна, а на самай справе прадумваў кожны крок. Гэта трагі-

чная і супярэчлівая фігура. Як дзяржаўны дзеяч і палітык, Вой-

шалк быў да канца адданы інтарэсам Навагародка. Ён паспяхова

працягваў справу бацькі.

Яго першай дзяржаўнай справай было .заключэнне міру з Галі-

чам і Валынню. Разумеючы, што яны з'яўляюцца галоўнымі

знешнімі праціўнікамі Наваградка, Войшалк, каб забяспечыць

апошняму на некаторы час мірнае жыццё і даць яму акрыяць, ідзе

на смелы дыпламатычны крок: аддае сыну Даніілы Галіцкага Рама-

ну Наваградак і іншыя гарады, а сваю сястру - замуж за другога

сына Даніілы - Шварна. Гэтым самым ён пасеяў зерне варожасці

паміж галіцка-валынскімі князямі ў іх дамаганнях на Наваградс-

кую зямлю і Літву. Войшалк прадбачыў немінучы ўпадак іх дзяр-

жавы, зняволенай татарамі і ўцягнутай у міжусобныя канфлікты.

Ведаў, што не ў яе сілах будзе ўтрымаць Наваградак, і таму пайшоў

на гэткі крок.

Яму ўдавалася ўтрымлівацца на лязе хісткага міру між Наваг-

радкам і яго магутным сапернікам - Галіцка-Валынскім княствам.

У кароткім прамежку перамір'я малады князь стаў манахам і засна-

ваў "на реке на Немне, межи Литвой і Новымгородком" Лаўры-

шаўскі манастыр. Але бурлівыя падзеі хутка ўцягнулі яго зноў у вір

палітыкі.

Пражыўшы некаторы час у заснаваным ім манастыры, Войшалк

неўзабаве скінуў расу і ўзяў у рукі зброю. Ён прыступіў да ажыц-

цяўлення. сваёй галоўнай мэты - вызвалення Наваградка з-пад гал-

іцка-валынскай улады. Для гэтага ён уступіў у саюз з полацкім

князем Таўцівілам. Пляменнік Міндоўга Таўцівіл у 50-я гг. XIII ст.

195

стаў княжыць у Полацку, відаць, па дамоўленасці з вечам. Ён так-

сама прыняў праваслаўе. 3 дапамогай Таўцівіла Войшалк у 1258 г.

вярнуўся ў Наваградак і схапіў Рамана, які, магчыма, быў забіты.

Данііл Галіцкі не пакінуў гэтыя дзеянні Войшалка без пакаран-

ня. Ён рушыў з войскам на Наваградскую зямлю, захапіў Ваўка-

выск, паслаў атрады на Гарадзен. Але падначаліць сабе зноў землі

верхняга Панямоння ён ужо не меў сілы.

Пасля забойства Міндоўга ў ВКЛ пачалася 10-гадовая міжкня-

жацкая барацьба. Уладу "во всей земле Литовской и Жемойти"

захапіў літоўскі князь Транята (1263—1264), які ў 1263 г. арганіза-

ваў забойства свайго папярэдніка. Але ён не мог адчуваць сябе ў

бяспецы, ведаў, што ў Полацку і Наваградку сядзяць яшчэ два

прэтэндэнты на вялікакняжацкі пасад - Таўцівіл і Войшалк. Траня-

та выклікаў на сябе Таўцівіла пад выглядам "дзяліць зямлю і спад-

чыну Міндоўга" і забіў яго. Такі ж лёс чакаў і Войшалка. Аднак

той аказаўся хітрэйшым і ўцёк у саюзны яму Пінск.

Звяртае на сябе ўвагу падтрымка Пінскам, абцяжараным залеж-

насцю ад Галіцка-Валынскага княства, Навагрудка. Падчас крызісу

ў ВКЛ, выкліканага забойствам Міндоўга, пінгукі праз падтрымку

Войшалка рашуча ўмяшаліся ў панямонскія справы.

Транята нядоўга заставаўся пры ўладзе. Не без падтрымкі Вой-

шалка сярод літоўскай знаці, незадаволенай жамойцкай уладай,

узнікла змова супраць узурпатара. У хуткім часе ён быў забіты

Міндоўгавымі слугамі. Транята, прабыўшы на княжацкім троне

некалькі месяцаў, не адыграў істотнай ролі ў гісторыі ВКЛ. У гэты

час рашучыя дзеянні пачаў Войшалк. Пры падтрымцы наваградс-

кай і пінскай дружын ён ідзе ў Наваградак, займае бацькоўскі

прастол і пачынае княжыць "ва ўсей зямлі Літоўскай ". I Літва, як

сказана ў летапісе, прыхільна сустрэла яго як "своего господичи-

ча". Падтрымка Пінска і Наваградка забяспечыла Войшалку по-

спех у барацьбе за бацькоўскі трон. Гэты эпізод не адпавядае даў-

няму ўяўленню пра мясцовых славян як пасіўных аб'ектаў літувіс-

кай экспансіі і сведчыць на карысць іх актыўнага ўдзелу ў пабудо-

ве ВКЛ. Аднак праціўнікі аб'яднання і адзінаўладдзя аказалі яму

супраціўленне. Тады былы манах, забыўшы хрысціянскую літасць,

з жорсткасцю "поча вороги свои избивати, изби их бесчисленое

196

множество, а другие разбегошася камо кто видя". Сярод уцекачоў

быў і Даўмонт, у хуткім часе прыняты на княжанне ў Пскоў. Ён

правіў там больш за 30 гадоў, а пасля смерці кананізаваны правас-

лаўнай царквой.

Пасля расправы з унутранымі ворагамі сваёй дзяржавы, Вой-

шалк зрабіў захады, каб забяспечыць мір з суседзямі, пазбегнуць

вайны з імі: заключае мір з Ордэнам, шукае магчымасць паразу-

мецца з Галіцка-Валынскім княствам. Ён умела сыграў на слабай

струнцы яго князёў - на іх імкненні валодаць Наваградскай зямлёй

і Літвой. Войшалк знешне прызнае сябе васалам князя Васількі, а

на наваградскі пасад запрашае "дапамагаць яму ўладарыць" Швар-

на. Калі ў 1254 г. ён асцярагаўся перадаць Наваградак жанатаму на

яго сястры Шварну, дык цяпер становішча было іншае: Шварн не

меў дзяцей і пасля яго смерці Войшалк зноў станавіўся паўнапраў-

ным гаспадаром у сваёй дзяржаве.

3 дапамогай валынскай дружыны Войшалк ў 1265 г. (1264) да-

лучае да Наваградка заселеныя балцкімі плямёнамі Нальшаны

(паўночны захад сучаснай Беларусі) і Дзяволтву (частка ўсходу

сучаснай Літвы). "И пойде в силе тяжьце и нача городы имати во

Дявельтвь и в Нальшчанехь", - гаворыць пра гэтыя падзеі пад

1264 годам Галіцка-Валынскі летапіс. - Городы же поимавь, а

вороги своя ибивь и тако придоша во свояси". У грамаце полацка-

га князя Ізяслава (прыблізна ў 1265 г.) прызнаецца "воля" Войшал-

ка над Полацкам.

Аб'яднанне вакол Наваградка Літвы, Полацка-Віцебскай

зямлі з'явілася трывалым пачаткам утварэння ВКЛ. У гэтым і

заключаецца галоўная гістарычная заслуга Войшалка. Менавіта ён,

з'яўляецца фактычным заснавальнікам балцка-славянскай дзяржа-

вы, якая стала на некалькі стагоддзяў агульным домам для літоў-

цаў, беларусаў і ўкраінцаў. Бацька яго, Міндоўг толькі падрыхтаваў

глебу, а дрэва новай дзяржавы пасадзіў Войшалк.

Перадача Войшалкам Наваградскай зямлі Шварну не спадабала-

ся брату Шварна - галіцкаму князю Льву Данілавічу, які сам хацеў

валодаць Наваградскай і Літоўскай землямі, злучанымі зараз у адз-

інае цэлае. Гэты князь запрасіў Войшалка да сябе ў госці і забіў

яго, "завистью оже бяшеть дал землю Литовскую брату его

197

Шварнови". Адбылося гэта у час сустрэчы ва Уладзіміры Ва-

лынскім у 1268г. Леў у п'яным шаленстве выхапіў шаблю і засек

Войшалка. Так трагічна і неспадзявана абарвалося яго жыццё.

Але запозненая помста князя Льва не дала яму ніякіх вынікаў.

Створаная Міндоўгам і Войшалкам дзяржава працягвала сваё сама-

стойнае жыццё, Далейшыя падзеі пацвердзілі яе ўнутраную трыва-

ласць, падтрымку аб'яднаўчай палітыкі славянскім і балцкім баяр-

ствам і гараджанамі.

Трайдзену выпала доля абараняць закладзеныя Міндоўгам і

Войшалкам асновы дзяржавы. Яго гісторыя ў крыніцах вельмі заб-

лытаная. Мы не ведаем, ці паходзіў гэты ўладар Дайновы з роду

Міндоўга, ці належаў да іншага роду. Гэта адна з таямніц нашай

гісторыі. Шэраг даследчыкаў (М. Ермаловіч, А. Краўцэвіч і інш.)

упэўнены, што з Трайдзенам у ВКЛ запанавала новая княжацкая

дынастыя, якая ў адрозненне ад папярэдняй, Міндоўгавай, была

славянскага паходжання. Адзін з летапісаў указвае, што быў "Трай-

дзен з роду рускага ".

Невядома, якім чынам Трайдзен дамогся ўлады: ці сілай, ці

мірным шляхам. У 1270 г. ён "нача княжити в Литве" і правіў 12

гадоў.

У гэтыя гады маладой дзяржаве выпалі цяжкія выпрабаванні:

крыжакі, галіцка-валынскія войскі, татары, суседнія князі пасля

смерці Войшалка паднялі галаву, пагражалі незалежнасці ВКЛ.

Выйшлі да межаў ВКЛ крыжакі. Абапіраючыся на залатаардынскія

палкі, двойчы спрабавала пакончыць з Наваградкам Галіцка-Ва-

лынскае княства.

У крыніцах захавалася зусім мала звестак аб унутранай паліты-

цы Трайдзена. Ён актыўна працягваў на землях Панямоння аб'яд-

наўчую палітыку Міндоўга і Войшалка: жорстка распраўляецца з

праціўнікамі, клапаціцца аб умацаванні дзяржавы. У часы Трайдзе-

на ў склад Літоўскага княства ўвайшлі землі яцвягаў - у 1278 г. там

ужо гаспадарыў намеснік і брат вялікага князя Сірпуцый. Трайдзен

даў у сваёй дзяржаве прытулак прусам, якія пад націскам крыжа-

коў пакінулі свае землі.

Значна больш сведчанняў засталося ў крыніцах пра знешнія

абставіны дзяржаўнага жыцця княства ў 1270-ыя гады.

198

3 самага пачатку свайго княжання Трайдзену прыйшлося брацца

за меч. Войны былі для яго з'явай звычайнай. "Весь живот свой

до войны и крови розляня простовал", "шмат ваяваў і заўсёды

перамагаў ", - так характарызуецца ў летапісах ВКЛ яго дзейнасць.

Яго знешняя палітыка мела перш за ўсё на мэце абарону тэры-

тарыяльных інтарэсаў дзяржавы. Галоўным праціўнікам, як і пры

яе ўтварэнні, заставаліся галіцка-валынскія князі. Таму барацьба з

імі складала галоўны змест вайсковай дзейнасці Трайдзена.

Нядзіўна, што галіцка-валынскі летапісец, які ўхвальна апісаў

дзейнасць уласных князёў, нават калі яны хадзілі крыжовымі пахо-

дамі на яцвягаў ці на аднаверных суайчыннікаў у верхнім Паня-

монні, даў знішчальную характарыстыку іх саперніку: "Окаяньный

и безаконьный, проклятый, немилостивый Трайдзен, его же безза-

конья не могохом псати срама ради". Летапісец параноўвае Трайд-

зена з Ірадам і Неронам, не забыўшы дадаць, што ён "многа злей-

ша того безаконья чиняша", што ён ледзь не вораг чалавецтва.

Гэта была своеасаблівая помста Трайдзену за яго рашучыя крокі па

пашырэнню межаў Літоўскага княства за кошт паўднёвых і паўд-

нёва-заходніх зямель, што належалі Галіцка-Валынскаму княству.

Такія моцныя эпітэты летапісца ў той жа час наводзяць на думку,

што наваградскі князь быў чалавекам уладарным, рашучым і

хітрым, які асабліва не выбіраў сродкі для дасягнення сваіх мэтаў.

У 1274 г. Трайдзен парушыў мір паміж Наваградкам і Галічам,

нечакана напаў з гарадзенскай дружынай на Драгічын, які належаў

галіцкаму князю Льву, захапіў горад і "избіша вся и мала и до

велика". Напад гарадзенцаў выклікаў жорсткую помсту князя Льва.

Канфлікт паміж Трайдзенам і Львом набыў грандыёзныя памеры: у

яго былі ўцягнуты амаль усе суседнія княствы. Леў Галіцкі звяр-

нуўся за дапамогай да татарскага хана Менгуцымера, "прося себе

помочи у него на Литвоу ". Хан не адмовіў яму, бо ардынцам адк-

рывалася магчымасць парабаваць, а то і заняволіць адну з бела-

рускіх зямель, што адзіныя ва ўсёй Усходняй Еўропе былі свабод-

ны ад іх ярма. Даўшы Льву раць на чале з ваяводам Ягурчынам,

Менгуцымер адначасова прымусіў ісці на Літву залежных ад яго

бранскага і смаленскага князёў. Да гэтай кааліцыі далучылі тураўс-

кую і пінскую-дружыны. Паход 1274 г. быў цяжкім ударам для

199

маладой панямонскай дзяржавы і яе сталіцы. Але ён не дасягнуў

сваёй канчатковай мэты з-за адсутнасці адзінства і сварак у стане

саюзнікаў.

Пасля кароткага замірэння на Наваградак зноў насунулася гроз-

ная небяспека. У 1277 г. аб'яднанае войска галічан і татараў высту-

пае ў паход. Татарская рать на чале з ваяводам Мамшынам адразу

накіравалася да Наваградка, ўвайшла ў сталіцу і разрабавала яе,

нанесла ёй шмат разбурэнняў. Галіцка-валынскія князі сабраліся да

паходу на Навагародак у Бярэсці, аднак, даведаўшыся пра спуста-

шэнне сталіцы татарамі, змянілі свой план і пайшлі на Гародню.

Але іх напаткала няўдача. Перабежчык паведаміў гараднянам аб

безладдзі ў варожым войску. Гарадняне накіравалі на варожае вой-

ска дружыну прусаў і борцяў, якія ўцяклі ад немцаў і былі паселе-

ны Трайдзенем у горадзе. Яны адных пабілі, другіх узялі ў палон.

На наступны дзень раз'юшаныя князі сталі палком пад Гародняй.

Толькі гарадняне "аки мертва стояша на забролях города" і муж-

на адбілі штурм. Такога адпору князі не чакалі. Адзінае, што заста-

валася: прасіць міру, "како города им не имати", ды ісці прэч. Так

бясслаўна скончыўся паход 1277 г. Трайдзен адбіў у галіцка-ва-

лынскіх князёў жаданне хадзіць на Літву і актывізаваў свае дзеянні

на заходнім накірунку.

На захадзе інтарэсы ВКЛ сутыкаліся з інтарэсамі Польшчы.

Трайдзен робіць удалы паход на Люблін і бярэ шматлікі палон,

аддае сваю дачку замуж за полацкага князя. Галоўнай пагрозай для

паўночна-заходніх зямель дзяржавы была крыжацкая агрэсія. Ры-

цары імкнуліся ўсё глыбей па Дзвіне пранікнуць на ўсход. Трайд-

зен неаднаразова ваюе Дынабург (Даўгаўпілс), аднак авалодаць

непрыступным нямецкім замкам не змог. Буйныя сутыкненні з

лівонскімі рыцарамі адбыліся ў 1270, 1278, 1279 гадах. У 1281 г. ён

захапіў Герцыке, які абмяняў на Дынабург.

Княжанне Трайдзена было часам умацавання ВКЛ. Яно праход-

зіла ў барацьбе з унутранай і знешняй пагрозай. У часы Трайдзена

ВКЛ выступае як унутрана стабільная дзяржава, здольная весці

актыўную знешнюю палітыку.

Далейшая гісторыя ВКЛ пасля смерці Трайдзена раптоўна апус-

каецца ў змрок. Мы нават не можам ўпэўнена сказаць, хто змяніў

200