Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

не. На карысць гэтай думкі гаюрыць той факт, што рукапіс "Слова

аб паходзе Ігаравым" трапіў ў калекцыю графа Румянцава ў той час,

калі яго давераныя асобы рабілі пошукі старажытнасцяў на новада-

лучаных да Расійскай імперыі заходнебеларускіх землях. Паводле

іншай версіі "Слова..." было напісана ў Кіеве.

Апавяданне пра няўдалы паход ноўгарад-северскага князя Ігара

Святаславіча, якое паслужыла сюжэтнай канвой твора, падаецца на

фоне шырокай карціны жыцця Старажытнай Русі. Невядомы аўтар

усхвалявана і пранікліва распавядае аб былой магутнасці Русі,

асуджае княжацкія міжусобіцы, заклікае князёў да аб'яднання. У

«Слове» шмат згадак пра беларускія землі, асабліва аб Полацкім

княстве. 3 цеплынёй і спачуваннем апісаны аўтарам полацкі князь

Усяслаў Брачыславіч, ярка паказана бітва на Нямізе 1067 г., нагад-

ваецца полацкі князь Ізяслаў Васількавіч.

Іншыя жанры арыгінальнай літаратуры, атрымаўшыя шырокае

распаўсюджванне на беларускіх землях у IX—XIII стст., прадстаў-

лены жыційнымі (агіяграфічнымі), паломніцкімі і Павучальнымі

творамі. Тут найбольш цікавымі з'яўляюцца "Жыццё Еўфрасінні

Полацкай", "Жыццё Аўраамія Смаленскага", "Хаджэнне Ігнація

Смаляніна" і іншыя. 3 твораў павучальнага жанру належыць вылу-

чыць спадчыну Кірылы Тураўскага (каля 1130-каля 1182 гг), вы-

датнага літаратара і філосафа-багаслова. Аб яго жыцці да нас

дайшлі ўрыўкавыя звесткі. Усе жыццё ён правёў у Тураве, вырас у

багатай мяшчанскай сям'і і атрымаў высокую для тых часоў адука-

цыю. Затым пайшоў у манастыр і ўрэшце атрымаў сан епіскапа.

Кірыла Тураўскі быў вядомы як майстар аратарскай прозы, выдат-

ны палеміст. 3 ягонай спадчыны захавалася восем "слоў" - пропа-

ведзяў, некалькі дыдактычных аповесцяў-прытчаў, два каноны і

каля трыццаці малітваў-споведзяў. "Прытча пра душу і цела", "Пра

сляпога і кульгавага", "Слова на Вялікдзень", "Аповесць пра бела-

рызца і манаха". Творы Кірылы Тураўскага на працягу стагоддзяў

пераходзілі з аднаго рукапіснага зборніка ў другі, змяшчаліся ў

беларускіх першадруках. У цэнтры большасці твораў пісьменніка -

клопаты аб духоўнай дасканаласці чалавека, якую аўтар разумеў у

адпаведнасці з этычнымі і эстэтычнымі ідэаламі свайго часу. За

выдатнае аратарскае майстэрства Кірылу Тураўскага сучаснікі

181

справядліва называлі "Златавустам, лепш за другіх заззяўшым на

Русі". Творчасць філосафа і пісьменніка з Турава была вядома

далёка за межамі беларускіх зямель.

У агульную скарбонку ўсходнеславянскіх народаў увайшла

спадчына ўраджэнца Смаленскага княства, пісьменніка, філосафа і

царкоўнага дзеяча Клімента Смаляціча, які на працягу сямі год

быў кіеўскім мітрапалітам. На жаль, да нашых дзён дайшоў толькі

адзін яго твор - "Пасланне Фаме прасвітару", у якім аўтар выказаў

сябе арыгінальным мысліцелем, здольным палемістам і шырока

эрудзіраваным крытыкам.

Пісьменства прынесла з сабой звычай стварэння бібліятэк і архі-

ваў. Адной з першых (з сярэдзіны ХІ ст.) на беларускіх землях была

закладзена бібліятэка Сафійскага сабора ў Полацку. Тут на працягу

чатырохсот год (да 1563 г., калі яна была разрабавана) назапашаны

былі многія сотні каштоўных рукапісаў, багата ілюстраваных кніг,

актавых дакументаў. Кнігі мелі вялікую каштоўнасць не толькі дзя-

куючы свайму зместу, але і з-за выдатнага аздаблення. Яны пісаліся

на пергаміне уставам - характэрным для старажытнаславянскай

пісьменнасці тыпам кірылічнага пісьма, якому былі ўласцівы стро-

гая геаметрычнасць літар, злітнае напісанне слоў у радку. Рукапісы

ўпрыгожвалі шматкаляровымі мініяцюрамі, застаўкамі, канцоўкамі,

ініцыяламі. Мініяцюры малявалі згодна з традыцыямі іканапісу:

ужывалася адваротная перспектыва, плоскаснасць выяваў, сімваліч-

насць фону. Загалоўкі і канцоўкі аздабляліся раслінным арнаментам

з выявамі звяроў і птушак. Пераплёты рукапісных кніг аздаблялі

каштоўнымі каменямі, на іх рабілі абклады з парчы і аксаміту, золата

і серабра, дэкарыравалі чаканкай, эмалямі, гравіроўкай. Рукапісных

кніг IX-—XIII стст. захавалася мала. Самымі раннімі з дайшоўшых да

нас ад нашых продкаў кніг з'яўляюцца Тураўскае Евангелле XI ст.,

якое сёння знаходзіцца ў бібліятэцы Акадэміі навук Літвы, і Полац-

кія Евангеллі XII—XIV стст., што трапілі ў Пецярбург і цяпер захо-

ўваюцца ў бібліятэцы імя Салтыкова-Шчадрына.

Распаўсюджванню пісьменнасці садзейнічалі нешматлікія шко-

лы, якія дзейнічалі пры княжацкіх дварах і манастырах. У Полацкім

княстве адну з першых школ стварыла князёуна Прадслава, атры-

маўшая ў манастве імя Ефрасінні. Ефрасіння Полацкая (1104(?) -

182

1167(?)) была дачкой Святаслава (у хрышчэнні Георгія) і ўнучкай

Усяслава Брачыславіча. У 12-гадовым узросце яна пастрыглася ў

манахіні і жыла ў келлі Сафійскага сабора ў Полацку, дзе займалася

перапісваннем кніг для яго бібліятэкі. У канцы 1120-х гадоў Ефрасі-

ння заснавала непадалёку ад Полацка жаночы манастыр, а ў канцы

1150-х - мужчынскі. Пры гэтых манастырах створаны былі школы,

дзе вучыліся не толькі хлопчыкі, але і дзяўчынкі. У канцы жыцця

Ефрасіння Полацкая адбыла паломніцтва ў Іерусалім, дзе і памерла.

Мошчы яе былі спачатку перавезены ў Кіеў, а затым у заснаваны ёю

Спаса-Ефрасіннеўскі жаночы манастыр каля Полацка. Асветніца з

роду Усяслава была далучана праваслаўнай царквой да ліку святых

за яе дзейнасць на ніве ўмацавання хрысціянскай веры і асветы.

Дзень памяці Св. Еўфрасінні адзначаецца царквой 23 траўня.

Надзвычай багатыя традыцыі склаліся у гэты час ў дойлідстве.

Уяўленні аб забудове старажытных беларускіх гарадоў даюць матэ-

рыялы археалагічных раскопак у Брэсце, Гародні, Полацку, Зас-

лаўі, Менску г другіх населеных месцах Беларусі. У Брэсце, на-

прыклад, археолагі выявілі 224 жылыя і гаспадарчыя пабудовы,

большасць якіх уяўляюць сабой аднакамерныя драўляныя зрубы

памерам 13—16 квадратных метраў. У XII ст. на беларускіх землях

з'яўляюцца першыя мураваныя помнікі-вежы, храмы, крэпасці.

Адзін з першых у 1920-я гады беларускіх даследчыкаў гісторыі

айчыннага дойлідства М. Шчакаціхін вылучыў на падставе харак-

тэрных прыкмет (спосабаў кладкі, дэкору, памераў і планаў будын-

каў) тры арыгінальныя школы дойлідства на беларускіх землях у

згаданы час: полацка-віцебская, гарадзенская і смаленская.

Полацкая школа дойлідства адчула на сабе ўплыў візантыйскай

і малаазіяцкай архітэктурных школ. Яе адметнасцямі быў лаканізм

архітэктурнай канструкцыі, выкарыстанне так званай муроўкі "з

прыхаваным радам" (адзін рад тонкай цэглы-плінфы "ўтапліваўся"

ў паверхні і замазваўся белым расчынам-цмянкай, ствараючы стра-

каты ўзор), адсутнасць знешняй тынкоўкі, аздабленне інтэр'ера

фрэскамі. Сёння вядомы некалькі мураваных забудоў полацка-

віцебскай школы: Пятніцкая і Барысаглебская цэрквы ў Бельчыцах,

Спаса-Ефрасіннеўская царква ў Полацку, Дабравешчанская царква

ў Віцебску, княжацкі церам у Полацку. Буйнейшым помнікам гэтай

183

школы, найстаражытным мураваным храмам Беларусі з'яўляецца

сабор Святой Сафіі ў Полацку. Гэты храм, магчыма, быў пабудава-

ны не толькі як хрысціянская святыня, але і як сімвал незалежнасці

Полацкага княства ад Ноўгарада і Кіева ў часы Усяслава Брачысла-

віча. Яго ўзнікненне датуюць перыядам з 1044 па 1066 гады, па-

водле іншых звестак ён быў збудаваны паміж 1050 і 1060 гадамі.

Стварэнне прадстаўнічай царквы ў Полацку ставіла горад у адзін

шэраг з Кіевам і Ноўгарадам, дзе такія ж храмы або ўжо былі

збудаваны, або будаваліся, і пазбаўляла Усяслава ад магчымых абв-

інавачванняў у язычніцтве. Полацкі Сафійскі сабор уяўляў сабою

пяцінефны крыжакупальны храм з трыма граненымі апсідамі, на

даху якога мелася пяць ці сем купалоў. Знутры храм быў аздоблены

фрэскамі, рэшткі якіх захаваліся да нашых дзён. На працягу сваёй

доўгай гісторыі Полацкая Сафія двойчы была перабудавана, апошні

раз - у XVIII ст., калі рэшткі старажытнай царквы былі ўключаны

ў касцёл стылю барока і згубілі пачатковы выгляд.

3 твораў гродзенскай школы дойлідства сёння вядомы ніжняя,

Прачысценская і Барысаглебская (Каложская) цэрквы ў Гродне,

рэшткі царквы ў Ваўкавыску і гродзенскі княжацкі церам. Гродзен-

скія майстры (імя аднога з іх - Пятра Міланегі - захавалася) ўжы-

валі муроўку з чэсаных камянёў і плінфы, упрыгожвалі культавыя

пабудовы звонку маёлікавымі пліткамі, ствараючы рознакаляровыя

кампазіцыі, з іх жа сцялілі падлогу. У сваіх галоўных рысах грод-

зенская школа сфарміравалася ў XII ст. На думку М. Шчакаціхіна,

яе забудовы, падобныя на каўказскія і малаазіяцкія хрысціянскія

храмы, утрымлівалі пры гэтым некаторыя рысы візантыйскай архі-

тэктуры. Найлепш захавалася царква Барыса і Глеба, пабудаваная ў

1180-я гады на стромкім беразе Нёмана. Шасціслупны трохнефны

храм памерам 21,5 на 13,5 метра спалучыў у сабе найбольш харак-

тэрныя рысы школы, знутры сцены былі часткова атынкаваны і

ўпрыгожаны фрэскамі, дзеля лепшай акустыкі і палягчэння канст-

рукцыі ў іх былі ўмураваны гаршкі - галаснікі.

Смаленская школа дойлідства цесна звязана была з кіеўскай

архітэктурнай школай і нагадвала некаторыя яе рысы. 3 пабудоў

XII—XIII стст. да нас дайшлі рэшткі цэркваў Спаса на Смядыні,

Барысаглебскай, Петрапаўлаўскай і іншых.

184

У XIII ст. беларуская архітэктура папоўнілася вежамі, якія буда-

валіся ў выглядзе данжонаў ці асобна, ці ў комплексе крэпасных

сцен. Найлепш захаванай з'яўляецца Камянецкая вежа, пабудава-

ная непадалёку ад Брэста.

Высокага ўзроўню на беларускіх землях дасягнула ў гэты час

выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Галоўнымі жан-

рамі першага з іх былі ў IX—XIII стст. манументальны жывапіс

(мазаіка, фрэска), іканапіс і кніжная мініяцюра. На беларускіх зем-

лях майстэрства мазаікіл'явідася ў XII ст., трапіўшы сюды, хутчэй

за ўсё, з Візантыі. У якасці матэрыялу выкарыстоўвалі смальту —

каляровае непразрыстае шкло ў выглядзе кубікаў ці пласцінак. Ма-

заіка аздабляла збудаванні Верхняга замка і храм-пазавальню Спа-

са-Ефрасіннеўскага манастыра ў Полацку, Ніжнюю царкву ў Га-

родні. Фрэскавы жывапіс - размалёўка прыроднымі фарбамі па

свежым тынку - захаваўся фрагментарна. Уяўленні аб традыцыях і

тэхніцы фрэскавага жывапісу даюць роспісы Спаса-Ефрасіннеўс-

кай царквы, дзе ў алтарнай частцы, на сценах, слупах, што падт-

рымліваюць хоры, у келіі Ефрасінні Полацкай адкрыта больш як

дваццаць фрагментаў роспісу з выявамі святых. Тыпажы, выкарыс-

таныя мастакамі, нагадваюць візантыйскія - вузкія твары, міндале-

падобныя вялікія вочы, сціснутыя, але цёплыя і прасякнутыя жыц-

цём вусны. Магчыма, што ў вобразе адной са святых намалявана

заснавальніца храма - Ефрасіння Полацкая.

Іконы, створаныя на беларускіх землях у той час, пакуль што не

выяўлены даследчыкамі. Але ў літаратуры маюцца звесткі аб нека-

торых найбольш шанавальных іконах, якія былі прывезены з Візан-

тыі. Гэта падораная Ефрасінні Полацкай ікона Эфескай або Кор-

сунскай Багародзіцы, напісаная згодна з паданнем святым Лукой

яшчэ пры жыцці яе персанажа, ікона "Дзьмітры Салунскі" і інш.

Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва ў гэты час вылучаецца ў

самастойную галіну творчасці, адбываецца спецыялізацыя рамесні-

ваў у асобных яго відах, удасканальваюцца тэхніка апрацоўкі матэ-

рыялу, мастацкія прыёмы, болын разнастайнымі становяцца формы

і тыпы твораў. Зберагліся шматлікія мастацкія вырабы з дрэва -

прылады працы і прадметы побыту, упрыгожаныя арнаментальнай

контурнай разьбой. У XII ст. расквітае разьба па косці. У Полацку,

185

Гародні, Тураве, Пінску і іншых гарадах знойдзены касцяныя

гронкі нажоў, грабяні, лыжкі, накладкі на зброю, упрыгожаныя

геаметрычным арнаментам у тэхніцы гравіроўкі. Высокамастацкімі

з'яўляюцца шахматныя фігуркі з косці, знойдзеныя ў Ваўкавыску,

Лукомлі, Гародні. У ювелірным мастацтве шырока пачынаюць

ужывацца філігрань, гравіроўка, залачэнне, ліццё. Сярод шматлікіх

ювелірных вырабаў найбольш значнай каштоўнасцю з'яўляецца

крыж, зроблены па заказу Ефрасінні Полацкай ювелірам Лазарам

Богшай у 1161 г. Ягоная каштоўнасць тлумачыцца не толькі мас-

тацкай дасканаласцю. Гэта была даразахавальніца для святых

рэліквій, якія пасланцы полацкай князёўны прывезлі з Усходу.

Крыж шасціканцовы, даўжынёй 51 см, драўляны, пакрыты зала-

тымі і сярэбранымі пласцінамі, абкладзены каштоўнымі камянямі,

жэмчугам і выявамі святых, зробленымі ў тэхніцы перагародчатай

эмалі. На баках яго знаходзіцца надпіс, у якім пад пагрозай праклё-

ну забараняецца перанясенне крыжа са Спаса-Ефрасіннеўскай цар-

квы, якой ён быў ахвяраваны. Падчас вайны Полацка са Смаленс-

кам смаляне вывезлі крыж да сябе. Вярнуў яго ў Полацк Іван IV,

даўшы такі зарок у выпадку ўзяцця горада. У 1812 г. крыж схавалі

ў сцяне Сафійскага сабора, а ў 1841 г. зноў паклалі ў адноўленую

Спаса-Ефрасіннеўскую царкву. У 1920-я гады падчас барацьбы з

рэлігіяй ён быў перанесены ў царкоўна-археалагічны музей, а за-

тым у сутарэнне Магілёўскага банка. Адтуль гэтая святыня знікла

напярэдадні ці ў час вайны.

Уяўленні аб музычнай культуры беларускіх зямель IX—XIII стст.

даюць выявы музыкантаў, зробленыя ў творах дэкаратыўна-прык-

ладнога мастацтва. Пры княжацкіх дварах гучала ўрачыста-цырыма-

ніяльная і ваенная музыка. Народнае музычнае мастацтва атрымала

развіццё ў творчасці скамарохаў, народных казачнікаў і спевакоў.

Яны ігралі на гуслях, жалейках, бубнах, суправаджалі народныя свя-

ты, гульні, абрады. Існавала і царкоўная музыка, традыцыі якой

прыйшлі на беларускія землі з Візантыі, у працэсе развіцця ў ёй

узнікла своеасаблівая сістэма спеваў - знаменны распеў.

Культурныя здабыткі беларускіх зямель IX—XIII стст. з'яўля-

юцца неад'емнай часткай нашай культурнай спадчыны. Яны і сён-

ня арганічна ўпісваюцца ў духоўнае жыццё беларусаў.

186

ЛЕКЦЫЯ 12

УТВАРЭННЕ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА,

РУСКАГА I ЖАМОЙЦКАГА

• Прычыны аб'яднання славянскіх і балцкіх зямель вакол Наваг-

радка. Міндоўг.

• Дзейнасць Войшалка, Трайдзена і Віценя.

Прычыны аб'яднання славянскіх і балцкіх зямель

вакол Наваградка. Міндоўг

У канцы 30х - 40-ых гадоў XIII ст., калі землі ўсходніх славян

папалі пад мангола-татарскае ярмо, у Панямонні, на балта-сла-

вянскім сумежжы, некалі падпарадкаван,ым Кіеву, узнікае новая

дзяржава - Літоўская ці, як яно яшчэ фігуруе ў тагачасных крыні-

цах, Вялікае Наваградскае княства. Пачынаецца новы перыяд гісто-

рыі Беларусі, галоўным зместам якога з'яўляецца фарміраванне на

яе і суседніх тэрыторыях Вялікага княства Літоўскага, Рускага і

Жамойцкага (далей - ВКЛ)

Утварэнне ВКЛ - заканамерны вынік унутранага сацыяльна-

эканамічнага і палітычнага развіцця зямель сучасных Беларусі і

Літвы ў XII—XIII стст.

Адносіны ўсходнеславянскіх княстваў са сваімі бліжэйшымі

балцкімі суседзямі былі няпростымі. Разрозненыя землі гістарыч-

най Літвы ў X—XII стст. былі аб'ектам заваёвы суседніх славянскіх

дзяржаў. Вядомы паходы на літву кіеўскага князя Яраслава Мудра-

га ў 1040 і 1044 гг., Мсціслава Кіеўскага сумесна з Усеваладкам

Гарадзенскім у 1132 г., полацка-менскага князя Валадара Глебавіча

каля 1159 г. У 1191 г. рыхтаваўся сумесны паход полацкіх і наўга-

родскіх атрадаў. У пачатку XIII ст. на літву хадзілі полацкія, чарні-

гаўскія, смаленскія князі. Полацкія князі неаднаразова выкарысто-

ўвалі літоўскія дружыны для высвятлення адносін паміж сабой і са

сваімі суседзямі ў час міжусобіц. У'Аповесці мінулых гадоў" літва

называецца ў ліку плямёнаў, якія плацілі даніну Кіеву.

Частымі былі спусташальныя паходы ўсходнеславянскіх дру-

жын і на яцвяжскія землі. У 983 г. хадзіў на яцвягаў вялікі кіеўскі

187

князь Уладзімір Святаслававіч, у 1038 г. - яго сын Яраслаў. У XII-

першай палове XIII ст. барацьбу з яцвягамі і літвой вядуць галіцка-

валынскія князі; па летапісах вядомы іх паходы ў 1112, 1113, 1196,

1227, 1235, 1248, 1253, 1258 гадах.

У сваю чаргу ў XI-першай трэці XIII ст. літоўскія і яцвяжскія

дружыны неаднаразова робяць набегі на славянскія княствы, да-

ходзяць да Тураўскай, Валынскай, Ноўгарад-Северскай, Смаленс-

кай зямель. Галоўнай мэтай гэтых паходаў быў не захоп чужой

тэрыторыі, а рабаўніцтва, захоп палонных, хатняй жывёлы і г. д.

Яны насілі грабежніцкі характар і з'яўляліся адной з крынГц наза-

пашвання багаццяў літоўскай знаці. 3 летапісаў і хронік вядомы

літоўскія паходы ва ўсходнеславянскія землі ў 1205, 1207, 1216,

1224, 1225, 1226, 1229, 1234 і ў іншыя гады. Толькі на працягу

1201—1236 гг. літоўскія князі арганізавалі 14 буйных паходаў.

"Беда бо бе в земле Володимерьстей от воеванья литовского и

ятвяжского ", - піша, напрыклад, Галіцка-Валынскі летапіс.

Зыходзячы з рэальных фактаў літоўскіх паходаў на ўсходнесла-

вянскія землі, гісторыкі канца XIX—XX стст. распрацавалі "канф-

рантацыйную" версію генезісу ВКЛ, згодна з якой верхняе і ся-

рэдняе Панямонне былі зонай адвечнай балта-славянскай канфран-

тацыі, ці змагання за тэрыторыі. Спачатку, маўляў, усходнія славя-

не перамагалі тут і цяснілі балтаў, потым па меры раздраблення і

аслаблення Русі балты ў сваю чаргу перайшлі ў наступ. Паступова

балцкая экспансія з ваенна-рабаўнічай перарастае ў тэрытарыяль-

на-захопніцкую. Між тым прыхільнікам гэтай тэзы не ўдалося вы-

явіць ніводнага факта захопу літвой якога-небудзь горада ці зямлі

на тэрыторыі будучай Беларусі. Усе вядомыя выпадкі прыходу

літоўскіх князёў на княжанне ва ўсходнеславянскія гарады ў XIII

ст. адбыліся праз запрашэнне. Больш таго, у крыніцах няма прамых

ці вартых даверу ўскосных сведчанняў аб нападзе летапіснай Літвы

на Наваградак, Гародню, Ваўкавыск. Раней даследчыкі не заўва-

жалі і таго, што ваяўнічы рух балтаў быў накіраваны за межы

Панямоння. Гэта быў рэгіён балта-славянскага супрацоўніцтва, у

якім актыўным і культурна дамінуючым бокам былі ўсходнія сла-

вяне, якія з часам асімілявалі балцкіх аўтахтонаў.

Да пачатку XIII ст. сацыяльна-эканамічнае развіццё летапіснай

188

літвы, аўкштайтаў, жамойтаў (жамойці, жмудзі) прывяло да фармі-

равання феадальных адносін, да падзелу на знаць і просты народ.

У іх яшчэ не было гарадоў, яны не мелі свайго пісьменства. Літва і

Жмудзь уяўлялі сабой шэраг асобных зямель з "кунігасамі" (кня-

зямі) на чале. К таму часу яны выйшлі з залежнасці ад суседніх

усходнеславянскіх дзяржаў. Іх развіццё знаходзілася на той стадыі,

услед за якой ідзе ўтварэнне дзяржавы. Палітычнае адзінства стала

неабходнасцю часу. Больш цеснаму згуртаванню плямён, іх ваенна-

палітычнай, тэрытарыяльнай кансалідацыі садзейнічаў знешні фак-

тар - пагроза з боку крыжакоў, якія ў канцы XII - пачатку XIII ст.

з'явіліся ў Прыбалтыцы і пачалі каланізаваць яе тэрыторыі.

Паступова з асяроддзя літоўскай знаці вылучаюцца найбольш

уплывовыя і магутныя. Вядомым сярод іх у пачатку XIII ст. быў

Міндоўг, які пачаў барацьбу за падпарадкаванне літоўскіх зямель

пад сваёй уладай.

Імкненне да кансалідацыі прыходзіць на змену цэнтрабежным

тэндэнцыям і на славянскіх землях. Рост вытворчых сіл, умацаван-

не феадальных адносін, паглыбленне грамадскага падзелу працы,

развіццё гандлю садзейнічалі пераадоленню адасобленасці кня-

стваў, зліццю іх у больш буйныя дзяржавы. Эканамічнае і палітыч-

нае збліжэнне, этнакультурная роднаснасць старажытнабеларускіх

зямель выклікалі неабходнасць іх тэрытарыяльнай кансалідацыі.

Асабліва ўзмацніўся цэнтраімклівы працэс на Беларусі ў другой

палове XII - пачатку XIII ст.

Новы этап дзяржаваўтварэння быў звязаны са складанай знеш-

непалітычнай сітуацыяй ва Усходняй Еўропе. Уся паўднёвая і

ўсходняя часткі ўсходнеславянскага арэала на працягу 1237—1242

гг. былі зруйнаваны мангола-татарамі. Акрамя таго, знешняя не-

бяспека пагражала з поўначы і з захаду: немцы з пачатку XIII ст.

усталяваліся ў ніжнім Падзвінні. Гэта быў час, калі з розных

бакоў на беларускія землі няўмольна насоўваліся крыжакі і

мангола-татары. У пачатку XIII ст. Полацкае княства першае з

усходнеславянскіх зямель прыняла на сябе цяжар барацьбы з кры-

жакамі. Тэўтонскі ордэн, заваяваўшы Прусію, з 1283 г. распачаў

актыўную агрэсію на Панямонне, якое адчувала пагрозу таксама і з

паўднёвага ўсходу. Ніколі так востра, як у XIII ст., не паўставала

189

перад нашымі продкамі пытанне - быць ці не быць? У такіх умо-

вах адышлі на другой план ранейшыя спрэчкі і сваркі крывічоў і

дрыгавічоў паміж сабою і з даўнімі суседзямі - "паганаю літвою".

Гістарычнай неабходнасцю часу сталі пошукі больш цеснага

кантакту ў эканамічнай і палітычнай сферах, больш цеснае тэрыта-

рыяльнае і ваенна-палітычнае аб'яднанне славянскіх і балцкіх зя-

мель. Ідэя кансалідацыі набывала ўсё больш прыхільнікаў. Перад

пагрозай небяспекі полацкія князі нярэдка ўступалі ў саюз з

літоўскімі і сумесна выступалі супраць крыжакоў. У канкрэтных

гістарычных умовах таго часу склаўся своеасаблівы славянска-

літоўскі ваенна-палітычны саюз, які і выклікаў да жыцця новае

палітычнае аб'яднанне - Вялікае княства Літоўскае. Ваенная паг-

роза звонку паскорыла працэс аб'яднання. Перавага палітычных

прычын над эканамічнымі адрознівала яго ад аналагічных працэ-

саў у Заходняй Еўропе. Патрэбна была арганізацыя для абароны

сваёй жыццёвай прасторы з моцным, правераным у баях і паходах

ваенным правадыром. Яго этнічнае паходжанне істотнага значэння

не мела, асабліва ў Панямонні, дзе два этнасы стагоддзямі жылі

ўперамежку.

Пачаткам ВКЛ стаў палітычны саюз дзвюх галоўных рэгіяналь-

ных сіл - усходнеславянскіх панямонскіх гарадоў з некаторымі

найбольш моцнымі правадырамі балцкіх плямёнаў, а калі канкрэт-

на, то пачаткам быў саюз важнейшага горада рэгіёна Наваградка з

мацнейшым з суседніх кунігасаў Міндоўгам. Менавіта гэты саюз

паклаў пачатак працэсу дзяржаваўтварэння. Пісьмовыя крыніцы не

зафіксавалі фармальны акт гэтага саюза, як і час яго ўтварэння.

Першыя свае крокі гэта дзяржава рабіла ў Навагародку. На пра-

цягу XIII ст. гэты горад няспынна імкнуўся да аб'яднання вакол

сябе суседніх славянскіх і балцкіх зямель.

Здавалася б, што аб'яднаўчым цэнтрам павінен быў стаць По-

лацк, які меў даўнюю традыцыю самастойнага і незалежнага дзяр-

жаўнага існавання. Аднак феадальныя ўсобіцы XII ст. , цяжкая

барацьба з крыжацкай агрэсіяй і страта выхаду да Балтыйскага

мора ў пачатку XIII ст. падарвалі яго сілы. У сярэдзіне XIII ст.

цэнтр палітычнага жыцця Беларусі перамяшчаецца з Падзвін-

ня ў Панямонне, з Полацка ў Наваградак, які быў тады самым

190