Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

сілу, Альберт заснаваў у 1202 г. вайскова-манаскі ордэн Братоў

Хрыстовага воінства. Па чырвонай выяве мяча на белых плашчах

ён больш вядомы як Ордэн мечаносцаў. 3 1237 г. пачынае называц-

ца Лівонскім. Ён заняўся заваёвай і хрысціянізацыяй

ніжнядзвінскіх зямель. Гэта быў першы, пакуль яшчэ не ваенны,

удар по Полацку. За крок ад яго спрадвечных зямель ужо стаялі

крыжакі. Больш як на два стагоддзі Ордэн мечаносцаў стаў самым

небяспечным ворагам для Полацкай зямлі.

I працягвалася хрышчэнне Лівоніі. "Спустошылі і аддалі агню

ўсе весі, а мужчын, якіх маглі захапіць, усіх спалілі жывымі... ", -

піша Генрых Латвійскі. Лівы на каленях прасілі полацкага князя

заступіцца за іх. Толькі цяпер у Полацку забілі трывогу. Гаспада-

ранне немцаў у падуладных яму землях, блакіраванне Рыгай важ-

най гандлёвай артэрыі, стварэнне Ордэна мечаносцаў прымусіла

палачан, якія павінны былі стаць чарговай ахвярай агрэсіі, да неад-

кладных адказных дзеянняў.

Першая адкрытая сутычка Полацка з крыжакамі адбылася ў

1203 г, калі Уладзімір узяў у аблогу замак Ікскуль непадалёку ад

Рыгі, а потым крэпасць Гольм. Месца паходу было выбрана не

выпадкова, бо менавіта замак Ікскуль разам з першай лацінскай

царквою быў закладзены з дазволу Уладзіміра тым самым Мейнар-

дам. У гэтым жа годзе дружына князя Герцыкі Усевалада разам з

атрадамі літвы напала на Рыгу. Крыжацкія замкі захапіць не ўдало-

ся. Беззваротна мінуў той час, калі перавага ў вайсковых сілах

была на баку палачан. Усевалад з літвой выпаліў рыжскія прыгара-

ды, але самім горадам не авалодаў. Першая баявая сустрэча Уладз-

іміра з крыжакамі закончылася паражэннем для палачан, якія неда-

ацанілі крыжацкай сілы і іх навейшай еўрапейскай зброі. Ікескола

грашыма адкупілася ад палачан, Гольм абараняўся зброяй. Балісты

- прыстасаванні, што кідалі з замкавых сцен вялізныя камяні, па-

ранілі шмат полацкіх вояў. Уладзімір не рашыўся пад іхнім абстрэ-

лам перапраўляцца цераз Дзвіну штурмаваць замак. Першы паход

палачан на крыжакоў няўдала закончыўся.

Падзеі 1203 г. азначалі пачатак адкрытай вайны паміж По-

лацкам і Рыгай. Полацкая зямля першай з усіх усходнесла-

вянскіх земель уступіла ў. барацьбу з крыжацкай агрэсіяй, якая

151

найперш пагражала яе інтарэсам. Полацкія князі не адолелі во-

рага, загінулі ў няроўнай барацьбе, але зачын на будучую слаўную

перамогу яны зрабілі. Грунвальд пачынаўся ў 1203 г. пад Рыгай,

дзе дружыны беларускіх і балцкіх князёў упершыню ўступілі ў

сечу з крыжакамі.

Абараняючы свае інтарэсы ў Прыбалтыцы, Полацк бараніў і

інтарэсы балцкіх і фіна-угорскіх плямёнаў, якія супраціўляліся за-

ваёўнікам і бачылі ў Полацку сваю надзейную апору.

1205 год унёс новыя ўскладненні ў жыццё полацкіх князёў -

Альберт прывёз з Заходняй Еўропы ў Рыгу новае папаўненне місія-

нераў. Прасоўваючыся ўверх па Заходняй Дзвіне, немцы разбуралі і

палілі ліўскія паселішчы.У Полацк прыбылі паслы ад ліваў. Яны

схілялі Уладзіміра да выгнання мечаносцаў. Адгукнуўшыся на іх

просьбу аб дапамозе, ён, як сведчыць "Хроніка Лівоніі", "сабраў

войска з усяго свайго каралеўства", а таксама ад суседніх каралёў,

сваіх сяброў, і ў 1206 г. паўтарыў паход на Рыгу. 3 вялікай храбрас-

цю спусціўся ён на караблях уніз па Дзвіне. Гэты запіс "Хронікі"

сведчыць аб адзінстве полацкіх князёў і рашуча адкідвае сцвярд-

жэнне старой і новай гістарыяграфіі аб тым, што Полацкая зямля

нібы пагразла ў міжусобіцах і канчаткова аслабела. Крыжацкая

пагроза садзейнічала далейшаму працэсу яднання беларускіх зя-

мель, якія бачылі агульную для іх ўсіх небяспеку.

Нямецкія балісты спынілі полацкую дружыну пры высадцы з

караблёў ля Ікесколы. Уладзімір не стаў штурмаваць замак, а неча-

кана падышоў да Гольма, які з'яўляўся ключом да Рыгі, і акружыў

яго з усіх бакоў. Аблога працягвалася 11 дзён. Крыжакі адбіваліся з

дапамогай балістаў. Вопытныя ў стральбе з лука палачане паранілі

і забілі нямала абаронцаў Гольма. Яны таксама прыладзілі невялі-

кую кідальную машыну, на ўзор крыжацкай, але, не валодаючы

майстэрствам кідаць каменне, ранілі многіх у сябе, трапляючы ў

тыл. "Калі б працягнуліся дні вайны, дык наўрад ці рыжане і

жыхары Гольма пры сваёй малой колькасці змаглі абараніцца ", -

прызнаецца Генрых Латвійскі. Выратавала крыжакоў падмога, што

прыбыла з Германіі, і кароль Даніі Вальдэмар, які прывёў сюды

вялікае войска. Палачане знялі асаду. Пасля іх адыходу лівы выму-

шаны былі прасіць міру ў крыжакоў і згадзіцца на хрышчэнне.

152

Выяўляючы адзінства і рашучасць у барацьбе з нямецкімі рыца-

рамі, Полацк адначасова паказаў і свой слабы бок, што і дало

сумныя вынікі ў змаганні з агрэсіяй. Праявілася яўная адсталасць

баявой тэхнікі палачан у параўнанні з крыжакамі, у распараджэнні

якіх было найноўшае для таго часу еўрапейскае ўзбраенне. Давала

сябе знаць міжплемянная варожасць, якую выкарыстоўвалі ў сваіх

інтарэсах і нават штучна распальвалі крыжакі.

Далейшы ход падзей у Прыбалтыцы, дзе крыжакі назапашвалі

свае сілы, становіцца ўсё больш неспрыяльным для Полацка. Да

1207 г. "уся Лівонія была ахрышчана", што азначала і яе палітыч-

нае падначаленне Ордэну. На чарзе былі Кукенойс, Герцыке, По-

лацк.

Яшчэ ў 1205 г. атрад лацінскіх пілігрымаў пасяліўся ўсяго ў

трох мілях ад Кукенойса. На адкрытую канфрантацыю з Рыгаю

кукенойскі князь Вячка адважыўся не адразу, бо вайсковыя сілы

былі яўна няроўнымі. У 1205 і 1207 г. Вячка заключае з ордэнскім

біскупам мірныя пагадненні, нетрываласць і часовасць якіх была

зразумела абодвум. Згодна з гэтымі пагадненнямі, ён губляў частку

падначаленай яму тэрыторыі і ўласную незалежнасць. Аднак

мірыцца са станам біскупскага васала Вячка не жадаў. Адно яго

імя наводзіла на рыцараў жах. Яго лічылі "галавой і мозгам" ба-

рацьбітоў з крыжакамі, "коранем усялякага зла ў ЛівоніГ.

Знешне мірныя адносіны паміж Ордэнам і Кукенойсам працяг-

валіся зусім нядоўга. Адбываліся пастаянныя збройныя сутычкі

паміж асобнымі атрадамі. Яны прывялі да таго, што ў Кукенойсе

пасяліліся нямецкія рыцары. Сам Вячка аднойчы трапіў да іх у

палон, але быў адпушчаны па загаду біскупа. Вячка з'яўляўся нібы

гаспадаром у сваім горадзе, а разам з тым і быццам ганаровым

вязнем. Кожны яго крок быў пад увагай крыжакоў. У 1208 г., калі

Альберт збіраўся адплыць з Рыгі разам з пілігрымамі, якія адслу-

жылі свой гадавы тэрмін у Прыбалтыцы і намерваліся вярнуцца

дамоў, кукенойская дружына расправілася з варожым гарнізонам у

замку. Вячка паслаў полацкаму князю Уладзіміру свае лепшыя тра-

феі і папрасіў яго дапамогі, раючы скарыстацца ад'ездам Альберта

для паходу на немцаў. Але крыжацкія дзеянні апярэдзілі гэтую

дапамогу.

153

Даведаўшыся, што ў Кукенойсе перабіты яго людзі, біскуп вяр-

тае пілігрымаў у Рыгу, збірае рассеяных па ўсёй Лівоніі крыжакоў,

ліўскіх старэйшын, каб адпомсціць непакорнаму васалу. Не атры-

маўшы своечасовай дапамогі ад полацкага князя і не маючы маг-

чымарці далей адзін на адзін весці барацьбу з крыжакамі, Вячка

адважыўся на рашучы крок - спаліў замак і з дружынай у 200

чалавек пайшоў ва ўсходнеславянскія землі непрымірымым вора-

гам "хрыстовых" рыцараў. Спачатку ён апыніўся ў Наўгародскай

зямлі, а потым - у Юр'еве (сучасны Тарту), дзе ў 1224 г. загінуў у

час аблогі горада тэўтонамі.

Так, у 1208 г. трагічна закончылася гісторыя Кукенойса як самай

заходняй падзвінскай крэпасці Полацка. Гэта была выключна цяж-

кая страта для яго. На месцы спаленага горада - апоры Полацка ў

барацьбе з Ордэнам - у 1209 г. па загаду Альберта быў пабудаваны

моцны замак, які стаў плацдармам працягу крыжацкага "Drang Osten ".

Авалодаўшы Кукенойсам, Ордэн накіраваў наступны ўдар на

Герцыке. "Герцыкскі кароль заўжды быў ворагам рыжан, змагаю-

чыся з імі і не жадаючы заключаць мір", - сведчыць Генрых

Латвійскі.

Восенню 1209 г. на чале магутнага войска Альберт нападае на

Герцыке, які быў разрабаваны і спалены. Нямецкі храніст паве-

даміў пра гэта: "У той дзень усё войска заставалася ў горадзе,

збірала па ўсіх яго кутках вялікую здабычу, захапіла адзенне, срэб-

ра і пурпур, шмат саціны, а з цэркваў - званы, абразы, іншае

ўбранне, грошы і шмат дабра. ...У наступны дзень, расцягнуўшы

ўсё, падрыхтаваліся да вяртання, а горад падпалілі. Паспешліва

пакідалі ахоплены пажарам горад крыжакі, "благаслаўляючы бога

за тое, што так нечакана даў ім перамогу". Яны вялі з сабой

закутых у кайданы нявольнікаў, гналі жывёлу, везлі на вазах бага-

тую здабычу. Сярод палонных ішла ў няволю і герцыкская княгіня.

А сам валадар Герцыке - Усевалад - ледзь выратаваўся ад палону.

Яму было прапанавана прыйсці ў Рыгу, калі ён жадае заключыць

мір і вярнуць палонных.

Усевалад быў вымушаны пайсці на паклон да Альберта. Непры-

емнай была для яго сустрэча з біскупам. Прыйшлося прыніжацца

154

перад святаром, казаць, што крыжакі "агнём імячом... вельмі жор-

стка пакаралі яго", і прасіць "забыць мінулае зло". Князь прыняў

усе ўмовы, прадыктаваныя яму біскупам: абяцаў пазбягаць зносін з

язычнікамі, адкрываць біскупу ўсе злыя задумы русаў і літвы і

стаць саюзнікам рыжан, "заусёды быць верным царкве св. Марыі".

Перадаўшы сваё княства гэтай царкве, ён атрымаў яго зноў з рук

біскупа, але ўжо ў правах васала Ордэна. Гэта мірнае пагадненне

фактычна цалкам падначальвала князя-палачаніна і яго невялікае

княства крыжакам.

Тым не менш Усевалад не збіраўся служыць Ордэну, хоць знеш-

не і пакарыўся. Ужо праз год літва нападае на Рыгу. У 1211 г. яна

двойчы ваюе ордэнскія землі. Натхняў гэтыя паходы Усевалад, які

помсціў за разрабаванне Герцыке. Не прымірыўся ён і са стратай

Кукенойса і таму імкнуўся выгнаць адтуль крыжакоў з дапамогай

літвы. Усё гэта сведчыць аб разуменні Усеваладам агульных по-

лацкіх інтарэсаў і здольнасці змагацца за іх.

Авалодаўшы Кукенойсам і Герцыке, крыжакі сталі пагражаць

самому Полацку, які тым не менш у пачатку XIII ст. заставаўся

галоўнай сілай у барацьбе з Ордэнам. Гэта ўсведамлялі ў роўнай

меры і балцкія ды фіна-угорскія народы, і самі крыжакі. Добра

разумеючы вырашальнае значэнне пазіцыі Полацка ў поспехах сва-

ёй дзейнасці па хрысціянізацыі і каланізацыі Усходняй Прыбал-

тыкі, Ордэн у 1210 г. прапаноўвае яму заключыць мірную згоду.

Паводле "вечнага міру" паміж Полацкам і Рыгай, Уладзімір санк-

цыяніраваў зробленыя крыжакамі тэрытарыяльныя набыткі ў яго

літоўска-латгальскіх валоданнях. Цэнтральным у справе заключэн-

ня міру было пытанне аб даніне з ліваў. Вядома, калі ўжо лівы

фактычна былі пад ордэнскай уладай, Альберт мог наогул адмовіць

Полацку ў даніне з іх. Але, улічваючы ўсеагульную нянавісць пако-

раных плямёнаў да каланізатараў , ён вымушаны быў пайсці на

кампраміе і згадзіўся на штогадовую выплату даніны Полацку або

непасрэдна самімі лівамі, або праз біскупа. Бясспрэчна, другое

было больш выгадна для Ордэна, бо не дапускала непасрэднага

кантакту Полацка з лівамі, давала магчымасць біскупу спаганяць з

ліваў большую даніну, прысвойваючы частку сабе і нацкоўваць іх

тым самым на Полацк. Часткова і часова гэтая ўмова задавальняла

155

полацкага князя - даніна з ліваў, відаць, была важнай крыніцай для

папаўнення полацкай казны.

Вайсковая агрэсія Ордэна на Полацк суправаджалася гандлёва-

эканамічнай экспансіяй. Альберт прапанаваў адчыніць рыжскім

купцам доступ у полацкія ўладанні. Гандаль з Рыгай быў выгад-

ным для Полацка. Гандлёвыя дамовы з Рыгай не раз пазней узнаў-

ляліся і па ініцыятыве полацкіх купцоў. Дзвіна для Полацка была

традыцыйным спрадвечным жыццёвым шляхам, адмова ад яго аз-

начала бы эканамічную ізаляцыю. Полацкія купцы па дагавору

мелі права гандлёвай дзейнасці ў Рызе, свабоднага праезду па За-

ходняй Дзвіне, вусце якой цяпер кантралявалі мечаносцы.

Дагавор 1210 г. быў узаемным кампрамісам. Полацку, які толькі

знешне прымірыўся з Ордэнам, ён даў магчымасць больш умаца-

вацца, каб пасля з новымі сіламі супрацьстаяць нямецкай агрэсіі.

Часовы мір з Полацкам дазволіў Рызе перанесці агрэсію з Падзвін-

ня ў зямлю эстаў, на якую і пачалося з гэтага часу ўзмоцненае

крыжацкае наступленне.У сваёй панцтыцы Ордэн шырока выкары-

стоўваў раз'яднанасць князёў Усходняй Еўропы. Падпісваючы мір,

полацкі князь не цікавіўся, якія вынікі ён можа мець для іншых

зямель. А між тым крыжакам было важна атрымаць перадышку на

Дзвіне з тым, каб умацаваць свае пазіцыі ў землях эстаў.

Умацаваўшы свае пазіцыі на тэрыторыі Латвіі і Эстоніі, Ордэн

дамогся заключэння ў 1212 г. новага пагаднення з Полацкам. Зане-

пакоены поспехамі крыжакоў, Уладзімір сам ініцыіраваў сустрэчу з

Альбертам у Герцыке. На ёй востра стаялі пытанні аб лівах -

былых падданых полацкага князя, аб бяспецы плавання купцоў па

Дзвіне і аб узнаўленні міру.

У час перамоваў князь прапанаваў рыжскаму біскупу адмовіцца

ад хрышчэння ліваў, пагражаючы "спаліць усе замкі Лівоніі, а ра-

зам і саму Рыгу". Аднак утрымацца тут ён не змог. Уладзімір

вымушаны быў адмовіцца ад ніжняга Падзвіння і ад ліўскай дані-

ны на карысць Ордэна. Адыграла сваю ролю хітрая палітыка Ордэ-

на ў падбухторванні ліваў супраць Полацка. Паводле дагавора, по-

лацкія купцы атрымалі магчымасць правозіць тавары па Дзвіне да

мора. Змірыцца са стратай Лівоніі Уладзімір не збіраўся. Ён пачаў

дзейнічаць супраць мечаносцаў праз Усевалада.

156

Першым з усходнеславянскіх князёў Усевалад Герцыкскі зразу-

меў, што змагацца з крыжакамі паасобку нельга: толькі сумеснымі

сіламі ўсходніх славян і літвы можна разбіць Ордэн. Не без ведама

Усевалада ў 1213 г. яго цесць Даўгерут - адзін з прадстаўнікоў

літвы - з багатымі дарамі едзе ў Ноўгарад і заключае там саюз

супраць Ордэна. На зваротным шляху Даўгерут быў схоцлены кры-

жакамі і пакончыў з сабой, працяўшы сябе мячом.

Ордэну становіцца вядома, што герцыкскі князь "увесь час да-

памагае літве і парадаю і справаю ". У 1214 г. крыжакі зноў напалі

на Герцыке, захапілі замак і жорстка адпомсцілі Усеваладу за непа-

корнасць. Усевалад пасля гэтых падзей надоўга знікае са старонак

"Хронікі". Паводле адных звестак, ён загінуў у тым баі. Другія

лічаць, что Усевалад пайшоў на Русь. Пад 1225 г. Генрых Латвійскі

называе яго сярод тых, хто прыехаў у Рыгу на сустрэчу з папскім

легатам, хоць да гэтага амаль за 10 гадоў ён ні разу не нагадаў імя

герцыкскага князя.

3 1214 г. Герцыке як фарпост Полацка ў ніжнім Падзвінні страч-

вае сваё значэнне. Гэта быў яшчэ адзін крок полацкага адступлення

з Прыбалтыкі.

I усё ж, нягледзячы на гэта, Полацк па-ранейшаму заставаўся ў

вачах балцкіх і фіна-угорскіх плямёнаў Прыбалтыкі іх надзейным

абаронцам. У 1216 г. эсты, якія вялі ў гэты час упартую барацьбу з

крыжакамі, звярнуліся да Уладзіміра з прапановай сабраць вялікае

войска і аб'яднанымі сіламі выступіць супраць лацінян. Нетрыва-

ласць міру з крыжакамі абумовіла яго згоду. Заключаецца саюз з

эстамі, літвой і лівамі, рыхтуецца сумесны паход на Рыгу. Уладзімір

разаслаў ганцоў у "Русію" і "Летонію" збіраць войска. Але ў той

момант, калі ўсё было гатова да паходу, князь раптоўна памёр. У

дзень выступлення ён збіраўся ўзысці на карабель, каб плыць ра-

зам з войскам, але раптам паваліўся беспрытомна і памёр адразу.

Лічаць, што ён быў атручаны нямецкімі лазутчыкамі. Крыжакі доб-

ра бачылі, што полацкі князь займаў ключавое месца ў адпоры

нямецкай агрэсіі, і таму пастаралісяад яго пазбавіцца. Паход, які

меў рэальную магчымасць змяніць расстаноўку сіл на сумежных з

Полацкім княствам землях, сарваўся.

Такім чынам, барацьба з крыжакамі, якая разгарнулася на пачат-

157

ку XIII ст., аказалася не на карысць Полацка. Сказалася недаацэнка

Полацкам, як і іншымі суседнімі славянскімі князямі, выключнай

небяспекі крыжацкай агрэсіі, што дало магчымасць апошнім з са-

мага пачатку заняць моцныя плацдармы для далейшага прасоўван-

ня на ўсход. Ордэн умела выкарыстоўваў міжплемянныя супярэч-

насці і, распальваючы іх, яшчэ больш схіляў на свой бок частку

мясцовых сіл. Усё гэта не дало магчымасці Полацку арганізаваць

адзіны фронт барацьбы з крыжакамі і вымушала яго да адступлен-

ня. Да таго ж не было і саюза ў барацьбе з Ордэнам суседніх

усходнеславянскіх зямель. Фактычна Полацк адзін доўгі час суп-

рацьстаяў Ордэну. Толькі па меры прасоўвання крыжакоў у эсцкія

землі ўцягваюцца ў барацьбу Пскоў і Ноўгарад, паколькі тут непас-

рэдна закраналіся іх інтарэсы. "Хроніка Лівоніі" адзначыла, што

пасля смерці вялікага караля Вальдэмара Полацкага з'явіўся новы

праціўнік лівонскай царквы - Вальдэмар Пскоўскі. Вядома ж, По-

лацк, гісторыя якога ўвесь час праходзіла ў барацьбе за права на

існаванне, не ўпершыню меў выключна небяспечных праціўнікаў.

Але крыжакі былі ворагамі з вытанчанай хітрасцю, гнуткай палі-

тыкай, з метадычнай паслядоўнасцю ў яе правядзенні. Палітыка ж

Полацка, хоць і была бескампраміснай, але выглядала не зусім

прадуманай. Не надта зразумелая роля полацкага князя ў падзеях

1207-1214 гг, калі ён не падтрымаў кукенойскага і герцыкскага

князёў, сваіх васалаў. I, нарэшце, полацкаму войску з яго састарэ-

лай зброяй цяжка было супрацьстаяць рыцарам, якія мелі найноў-

шае еўрапейскае ўзбраенне.

У 20-ыя гады XIII ст. крыжацкая навала навісла непасрэдна над

землямі эстаў, за якімі сталі на чарзе Пскоў і Ноўгарад. На наступ-

ны год пасля бітвы на Калцы, скарыстаўшы выгадную палітычную

сітуацыю, біскуп Альберт нападае на горад Юр'еў. У Юр'еве тым

часам правіў ужо знаёмы нам князь Вячка Кукенойскі. Ён атрымаў

гэты горад ва ўладанне ад Ноўгарада. Пасля доўгай аблогі, з выка-

рыстаннем падкопаў, драўляных асадных вежаў і падпалаў, Юр'еў

быў узяты. Вячка, які больш дваццаці гадоў самаахвярна змагаўся з

ворагам, а разам з ім эсцкі князь Мяэлс загінулі пры абароне гора-

да.У сучасным Тарту - былым Юр'еве - гэтым князям пастаўлены

прыгожы сімвалічны помнік.

158

У 1223 г. Смаленск і Полацк, якія, будучы суседзямі, ўзгаднялі

свае палітычныя справы, падпісалі мірны дагавор з Рыгай. А ў

1229 г. Смаленск, Полацк і Віцебск заключылі гандлёвы дагавор з

Рыгай і Готландам. Тэкст дагавора 1229 г. "Смаленскай гандлёвай

праўды" поўнасцю дайшоў да нас. Рускія вучоныя XIX ст. Пыпін і

Сабалеўскі лічылі, што ў гэтым дакуменце ўжо выразна чуюцца

гукавыя асаблівасці беларускай мовы. Гандлёвыя дагаворы Полац-

ка з Рыгаю неаднаразова паўтараліся (пацвярджаліся) у XIII, XIV і

пачатку XV ст.

Тым часам над заходнімі межамі Беларусі, дзе якраз быў заклад-

зены падмурак новай дзяржавы - Вялікага княства Літоўскага са

сталіцай у беларускім горадзе Наваградку, навісла небяспека. Усё

пачалося з празмерных амбіцый польскага князя Конрада Мазавец-

кага. У канцы 1220-ых гадоў па запрашэнню недальнабачнага кня-

зя на Хельмінскай зямлі атабарыўся незадоўга да таго выгнаны з

Венгрыі "бяздомны" Тэўтонскі (Нямецкі) ордэн. У яго звычайна

прымаліся толькі нямецкамоўныя рыцары.

Пры дапамозе чужынцаў Конрад спадзяваўся прыбраць да сваіх

рук землі балцкіх плямёнаў прусаў, борцяў і яцвягаў, якія вельмі

дасаджалі яму: вымушалі яго да ўплаты даніны, даймалі Мазовію

сваімі набегамі, рабілі адчувальныя адказныя паходы на палякаў, а

ўсе спробы іх уціхамірыць і ахрысціць былі безвыніковымі. I тады

Конрад рашыўся на крайнюю меру - запрасіў на дапамогу тэўто-

наў, а ў якасці базы выдзеліў ім на 20 гадоў Хельмінскую зямлю на

поўначы свайго княства. 3 іх дапамогай ён разлічваў далучыць

землі прусаў да сваіх уладанняў. Набраўшыся моцы, тэўтоны адва-

явалі ў мазавецкага князя Памор'е, а потым Хельмінскую зямлю,

прычым у "вечнае валоданне".

У 1230-ыя гады тэўтоны пачалі захоп тэрыторыі прусаў. Куды

лепш узброеныя і дазнаныя ў ваенных справах крыжакі перамаглі

ваяўнічых прусаў, перабілі іх і пасяліліся на іхняй зямлі - Прусіі.

Да 1274(1283) г. яе акупацыя была завершана, а рэшткі непадпа-

радкаваных прусаў паўцякалі ў Літву і былі паселены ў раёне Га-

родні і Слоніма. Племя прусаў было цалкам знішчана, па горкай

іроніі лёсу пакінуўшы заваёўнікам сваё імя.

На захопленых землях была створана агрэсіўная ордэнская дзяр-

159

жава, частка якой пад назвай Усходняя Прусія са сталіцай Кенігс-

бергам праіснавала да 1945 г. (рашэннем Патсдамскай канферэнцыі

была перададзена РСФСР, цяпер там знаходзіцца Калінінградская

вобласць).

3 1277 г. рыцары павялі барацьбу з яцвягамі. Ужо праз паўтара

дзесяцігоддзя іх землі былі захоплены, і ў 1283 г. апошні незалеж-

ны яцвяжскі князь Скурда пакінуў свой край і перайшоў за Нёман,

на тэрыторыю ВКЛ. Ад яцвягаў жа не засталося нават імя.

Свой наступны ўдар тэўтоны, якія валодалі намнога мацней-

шым ваенным патэнцыялам, чым мечаносцы, нацэлілі на ВКЛ. У

першую чаргу іх цікавіла Жмудзь (этнічная Летува), якая аддзяляла

іх ад роднаснага Лівонскага ордэна. 3 захопам Жмудзі ў руках

крыжакоў апынулася б усё балтыйскае ўзбярэжжа.

У 1236 г. Ордэн меЧаносцаў арганізаваў свой першы крыжовы

паход у Жамойць. Аднак на зямлі Сауле (верагодна, сучасны Шаў-

ляй) ўшчэнт былі разгромлены жамойтамі. Тут знайшоў свой канец

лівонскі магістр Волквін.

У 1235 г. горад Драгічын быў захоплены мазавецкім князем

Конрадам. Праз год у ім з'явіліся тэўтонскія рыцары. Але нядоўга

ім давялося быць у Драгічыне. Галіцка- валынскі князь Даніла

Раманавіч заявіў: "Не лепо ли есть держати нашее отчины кри-

жевником" і ў сакавіку 1237 г. разграміў рыцараў, захапіў у палон

самога магістра тэўтонаў Бруна і забраў у крыжакоў Драгічын.

Дэмаралізаваны пасля паражэння пад Шаўляем Ордэн мечанос-

цаў у 1237 г. аб'яднаўся з больш моцным Тэўтонскім у канфедэра-

цыю і атрымаў назву Лівонскага. Рыцары стварылі вялікую, моц-

ную, цалкам утвораную на захопленых землях дзяржаву ад Віслы

на захадзе да Наўгародскай рэспублікі на паўночным усходзе. У яе

склад уваходзілі гарады Хельмна, Эльбланг, Торунь, Кенігсберг,

Коўна, Лібава, Віндава, Рыга, перайменаваны ў Дэрпт Юр'еў, Рэ-

вель, Нарва і інш. Акрамя таго, Тэўтонскай дзяржаве ў часы яе

росквіту належала Жмудзь. Пасля 1237 г. пагроза жамойцкім,

літоўскім, рускім і польскім землям значна ўзрасла.

Менавіта ў гэты час Ноўгарад і Пскоў зразумелі ў поўнай сту-

пені небяспеку, якая насоўвалася на іх з боку крыжакоў. Полацкая

зямля была значна аслаблена і, нягледзячы на тое, што не пускала

160