Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

У Сафійскім і Наўгародскім IV летапісах пад 1044 г. адзнача-

ецца: "Ходи Ярослав на Литву и на весну заложил Новогород

сделал и (его)". Паход гэты быў пераможны, бо завяршыўся

пабудовай Наваграда, пад якім, як гэта заўважыў В. Тацішчаў,

трэба разумець сучасны Навагрудак. У. Пашута, Ф. Гурэвіч і іх

аднадумцы лічаць, што пад згаданым тут "Новогородом" трэба

разумець закладку каменных гарадскіх сцен у Ноўгарадзе Вя-

лікім, што пацвярджае Наўгародскі Ш летапіс, дзе растлумачана:

"...на Софнйской стороне каменный город". На думку М. Ермалов-

іча, тое, што ва ўсіх крыніцах узвядзенне "Новогорода" звязана

з паходам Яраслава на Літву ў 1044 г. і было вынікам гэтага

паходу, дае падставу разумець гэтым горадам сучасны Навагру-

дак. Ён упэўнены, што ў адрозненне ад большасці беларускіх

гарадоў Наваградак з самага свайго заснавання пападае ў летап-

існыя крыніцы. Дыскусія, які горад згадваецца ў летапісе пад

1044 г. - Ноўгарад ці Наваградак - не завершана. Пакуль жа ў

даведніку "Храналогія гісторыі Беларусі" (Мн., 1992) дата пер-

шага летапіснага ўпамінання Наваградка пададзена двойчы -

1044 год і 1252 год.

Прыняўшы дату 1044 год, мы павінны прызнаць і тое, што горад

заснаваны як апорны пункт кіеўскага панавання над беларускім

Панямоннем. У далейшым ён стаў цэнтрам славянскай каланіза-

цыі, асіміляцыі і хрысціянізацыі гэтага краю, набыў важнае экана-

мічна-гандлёвае і палітычнае значэнне і ў XIII ст. прыйшоў на

змену Полацку як цэнтр дзяржаваўтварэння на Беларусі.

В. Тацішчаў выказаў думку (сёння яе падтрымліваюць А.Ка-

тэрлі, М.Ермаловіч), што Нямігскай бітве непасрэдна папярэднічаў

паход Усяслава Полацкага ў пачатку 1067 г. на Наваградак. Толькі ў

такім выпадку становіцца зразумелым, чаму Яраславічы, жадаючы

адпомсціць за гэты напад, пайшлі не на Полацк, а на Менск, праз

які мог вяртацца з паходу ў Полацк Усяслаў.

Такім чынам, у канцы X—XI стст. кіеўскія князі праводяць у

Панямонні захопніцкую палітыку, накіраваную на пашырэнне сваіх

ўладанняў, умацаванне межаў Русі з Польшчай і выхад на гандлё-

выя шляхі на захад. Паўторы ваенных паходаў сведчаць пра тое,

што перамогі рускіх князёў тут былі нетрывалыя.

131

Берасцейская зямля

У пачатку XII ст. Глеб Усяслававіч у сваёй палітыцы пашырэння

тэрыторыі Менскага княства на заходнім накірунку, верагодна, пад-

началіў сабе землі верхняга Панямоння. Аднак у выніку карнага

паходу Манамаха 1116 г. страціў тут свае пазіцыі. 3 гэтай стратай

Менск не мог змірыцца. У тацішчаўскіх звестках, паводле якіх у

1119 г. Глеб разам з палачанамі "паки начал воевать области Вла-

димировых детей, Новгородскую м Смоленскую ", бачыцца ўказан-

не на спробу менскага князя вярнуць нёманскія землі, у прыват-

насці, Наваградскую, якая належала камусьці з "дзяцей Уладзіміра-

вых". На жаль, крыніцы не паведамляюць пра вынікі гэтага паходу.

На параўнальна невялікай тэрыторыі старажытнай Гродзеншчы-

ны ў XII ст. было шмат гарадоў: Наваградак, Гарадзен (Гародня),

Ваўкавыск, Услонім, Свіслач, Турыйск. Хоць летапіс іх упершыню

называе толькі ў XII —XIII стст., але, паводле даных археалогіі,

яны ўзніклі значна раней - у X — XI стст.

У пачатку XII - пачатку XV ст. у басейне сярэдняга Нёмана

існавала Гарадзенскае княства з цэнтрам-крэпасцю Гарадзен. Яно,

згодна з адной канцэпцыяй, у XII ст. знаходзілася ў васальнай

залежнасці ад Кіева, а ў адпаведнасці з другой - не падпарадкоўва-

лася адміністрацыі Кіева, а выступала з ім ў сумесных паходах

раўнапраўным ваенным саюзнікам. Гарадзен, як лічылася раней,

адыгрываў ролю сталіцы ў гэтай зямлі. М. Ермаловіч выказваў

альтэрнатыўную думку, што галоўным горадам у XII—XIII стст.

тут быў Наваградак, яго князь меў значэнне вялікага князя для

гэтага рэгіёна. Выгаднае геаграфічнае становішча (выхад у Бал-

тыйскае мора па Нёмане, яго прытокі звязвалі з басейнамі Заход-

няй Дзвіны, Прыпяці, Дняпра) спрыяла хуткаму эканамічнаму і

культурнаму развіццю княства.

Пытанне аб паходжанні Гарадзенскага княства, яго гісторыі і

месцы ў сістэме іншых усходнеславянскіх дзяржаўных утварэнняў

яшчэ недастаткова даследавана. Скупыя радкі летапісаў паведамля-

юць толькі асобныя факты дзейнасці князёў гарадзенскай дынас-

тыі - нашчадкаў малодшага сына Яраслава Мудрага Ігара Яраслав-

іча, звязаных пераважна з Валынню.

Першая згадка пра гарадзенскага князя адносіцца да 1116 г..

132

«Том же лете Володимер (Манамах) отда дщерь свою Огафью за

Всеволодка». Усеваладка - гэта праўнук Яраслава Мудрага, унук

Ігара Яраславіча, сын валынскага князя Давыда Ігаравіча. У дадзе-

ным летапісным паведамленні няма ўказання, што гэта князь га-

радзенскі. Аднак праз 12 гадоў у 1128 г. "Всеволодка из Городна"

ўдзельнічае ў паходзе на Полацк, у 1132 г. - на Літву.

Як апынуўся Усеваладка на зямлі прынёманскай, тады як яго баць-

ка і дзед валодалі Валынню, а дзед нават да канца жыцця быў на чале

Смаленска — гэта яшчэ не высветлена. Відаць, ён атрымаў яе ад

вялікага кіеўскага князя Уладзіміра Манамаха ў якасці пасага Агаф'і -

інтарэсы дзяржавы, якая распадалася, патрабавалі ўзмацнення паў-

ночна-заходніх рубяжоў. Гэты шлюб - сведчанне значнай ролі Гарад-

зенскага княства ў палітычньгх адносінах Усходняй Еўропы.

Княства да сярэдзіны XIII ст. праводзіла яўную пракіеўскую

палітыку. Усеваладка і яго нашчадкі прынялі актыўны ўдзел ва

ўзмацненні вялікакняжацкай улады. "Знешняя палітыка" Гарадзен-

скга княства была зарыентавана тады на Кіеў.

У 1128 г. вялікі кіеўскі князь Мсціслаў Уладзіміравіч арганізо-

ўвае паход на Полацкую зямлю. Адну са стратэгічных аперацый у

гэтым паходзе выконваў Усеваладка Давыдавіч. У летапісным па-

ведамленні пра гэты паход гарадзенскія сілы названы на трэцім

месцы пасля Тураўскага і Валынскага княстваў. Значыць, Гарадзен-

скае княства ўяўляла сабой значную вайскова-палітычную адзінку

ў сістэме іншых усходнеславянскіх дзяржаў. Відавочна, што Гарад-

зен - стольны горад Усеваладкі. Аднак крыніцы маўчаць аб часе

яго заснавання.

У 1132 г. гарадзенская дружына ўдзельнічала ў вялікім паходзе

на Літву, арганізаваным тым жа Мсціславам: 'Ходи Мьстислав на

Литву с сыньми своими и с Олговичи и с Всеволодом Городеньс-

ким и пожгоша я, а сами ся расхорониша, а киян тогда много

побиша Литва, не втягли бо бяху с князем, но последи идяху по

нем особе". Як у паходзе на Полацк, гарадзенскі князь таксама

выступае ў ролі саюзніка Кіева. Супраць каго быў накіраваны

паход 1132 г., летапіс не паведамляе. Магчыма гэта была спроба

адсунуць межы Русі на поўнач ад Гародні, у такім выпадку марш-

рут пралягаў ў бок ракі Віліі.

133

Пасля паведамлення пра смерць Усевалада Гарадзенскага ў 1141

г. наступныя звесткі летапісу расказваюць пра актыўны ўдзел яго

сыноў Барыса, Глеба і Мсціслава ў шматлікіх вайсковых мерапры-

емствах Кіева, у барацьбе розных прэтэндэнтаў за вялікакняжацкі

стол. У 1141 г. Барыс і Глеб удзельнічаюць у беспаспяховым паход-

зе кіеўскага князя Усевалада Ольгавіча на Галіч. Гэты ж князь

наладжвае шлюбы дачок нябожчыка Усеваладкі: адну аддае за чар-

нігаўскага князя Уладзіміра Давыдавіча, другую - за тураўскага

князя Юрыя Яраславіча. Гэтыя шлюбы, відаць, ставілі перад сабой

палітычную мэту — умацаваць сувязі Гародні, больш цесна звязаць

інтарэсы гродзенскай дынастыі з іншымі рускімі княствамі.

Гарадзенскія Усеваладкавічы і пазней пастаянна знаходзяцца ў

фарватары палітыкі вялікіх кіеўскіх князёў. У 1150- 1151 гг. Барыс

са сваім атрадам прымаў удзел у барацьбе Ізяслава Мсціслававіча

за вялікакняжацкі пасад. Гарадзенская дружына ўдзельнічала ў аб-

лозе Кіева, а пасля ўзяцця горада праследавалі палкі аднаго з га-

лоўных прэтэндэнтаў на трон - растова-суздальскага князя Юрыя

Даўгарукага. Пры бліжэйшым пераемніку Ізяслава Мсціславіча

Расціславе Мсціславічу Гародня ўтрымлівалася ў сферы палітыч-

най актыўнасці кіеўскага князя. У 1167 г. па загаду Расціслава

палкі з многіх зямель сабраліся ля Канева, каб засцерагчы ад не-

бяспекі палавецкіх нападаў купецкія караваны на Грэчаскім і За-

лозным шляхах. Сюды з'явіўся і "Глеб Городеньский".

Пасля смерці Расціслава вялікакняжацкі кіеўскі стол заняў

Мсціслаў Ізяславіч. Мяркуючы па паведамленнях Іпац'еўскага ле-

тапісу, у яго былі блізкія адносіны з Усеваладкавічамі, якія аказвалі

яму дапамогу ў барацьбе за Кіеў. У паходзе, арганізаваным гэтым

князем у 1170 г. на полаўцаў, удзельнічаў малодшы з гарадзенскіх

Усеваладкавічаў - Мсціслаў.

Відаць, пад уплывам змены абставін гарадзенская дружына пры-

няла ўдзел у паходзе Андрэя Багалюбскага на Кіеў, накіраваным

супраць Мсціслава Ізяславіча. Горад захапілі і разрабавалі.

Мсціслаў вымушаны быў пакінуць трон, хаця барацьбу за яго не

спыніў, і вярнуўся на Валынь. У 1174 г. гарадзенскія ўзброеныя

сілы ўдзельнічалі ў новым паходзе Андрэя Багалюбскага на Кіеў.

Хто з мясцовых князёў хадзіў у Падняпроўе, летапіс не паведам-

134

ляе. Гарадзенскія князі, таксама як полацкія, тураўскія, пінскія,

названы ў множным ліку. Хутчэй за ўсё гэта быў Мсціслаў Усева-

ладкавіч. Старэйшыя браты да гэтага часу ўжо, напэўна, не жылі.

Са скупых летапісных радкоў мы не можам даведацца, ці сяд-

зелі ўсе нашчадкі Усеваладкі ў Гародні, утвараючы свайго роду

трыумвірат, ці мелі свае ўласныя гарадкі і ўдзелы. Можна да-

пусціць, што пасля 1169 г., калі Барыс і Глеб знікаюць са старонак

летапісаў і выступае адзін Мсціслаў, старэйшыя браты ўжо па-

мёрлі. Магчыма і іншае: малодшы Мсціслаў быў яшчэ пры жыцці

аднаго ці абодвух братоў кіраўніком знешнепалітычных акцый кня-

ства і ўзначальваў далёкія паходы, звязаныя з барацьбой за Кіеў.

У 1184 г. Мсціслаў хадзіў на полаўцаў разам з вялікім князем

Святаславам Усеваладавічам. У гэтым і іншых паходах аб'яднаных

дружын на полаўцаў гарадзенскія палкі разам з валынскімі,

галіцкімі, пераяслаўскімі, чарнігаўскімі і пінскімі, абараняючы паўд-

нёвыя межы Русі, адстойвалі агульныя ўсходнеславянскія інтарэсы.

Па меркаванню А.В. Салаўёва, Мсціслава "городеньского" мае

на ўвазе "Слова аб палку Ігаравым". Тут ён названы побач з ва-

лынскім князем Раманам Мсціславічам, які шмат і паспяхова вая-

ваў з яцвягамі і літвой. Абодва князі выступаюць у "Слове" выраз-

нікамі агульнарускіх інтарэсаў. Апошні водгук пра жыццё Гарад-

зеншчыны ў XII ст., магчыма, знайшоў адлюстраванне таксама ў

"Слове". Смуткам адгукнулася ў тутэйшых краях пагібель нашчад-

ка славутага Усяслава, полацкага і гарадзенскага князя Ізяслава

Васількавіча, які быў "литовскими мечами прибит". "Унылы голо-

си, пониче веселье, трубы трубят городеньскии'', - пісаў невядо-

мы аўтар у канцы XII ст. На думку А.В. Салаўёва і М.М. Вароніна,

сумненні, што выказваюцца наконт лакалізацыі ўсяго, што звязана

з тэрмінам "городеньски" (князь, дружына і г.д.) на тэрыторыі бе-

ларускага Панямоння, не маюць пад сабой падстаў.

Украінскі лінгвіст і літаратар Я.А. Паўленка выказаў нядаўна

новую версію аўтарства і месцазнаходжання "Слова". На яго дум-

ку, славуты помнік старажытнай усходнеславянскай літаратуры

з'яўляецца не чым іншым, як пісьмом... гарадзенскага князя Ізяс-

лава Васількавіча. 3 Галіча гэты князь піша сваім братам Брачысла-

ву і Усеваладу ў Гародню: "Не лучше ли нам будет, братья... ". У

135

гэтым пісьме аўтар расказвае аб сваёй бітве і паражэнні ад літвы:

"...сам под бранными щитами на кровавой траве прибит литовс-

кими мечами". У гэтым пісьме Ізяслаў Васількавіч задаецца пы-

таннем, што прывяло да такога плачэўнага стану і княства Полац-

кае, і ўсю Русь? Толькі пра сваю бітву з літвой гарадзенскі князь

гаворыць у трэцяй асобе (такая форма апавядання добра вядома ў

літаратурных творах). Сутыкнуўшыся з грозным ворагам - літвой,

Ізяслаў Васількавіч к часу напісання "Слова" вымушаны быў эміг-

рыраваць у Галіч, адкуль і піша сваё пісьмо братам, прычым пісьмо

не першае, як вынікае з тэксту паэмы. Што ж датычыць месцазна-

ходжання гэтага помніка, то, на думку Я.А Паўленкі, да таго, як

папасці ў рукі збіральніка старажытнасцей графа Мусіна - Пушкі-

на, ён захоўваўся ў Гродне. Больш таго, адзіны спіс "Слова", выяў-

лены ў канцы XVIII ст., быў, як адзначае гісторык К.Ф. Калайдовіч,

"писан в лист белорусским почерком ".

Усе гэтыя летапісныя паведамленні распавядаюць пра гарад-

зенскіх князёў і дружыну. Пра сам горад летапісец упершыню рас-

казаў у 1183 г. вядомай фразай: "Городень погоре весь и церкви

каменыя от блистания молнии и шибения грома". Такім чынам,

нават скупыя нататкі летапісаў паказваюць, што аддаленае на су-

межжы Гарадзенскае княства мела цесныя сувязі з астатняй Руссю

і адыгрывала адметную ролю ў яе гісторыі.

Аднак пытанне аб правамернасці аднясення да Гродна нёманс-

кага ўсяго, што ў пісьмовых крыніцах мае назву гарадзенскага

(войска ці князь), зноў узняў М.Ермаловіч у сваім даследаванні

"Старажытная Беларусь". Летапісныя звесткі, на яго думку, даюць

падставы лакалізаваць Гарадзенскае княства бліжэй да Турава,

Пінска ці Чарнігава, чым да Гародні. Хутчэй за ўсё ўскраіннае

княства, якім магло быть Гарадзенскае (на Нёмане), у перыяд раз-

дробленасці трымалася б далей ад міжусобных сварак, якія яму

нічога, акрамя дарэмнай страты сіл, не прынеслі бы. Нельга, заўва-

жае аўтар, толькі на аснове назвы "гарадзеньскі" упэўнена атая-

самляць каго- небудзь з гарадзенскім князем. У той час было няма-

ла населеных пунктаў з назвай- Гарадзен ці Гародна. М. Ермаловіч

лічыць пытанне аб месцазнаходжанні Гарадзенскага княства праб-

лематычным і нават не ўпэўнены, што яно абавязкова было на

136

тэрыторыі Беларусі. Але пасля доўгіх навуковых спрэчак і археала-

гічных адкрыццяў апошніх дзесяцігоддзяў з гэтымі сумненнямі

цяжка пагадзіцца. Але дзе б ні знаходзілася гэта княства, яно пры-

мала актыўны ўдзел у падзеях 20—80-х гадоў XII ст. Заслугоўвае

ўвагі выраз "гарадзенскія князі", што можа ўказваць на наяўнасць

удзелаў у гэтым княстве. Такім жа паказальным з'яўляецца і тое,

што ў ім замацавалася дынастыя Усеваладкавічаў. Гэта можа свед-

чыць аб высокай ступені палітычнай самастойнасці княства.

Пачатая ў канцы X - пачатку XI ст. барацьба кіеўскіх князёў з

яцвягамі і літвой, якія жылі і на тэрыторыі Гродзеншчыны, была

працягнута ў XII—XIII стст. галіцка- валынскімі князямі. Пад 1112

г. у "Аповесці мінулых гадоў" гаворыцца пра паход на яцвягаў

валынскага князя Яраслава Святаполкавіча. Акрамя таго, у Лаўрэн-

ц'еўскім летапісе пад 1113 г. паведамляецца наступнае: "Ходи

Ярослав, сын светополч, на ятвягы и победи я ". Паўторы ваенных

паходаў у яцвяжскія землі свечаць пра тое, што перамогі рускіх

князёў тут не былі трывалымі.

Іпац'еўскі летапіс паведамляе пра паход валынскага князя Рама-

на Мсціславіча на яцвягаў у 1196 г.:" Тое же зимы ходи Роман

Мстиславич на ятвягы отомьщиваться: бяхоть бо воевали во-

лость его. И тако Роман вниде в землю их, они же не могучи

стати противу силе его и бежаша во свои тверди, а Роман пожог

волость их отомьстився, возвратися во свояси...", іншых даных

пра барацьбу князя Рамана з яцвягамі летапіс не прыводзіць, але

сцвярджае, што ваяваў ён шмат.

Пачынаючы з княжання Рамана Мсціславіча, Галіцка-Валынская

Русь з'яўляецца па сутнасці асноўнай сілай, якая вядзе барацьбу з

Літвой і яцвягамі. Спробы кіеўскага князя Святаполка Усеваладавіча

і яго наступніка Рурыка Расціславіча працягваць актыўную палітыку

ў яцвяжскіх і літоўскіх землях аказаліся беспаспяховымі. Больш таго,

зараз ужо дружыны яцвягаў і літвы ўсё часцей робяць набегі на

заселеныя славянамі старажытнарускія землі. Адзін з такіх паходаў

адбыўся ў 1205 г.: "Литва же и ятвезе воеваху и повоева же Ту-

ршск и около Комова, оли до Червеня и бишася у ворот Червенских.

Яцвягі ў саюзе з літвой напалі тады на Валынскую зямлю,

біліся ля самых Чэрвеньскіх варот. "Беда бо бе в земле Володимер-

137

стеи от воевания Литовьского м ятвяжьского ", - паведамляе ле-

тапісец. Хаця ў 1219 г. паміж літоўскімі князямі і Галіцка-Валынс-

кай зямлёй было заключана мірнае пагадненне, літоўска-яцвяжскія

паходы і напады не спыніліся. Рускія дружыны, у сваю чаргу, ход-

зяць у Яцвягію і Літву, г. зн. у беларускае Панямонне.

Асаблівага напалу барацьба з імі дасягнула пры галіцка-ва-

лынскім князі Даніле Раманавічу. У 1227 г. ён разграміў яцвягаў,

"повоевавших Берестье", у 1235 г. зноў хадзіў на яцвягаў праз

Бярэсце.

У 1248, 1253 і 1258 гг. Даніла і Васілька Раманавічы сумесна з

польскімі князямі ажыццявілі тры вялікія паходы супраць яцвягаў.

Зямля іх была моцна спустошана і часткова падпарадкавана галіц-

ка-валынскім і мазавецкім князям. Яцвягі абяцалі Даніле "работе

быти" і "городы раубити в земле своеи", а таксама плаціць даніну.

Такім чынам, землі Гродзеншчыны ў XIII ст. пападаюць у сферу

ўплыву Галіцка-Валынскага княства. У другой палове XIII ст. уз-

мацняецца націск на яцвягаў з боку нямецкіх крыжакоў.

Пісьмовыя крыніцы аддаюць даніну мужнасці яцвяжскіх вояў,

адзначаюць доблесць іх ваяўнічых правадыроў. Здольнасць яцвягаў

на працягу некалькіх стагоддзяў супрацьстаяць націску значна пе-

раўзыходзячых па сіле праціўнікаў не магла не выклікаць павагі

сучаснікаў да гэтага вольналюбівага і гордага народа.

3 сярэдзіны XIII ст. звесткі пра яцвягаў у рускіх летапісах абры-

ваюцца. 3 паведамленняў польскіх і нямецкіх храністаў вядома,

што ў канцы XIII ст. яцвягі былі канчаткова заваяваны крыжакамі.

У 1283 г. апошні незалежны яцвяжскі нобіль Скурдо, пакінуўшы

радзіму, пайшоў са сваім атрадам у Літву. Яцвяжская тэрыторыя

была цалкам спустошана, а насельніцтва ці знішчана, ці пераселе-

на ў суседнія землі (Літву, Польшчу, Панямонне). У хуткім часе

яцвягі знікаюць са старонак гісторыі. У Іпац'еўскім летапісе ёсць

паведамленне аб пасяленні ў 1276 г. вялікім літоўскім князем Трод-

зенам у ваколіцах Гародні і Слоніма прусаў, што шукалі паратунку

ад нямецкіх рыцараў. Польскі філолаг Я. Астржэмбскі, спасылаю-

чыся на даследаванні гаворак літоўскага насельніцтва некаторых

раёнаў Панямоння, бачыць у літоўцах Слонімшчыны не нашчадкаў

прусаў, а нашчадкаў яцвяжскіх перасяленцаў.

138

У XIII ст. Іпац'еўскі летапіс зафіксаваў асобных князёў у Наваг-

радку (1235), Ваўкавыску (1256), Свіслачы (1256), магчыма, у Сло-

німе (1281). Значыць, гэтыя гарады з'яўляліся цэнтрамі асобных

удзелаў. Летапісы не зарэгістравалі ніводнага выпадку міжусобнай

барацьбы іх князёў.

У 1235 г. упершыню прыгадваецца наваградскі князь Ізяслаў, а ў

1252 (1253) г. у горадзе адбываецца каранацыя Міндоўга. У наступ-

ным годзе ў летапісе прыгадваецца "зямля Новагародская", што

сведчыць пра існаванне самастойнага княства. Выгаднае геапалі-

тычнае становішча зрабіла яго ядром новага этапа дзяржаваўтва-

рэння на Беларусі.

3 сярэдзіны XIII ст. пачынаецца новы перыяд гісторыі Грод-

зеншчыны, звязаны з утварэннем Вялікага княства Літоўскага,

Рускага і Жамойцкага. Дамінуючую ролю ў жыцці Панямоння і

ўсёй Беларусі стаў адыгрываць Наваградак, які ў 40-ыя гады на

пэўны час вырваўся з-пад палітычнага прыцягнення Валыні і

стаў цэнтрам аб'яднання балта-славянскіх зямель у адзінай дзяр-

жаве.

Берасцейская зямля з галоўнымі гарадамі Бярэсце, Кобрын, Ка-

мянец, Мельнік, Драгічын, Бельск раскінулася па абодва бакі За-

ходнягя Буга і ўяўляла сабой палітычна адзіную воласць. Яна мела

выключна важнае з пункту гледжання развіцця міжнароднага ганд-

лю геаграфічнае становішча. У Пабужжы перакрыжоўваліся не-

калькі важных гандлёвых шляхоў, па якіх ажыццяўляўся таварааб-

мен паміж Тураўскай, Кіеўскай, Галіцка-Валынскай, Чарнігаўскай і

іншымі землямі і Заходняй Еўропай. Асаблівасцю Берасцейскай

зямлі з'яўлялася поліэтнічнасць яе насельніцтва. У IX—XIII стст.

яна займала прамежкавае становішча паміж асноўнымі землямі

дрыгавічоў, валынян, мазаўшан, яцвягаў і была зонай іх узаемадзе-

яння. Знаходзячыся ў сферы геапалітычных інтарэсаў адразу не-

калькіх моцных племянных саюзаў і княстваў, Берасцейшчына

ніколі не выступала як незалежнае самастойнае палітычнае аб'яд-

нанне. У XI—XIII стст. тут сутыкаліся інтарэсы кіеўскіх, тураўскіх,

пінскіх, мінскіх, галіцка-валынскіх, а з пачатку XIV ст. і князёў

ВКЛ з інтарэсамі польскіх феадалаў. У канцы XI — першай палове

XII ст. Берасцейская зямля ўваходзіла ў склад Тураўскага княства,

139

залежнага ад Кіева, а з сярэдзіны XII ст. трывала ўвайшла ў сферу

ўплыву Валынскага княства.

Горад Бярэсце ўзнік на мяжы X—XI стст. на мысе пры ўпадзенні

Мухаўца ў Заходні Буг як пагранічная крэпасць і, апорны пункт

славянскай (дрыгавіцкай) каланізацыі навакольнай тэрыторыі.

Пісьмовыя паведамленні XI—XIII стст. пра Брэст адрозніваюцца

кароткасцю і адрывачнасцю, адсутнасцю паслядоўнага і сістэматыч-

нага выкладання падзей. Прычынай слабага адлюстравання ў летап-

ісах гісторыі Бярэсця паслужыла яго аддаленае размяшчэнне ад ста-

ражытных летапісных цэнтраў, невялікія памеры і нязначная вага ў

агульнай сістэме старажытных рускіх і беларускіх гарадоў, сканцэн-

траванне палітычных падзей у іншых раёнах старажытнай Русі. Таму

многія падзеі ў жыцці Бярэсця можна зразумець толькі ў агульным

усходнеславянскім кантэксце. Памежнае становішча Бярэсця пры-

водзіць да таго, што з самага пачатку сваёй гісторыі ён стаў аб'ектам

заваёўніцкіх нападаў з розных бакоў. Відаць, на апошнім этапе ба-

рацьбы Святаполка і Яраслава Бярэсце было занята палякамі. Каб

вярнуць яго, Яраслаў у 1020 г. робіць паход на гэты горад, але змог

вызваліць яго толькі ў 1043 г.

Бярэсце не адносіцца да ліку буйных гарадоў. Тым не менш яно

было тыповым для свайго часу гарадскім паселішчам, адміністра-

цыйным, гандлёва-рамесным, абарончым, культурным і рэлігійным

цэнтрам прылягаючых тэрыторый, цэнтрам славянскіх пасяленняў

значнага рэгіёна. Яго размяшчэнне на паграніччы, на важных стра-

тэгічных рубяжах і ажыўленых водных шляхах прыводзіла да таго,

што горад часта аказваўся ў зоне пастаянных эканамічных і ваен-

ных канфліктаў суседніх народаў. Па ўзроўню сацыяльна-эканаміч-

нага развіцця і ролі для навакольных тэрыторый ён быў у стане

быць сталіцай самастойнага княства, і старажытнарускія летапісы

неаднаразова паведамлялі пра спробы мясцовага насельніцтва да

такога выдзялення (1101, 1102, 1146, 1204, 1289). I толькі існаванне

моцных суседніх Тураўскага і Галіцка-Валынскага княстваў, не за-

цікаўленых у выдзяленні з іх складу Бярэсця, не дазволілі яму

атрымаць самастойнасць.

Пастановай Любечскага з'езда 1097 г., які ўрэгуляваў тэрытары-

яльныя спрэчкі князёў, Бярэсце было замацавана за вялікім

140