Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

крыжакоў далей на поўдзень усходнеславянскіх зямель, дзе з'явілі-

ся мангола- татары, не магла больш у адзіноце супрацьстаяць за-

хопнікам. У гэтыя гады наўгародскі князь Яраслаў робіць свае

першыя паходы супраць крыжакоў. Але і ягоных сіл было недас-

таткова. Наспяваюць умовы для стварэння антыкрыжацкай каалі-

цыі, якая і была ў 1239 г. фактычна аформлена шлюбам наўгародс-

кага князя Аляксандра Яраславіча (будучага Неўскага) з полацкай

князёўнай, дачкой князя Брачыслава. Гэты шлюб сведчыць аб палі-

тычным збліжэнні Полацка і Ноўгарада, хутчэй за ўсё на аснове

агульнай барацьбы з нямецкай і шведскай агрэсіяй.

Летам 1240 г. шведскі ўрад накіраваў войскі для захопу Нявы.

Дзе было шукаць князю падмогі ў час міжусобіц?

Ён паслаў у Полацкую зямлю свайго ганца - лоўчага Якава, які

нядаўна трапіў у Ноўгарад разам з дваром маладой княжны. Аляк-

сандр прасіў дапамогі ў князя Брачыслава, бо захоп шведамі выха-

ду да Балтыйскага мора балюча адбіўся бы на гандлёвых і эканам-

ічных інтарэсах не толькі Ноўгарада, але і Полацка.

У бітве 15 ліпеня 1240 г. на Няве разам з наўгародцамі прымалі

ўдзел і палачане. Лоўчы князя Аляксандра - Якаў Палачанін —

праявіў асаблівую мужнасць: біўся з невялікім атрадам супраць

цэлага палка шведаў. Ён, паводле "Жыція Аляксандра Неўскага",

"наеха на полк с мечем і много мужества показа", за што заслужыў

пахвалу ад наўгародскага князя. 5 красавіка 1242 года зноў полац-

кая дружына дапамагае наўгародцам разбіць крыжакоў на Чудскім

возеры. Перамогі на Няве і Чудскім возеры спынілі наступленне

ворагаў з поўначы і з захаду.

Тым часам у вынпсу мангола-татарскіх паходаў 40—50-х гадоў

практычна ўся Усходняя Еўропа была падначалена ім. Тумены хана

Бурундая дайшлі да Віслы. Вольнымі засталіся толькі Полацкая

зямля і Ноўгарад, да і то апошні, на чале з князем Аляксандрам,

быў вымушаны плаціць ім даніну.

Важную ролю ў барацьбе супраць нямецкай агрэсіі адыгралі

Літва і Жамойць. Працяглы час яны адбівалі ваенны і дыпламатыч-

ны націск крыжакоў. Хронікі і летапісы паведамляюць аб сакру-

шальных ударах жамойцкіх і літоўскіх дружын па крыжаках. 13

ліпеня 1260 г. пры падтрымцы палачан яны нанеслі цяжкае пара-

161

жэнне каля возера Дурбе.У 1262 г. вялікі літоўскі князь Міндоўг

заключыў дагавор з наўгародскім князем Аляксандрам Неўскім аб

сумеснай барацьбе супраць Лівонскага ордэна.

Палітыку адпору крыжакам працягвалі князі, якія ў сярэдзіне

XIII ст. ўсталяваліся ў Полацку. Яны таксама ішлі на пагадненне з

Ноўгарадам супраць Лівонскага ордэна. У 1262 г. разам з Аляксан-

драм Неўскім, Яраславам Цвярскім хадзіў на Юр'еў, на крыжакоў

полацкі князь Таўцівіл, пляменнік Міндоўга. У летапісе сказана,

што разам з імі было "полочан и литвы 500". Гэта кааліцыя "еди-

ным приступом 3 стены взяша, а Немцы избиша, а сами здоровы

приидоша".

У 1267—1272 гг. пскоўскі князь Даўмонт - ураджэнец

Нальшчанскай зямлі (паўночны захад Беларусі, раён Крэва, Галь-

шан, Ашмян) і адзін з самых уплывовых людзей Літвы праславіў

сваё імя перамогамі над крыжакамі. На многія гады адбіў ён у іх

ахвоту хадзіць на Русь. Цэлае пакаленне пскавічоў вырасла, не

чуючы звону мячоў (70—80-ыя гады XIII ст.).

У 1299 г. састарэлы князь зноў бярэ ў рукі пераможны меч і

разбівае крыжакоў, якія з'явіліся пад Псковам. "Бысть сеча зла яко николи яще тока не бывала у Пскове", - запісаў летапісец. А праз

месяц мор, які моцна спустошыў Пскоў, забраў у магілу мужнага

Даўмонта. "Бысть же тогда жалость велика ў Псковскай зямли,

- канстатуе летапіс. Пазней ён быў кананізаваны рускай праваслаў-

най царквой як святы Цімафей (такое імя было дадзена Даўмонту

пасля хрышчэння ў Пскове).

Барацьба насельніцтва Беларусі

супраць мангола-татарскіх заваёўнікаў

Летам 1299 г. літоўска - пскоўскую мяжу перасёк атрад коннікаў.

Воіны суправаджалі сына Даўмонта і княжны Марыі, унучкі Аляк-

сандра Неўскага, князя Давыда (каля 1283-1326). Ён выканаў перад-

смяротную волю бацькі — вярнуўся на зямлю продкаў. Давыд Даў-

монтавіч паступіў на службу да князя Гедыміна ў якасці кашталяна,

ажаніўся на яго дачцэ Біруце і атрымаў права карыстацца асобным

удзелам. Выпадак выключны, калі нагадаць, што Гедымін праз шлюб

сваіх дачок парадніўся з уладарамі Усходняй Еўропы: Маскоўскім,

162

Цвярскім, галіцка-валынскім, мазавецкімі князямі, а таксама з

польскім каралём. Гэта сведчыць, наколькі высока цаніў вялікі князь

Давыда. Ён даверыў яму абарону Гародні. На працягу больш чвэрці

стагоддзя Давыд узначальваў барацьбу жыхароў Гарадзеншчыны

супраць крыжакоў, праявіўшы сябе таленавітым палкаводцам.

На наступны год пасля пакарэння тэўтонамі зямлі прусаў і

знішчэння самога племяні (1283г.) Тэўтонскі ордэн распачаў вайну

з Вялікім княствам Літоўскім, або, як яно фігуравала ў нямецкіх

крыніцах, - з Літвой (разумелася "дзяржава літоўскіх князёў, этніч-

ная Літва фігуравала пад назвай "Жамойць"). Нягледзячы на тое,

што агрэсія была скіравана, галоўным чынам, на Жамойць ды замкі

сярэдняга Нёмана, тэўтоны не пакінулі ў спакоі і беларускае Паня-

монне. Але яны баяліся заходзіць далёка ў глыб гэтага краю, па-

куль ім пагражаў удар з Гародні, названай крыжакамі Гартэнам.

Гарадзенскі замак быў важным стратэгічным пунктам, і рыцары

намагаліся любой цаной захапіць яго. Хадзіць на непрыступны

Гартэн лічылася справай гонару сярод тэўтонаў. У 1284 г. войскі

крыжацкага магістра Конрада Цырнберга ўпершыню асадзілі Га-

родню. Яны ўварваліся ў замак, пабілі ўсіх або забралі ў палон,

спалілі ўмацаванні, спустошылі ваколіцы і з вялікай здабычай вяр-

нуліся ў ордэнскія ўладанні. Наступнае нашэсце ў беларускае Па-

нямонне адбылося праз 10 гадоў (1295 г.). У 1296 г. двойчы хадзілі

на Гарадзенскі замак тэўтоны на чале з Райбергам, які загінуў у час

гэтага паходу, і Зуцвертам. Крыжацкія набегі на Гарадзенскую зям-

лю рабіліся ўсё больш частымі і спусташальнымі. Чарговы раз

рыцары пустошылі гэты край у 1305, 1306 (двойчы), 1311 (двой-

чы), 1314, 1324, 1328 (двойчы)... 1402 гадах. Тэўтоны не раз спаль-

валі і разбуралі горад, а жыхароў знішчалі ці бралі ў палон. Гарад-

зенцы вялі мужную барацьбу з нямецкімі захопнікамі, адстойваю-

чы кожны кавалак роднай зямлі. Ніводзін замак Беларусі не пры-

цягваў тады такой увагі крыжакоў, як гарадзенская фартэцыя, што

выконвала функцыю асноўнай базы для ваенных рэйдаў ВКЛ на

захад. На працягу ўсяго XIV ст. яна сама заставалася аб'ектам

пастаянных ордэнскіх экспедыцый. Прычым у адрозненне ад класі-

чных крыжовых паходаў у "Святую зямлю" выправы ў Прусію і

потым на Літву ў XIV ст. ужо не мелі выразна рэлігійнага характару.

163

За перыяд з канца XIII ст. - па 1410 г. крыжакі больш за 140

разоў урываліся на тэрыторыю сучасных Беларусі і Летувы. У сваю

чаргу літвінскія палкі за няпоўныя 100 гадоў ажыццявілі каля 60

паходаў у адказ на крыжацкія набегі.

Сярод барацьбітоў з крыжакамі на особым рахунку быў Давыд

Гарадзенскі. Першы жорсткі бой Давыда з крыжакамі адбыўся ў

1305 г., калі яны аблажылі Гародню. Сумесна з Гедымінам ён раз-

граміў пад сценамі горада войскі каменданта Брандэнбурга камтура

Конрада Ліхтэнхагена. У 1306 г. узначаліў паспяховую абарону Га-

радзенскага замка, які асаджалі 6 тысяч лёгкіх коннікаў і сотня

цяжкаўзброеных рыцараў камтура Кенігсберга Эберхарда фон

Вірненбурга. У 1314 г. Давыд разбіў крыжакоў каля Наваградка, калі

яны аблажылі і спрабавалі ўзяць замак. У выніку ўдалага манёўру

ён прымусіў добра ўзброеных рыцараў спыніць штурм горада і зняць

яго аблогу, захапіў ваенны лагер праціўніка, знішчыў увесь варожы

абоз, захапіў 1500 баявых коней і вайсковую амуніцыю.

Некалькі разоў біў Давыд ордэнцаў у 1318—1319 гг. на тэрыто-

рыі Беларусі і за яе межамі, у тым ліку ў Прусіі. Вясной 1319 г. ён

узначаліў паход гарадзенцаў у Прусію і разграміў правінцыю Во-

генштоф. У 1322 г. Давыд дапамог у барацьбе з Лівонскім ордэнам

Пскову, гораду, дзе некалі княжыў яго бацька і дзе ён нарадзіўся. У

1323 г. разбіў пад пскоўскімі сценамі дацкіх рыцараў і дайшоў да

Рэвеля. У тым жа годзе яшчэ раз адкінуў ад Пскова крыжакоў, якія

18 дзён асаджалі горад, а потым разбіў іх ў бітве.У 1324 г. Давыд

правёў удалы паход войск Вялікага княства Літоўскага на Мазовію.

А ў 1326 годзе на чале атрада з 1200 коннікаў, у ліку якіх былі і

палякі, здзейсніў рэйд на Брандэнбург і Франкфурт-на-Одэры.

Напалоханыя Давыдавай смеласцю і яго шматлікімі перамогамі,

рыцары шукалі магчымасць знішчыць праціўніка. Пры завяршэнні

апошняга паходу яго знішчалі рукамі наёмніка. Забойцам быў ма-

завецкі шляхціч Анджэй Гост. Па паданню Давыд Гарадзенскі па-

хаваны каля Барысаглебскага манастыра ў Гародні. Смерць гэтага

мужнага чалавека, вопытнага і таленавітага военачальніка была

вялікай стратай для гарадзенцаў і ўсяго княства.

Хрысціянізацыя Літвы пасля Крэўскай уніі азначала, што знікла

апошняя паганская краіна Усходняй Еўропы, якая магла пагражаць

164

хрысціянам і з якой Тэўтонскі ордэн законна змагаўся. Для рыцар-

скай дзяржавы ў гэтай сітуацыі мелася некалькі выхадаў: 1) лічыць

сваю задачу выкананай і ліквідаваць Ордэн як дзяржаву; 2) змяніць

задачы Ордэна адпаведна з новымі абставінамі; 3) не браць хрысц-

іянізацыю Літвы пад увагу і гаварыць пра неабходнасць далейшай

барацьбы з паганымі. Крыжакі абралі трэці шлях - пачалі аспрэч-

ваць сапраўднасць хрышчэння Ягайлы і тым больш Літвы. Таму і ў

канцы XIV ст. Нямецкі ордэн разглядаў шырокія абшары ад Жа-

мойці да Гародні - Наваградка - Крэва - Ашмян у якасці зоны

сваіх ваенных аперацый.

У летапісе гісторыі чалавецтва нямала змрочных старонак. Да іх

адносіцца і мангола-татарскае нашэсце на краіны Азіі і Еўропы,

калі ордамі Чынгісхана і яго наступнікаў цэлыя дзяржавы і народы,

стаяўшыя на нязмерна больш высокай ступені развіцця, былі сцёр-

ты з твару зямлі. Гэта адкінула назад цывілізацыю значнай часткі

Азіі і Еўропы.

У пачатку XIII ст. з мангольскіх стэпаў хлынулі на ўсход і захад

дзікія, але арганізаваныя орды заваёўнікаў. Першы свой удар Чынгі-

схан скіраваў на Азію. У кароткі тэрмін былі пастаўлены на калені

народы Паўночнага Кітая, Цэнтральнай Азіі, Сібіры. У 1219 г. пад

капытамі коней бязлітасных заваёўнікаў рассыпалася старажытная

сярэднеазіяцкая дзяржава Харэзмшахаў. Сцёртыя з твару зямлі гара-

ды Бухара, Самарканд, Ургенч, Мерв. У 1222—1223 гг. магутная

армія прайшла праз Іран, Закаўказзе, трапіла ў Прычарнаморскія

стэпы, разбіла плямёны полаўцаў і 31 мая 1223 г. упершыню сустрэ-

лася з рускімі дружынамі. Вядомая бітва на рацэ Калцэ распачала

цэлую эпоху ў жыцці ўсходнеславянскіх зямель. Сярод князёў, загі-

нуўшых у той трагічнай бітве, летапіс называе і нясвіжскага князя

Юрыя. У 1237 г. тумены хана Батыя падышлі да Разанскага княства,

каб пакласці пачатак сумна вядомаму мангола-татарскаму ярму.

Беларусь засталася ў баку ад асноўнага напрамку руху ман-

гола-татар. Але небяспека з іх боку працяглы час навісала над

нашымі землямі. Вясной 1238 г. захопнікі пагражалі з усходу. Але

гераічная барацьба насельніцтва Смаленскага княства спыніла іх

прасоўванне на захад. Беспаспяховай была спроба узяць Смаленск

і ў 1242 г.

165

Адзінае з усходнеславянскіх княстваў, якое не падпала пад ула-

ду мангольскіх ханаў у XIII ст., было Полацкае.

Існуе думка, што да 1246 г. пагроза з боку татараў як для Чорнай

Русі (Гарадзеншчыны), так і для Полацкай Русі была ўжо не такая ўжо

небяспечная: Уладзіміра-Суздальская, Кіеўская і Галіцка-Валынская

землі, аказаўшы супраціўленне нашэсцю, зрабілі немагчымым масіра-

ванае наступленне ханаў на нашы землі. Калі адбылося першае ўвар-

ванне татараў на тэрыторыю Беларусі, дакладна невядома.

I дагэтуль некаторыя гісторыкі спрачаюцца: былі ці не былі

татары ў першай палове XIII ст. на Беларусі. Калі былі, то як

далёка заходзілі? А калі не былі, то чаму? Апошнім часам усталя-

валася думка, што іх флангавыя атрады прайшлі толькі на крайнім

поўдні Беларусі, па мяжы, якую ўтварыла рэчышча Прыпяці. Праў-

да, для нападу з поўдня ім перашкаджалі балоты Палесся. Усе ж з

паўдневага захаду ім удалося ўварвацца ў Беларусь і знішчыць

шмат гарадоў, у тым ліку Бярэсце, Пінск, Слуцк, Мазыр.

У Іпац'еўскім летапісе ёсць ўскоснае сведчанне пра бітву з тата-

рамі каля Брэста. Галіцкі князь Даніла ў 1240 г. не мог пад'ехаць да

Брэста з-за смуроду «мноства забітых, у полі ляжачых». Падчас

бітвы, верагодна, загінула многа мангола-татар, бо хрысціяне сваіх

нябожчыкаў заўсёды хавалі.

Паводле летапісаў ВКЛ у 1249 г. адбылася бітва з татарамі, якіх

узначальваў хан Койдан, пад вёскай Крутагор'е; ён загінуў тут, і

таму пайшла назва населенага пункта "Койданава" (сучасны Дзяр-

жынск). На думку С.Ф. Цярохіна, у выніку вынішчальнага разгро-

му арды хана Койдана Беларусь у адрозненне ад іншых усходнес-

лавянскіх зямель, уключаных сілай татара-мангольскай зброі ў так

званы Урускі ўлус Залатой Арды - магутнай феадальнай дзяржавы

сцепнякоў, засталася вольнай. Ён сцвярджае, што менавіта пад Кру-

тагор'ем захлынуўся далейшы рух татара-мангольскіх ордаў на за-

хад, што выратавала шмат якія народы ад спусташальнай навалы.

Аднак супярэчлівасць летапісных звестак даюць падставу шэрагу

даследчыкаў лічыць гэту бітву малаверагоднай.

Першае дакументальна засведчанае ўтварэнне татараў у бела-

рускае Панямонне адносіцца да 1258 г. Войска на чале з вопытным

палкаводцам Бурундаем і пры падтрымцы галіцка-валынскага кня-

166

зя "взяша...всю землю Литовскую и со многим полоном и богат-

ством идоша восвояси".

У легендарнай частцы "Хронікі літоўскай і жамойцкай" распавя-

даецца факт, у якім, пры яго мажлівай рэальнасці, зблытаны дзею-

чыя асобы. У 1284 г. рускія князі Святаслаў Кіеўскі, Леў Уладзімірскі

і Дзмітрый Друцкі вырашылі выгнаць літоўскага князя Рынгальта,

які правіў у Наваградку. Узяўшы сабе на дапамогу ад "заволжскага

цара" некалькі тысяч татараў, яны рушылі ў Наваградскую зямлю,

спусташаючы і спальваючы ўсё на сваім шляху. Рынгальт сустрэў іх

на Нёмане каля Магільна (зараз пасёлак Нёман на тэрыторыі Уздзен-

скага раёна Мінскай вобласці) і ў лютым баі, які працягваўся цэлы

дзень, разбіў сваіх праціўнікаў. 3 вялікім трыумфам і багатаю здабы-

чай вярнуўся ён у Наваградак "и был всем потом Ринголт стра-

шен ", - завяршаецца летапіснае апавяданне пра гэтыя падзеі.

Набегі татарскіх туменаў на беларускія землі былі эпізадыч-

нымі. Яны паўтараліся ў 1259, 1275, 1287, 1315, 1325, 1338 гг. У

1274 і 1277 гг, адбыліся паходы аб'яднанага татарскага і паўднёва-

рускага войска на Гарадзеншчыну. Але захапіць, накласці пастаян-

ную даніну, устанавіць сваю ўладу і кіраванне праз выдачу мясцо-

вым князям "ярлыкоў", як ім гэта ўдалося зрабіць у іншых рускіх

землях, на Беларусі татары не змаглі.

Беларусь, за выключэннем яе крайніх паўднёвых раёнаў, не зве-

дала мангола- татарскага пагрому і ярма. Гэта мела для яе важнае

значэнне, пакуль яшчэ дастаткова не асэнсаванае навукай, і прад-

вызначала далейшы ход гістарычнага развіцця Беларусі. У той час,

як Усходняя Русь на 240 гадоў трапіла пад мангола-татарскае пана-

ванне, а Паўднёвая Русь - ператворана ў бязлюдны стэп, Беларусь

не зведала такога разбурэння вытворчых сіл, не былі знішчаны яе

культурныя цэнтры-гарады.Апошняе вызначыла дамінуючае ста-

новішча беларускай культуры і мовы ў ВКЛ.

3 усіх прыбалтыйскіх зямель толькі Літва не была захоплена

крыжакамі. 3 усходнеславянскіх зямель мангола-татарам не ўдало-

ся падпарадкаваць сабе толькі землі Беларусі. Гэта можна растлу-

мачыць тым, што Літва і Беларусь на працягу XIII—XIV стст. аб'-

ядналіся ў адной дзяржаве - Вялікім княстве Літоўскім, Рускім і

Жамойцкім.

167

РЭЛІГІЯ I КУЛЬТУРА БЕЛАРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ

У IX - ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XIII ст.

• Увядзенне хрысціянства на Беларусі.

• Вусная народная творчасць. Літаратура.

• Асвета, мастацтва.

Увядзенне хрысціянства на Беларусі

На працягу другой паловы I тысячагоддзя хрысціянства

авалодала еўрапейскім светам. Услед за Візантыяй і Рымам веру

ў Хрыста прызналі франкі. У канцы X ст. хрысціцца Кіеўшчына,

Наўгародчына, Скандынавія. Ва ўсіх гэтых дзяржавах услед за пал-

ітычным самавызначэннем ідзе прыняцце хрысціянства.

Не былі выключэннем з правіла старажытныя беларускія

землі. У X—XI стст. тут пачало распаўсюджвацца хрысціянства

ў яго ўсходнім адгалінаванні. Яно ішло ад спадкаёмцы высокай

культуры антычнасці - Візантыі. 3 часам праваслаўе (так стала

называцца ўсходняе хрысціянства пасля падзелу цэркваў у 1054 г.)

становіцца пануючай рэлігіяй ва ўсходніх і цэнтральных рэгіё-

нах Беларусі.

К другой палове X ст. феадальная фармацыя ва ўсходніх славян

мела два важнейшыя фактары: феадальныя адносіны, якія сталі

адыгрываць вядучую ролю ў эканоміцы, і дзяржаву, якая дамінава-

ла ў сферы палітыкі. Але трэці істотны кампанент фармацыі -

феадальная ідэалогія - адсутнічаў. Адпавядаючыя феадальным

структурам погляды не былі аформлены ідэалагічна, не ўяўлялі

сістэмы. Патрэба ў такой ідэалогіі была вялікая, што востра адчу-

валася ў вярхах грамадства. Спроба вялікага кіеўскага князя Уладз-

іміра рэфарміраваць язычніцтва і прыстасаваць яго да новых гіста-

рычных ўмоў поспеху не мелі.

У эпоху станаўлення феадалізму язычніцкая рэлігія ператвары-

лася ў фактар, які тармазіў развіццё грамадства. Яна не забяспечва-

ла адносін панавання і падпарадкавання, прыводзіла да дарэмнага

знішчэння матэрыяльных і людскіх рэсурсаў, адмоўна сказвалася

на міжнародным гандлі, міжнародных палітычных сувязях з хрыс-

168

ціянскімі краінамі, ускладняла азнаямленне з дасягненнямі замеж-

най культуры.

Замена язычніцтва хрысціянскай верай была абумоўлена тым

якасным скачком, які зрабіла ўсходняе славянства, пераходзячы ад

ладу ваеннай дэмакратыі да феадалізму. Сацыяльныя, палітычныя,

культурныя і іншыя змены канца I тысячагоддзя пацягнулі за сабой

зрухі ў канфесійнай свядомасці, прывялі да яе перабудовы, адну

форму рэлігіі замянілі другой, якая больш адпавядала новай гіста-

рычнай абстаноўцы. Такой адэкватнай часу і новаму грамадству кан-

фесіяй было хрысціянства. Патрэба ў адэкватнай рэлігійнай ідэалогіі

была рэалізавана за кошт знешніх магчымасцей - пераняцця яе ў

Візантыі, якой належала тады лідзіруючае становішча ў хрысці-

янскім свеце. Гэта не быў выпадковы выбар. Аказалі свой уплыў

наладжаныя, традыцыйныя палітычныя, гандлёвыя, культурныя су-

вязі з Царградам, са славянамі ў Цэнтральнай Еўропе і на Бал-

канскім паўвостраве. Яны вызначалі менавіта такі накірунак царкоў-

на-рэлігійнай арыентацыі ўсходнеславянскіх зямель. Пры зацікаўле-

насці абодвух хрысціянскіх цэнтраў, Рыма і Канстанцінопаля, у аба-

рачэнні ў сваю веру народаў Еўропы ўсходнеславянскія князі маглі

самі выбіраць тое адгалінаванне хрысціянства, якое найлепш павін-

на было адпавядаць палітычным і культурным патрэбам дзяржавы.

Вусная народная творчасць. Літаратура

У канцы X ст. арыентацыя ўшцлвовых сацыяльных груп Полац-

кага княства на візантыйскае хрысціянства, якая ўжо даўно давала

сябе знаць, узмацнілася тзавяршылася прыняццем гэтай рэлігіі ў

якасці афіцыйнай, дзяржаўнай, хаця да яе панавання над розумамі

ўсяго насельніцтва Беларусі было яшчэ вельмі далёка.

Свой афіцыйны адлік гісторыя хрысціянскай царквы на Бела-

русі пачынае з 992 г., калі яна яшчэ не зведала расколу 1054 г, з

часу стварэння Полацкай епархіі. Сёння з адлегласці ў тысячу га-

доў, пры фрагментарнасці і супярэчлівасці пісьмовых крыніц таго

часу, немагчыма ў дэталях аднавіць падзеі, звязаныя з распаўсюдж-

ваннем новай веры на нашай зямлі.

Хрысціянства было вядома тут задоўга да 992 г. Па шляху "з

варагаў у грэкі" замежныя гандляры як з Візантыі, так і з за-

169

ходніх дзяржаў везлі не толькі тавары, але і сваю веру, культуру,

ідэалогію.

Тут скрыжоўваліся інтарэсы каталіцкага Рыма і праваслаўнага

Канстанцінопаля. Беларусь з прычыны свайго геапалітычнага ста-

новішча апынулася на сумежжы двух светаў, дзвюх культур і ідэа-

логій, стала своеасаблівай зонай сустрэчы і сутыкнення цывіліза-

цый: праваслаўна-візантыйскай і каталіцка-раманскай. Гэта на ўсе

наступныя стагоддзі вызначыла шмат у чым унікальнае культурнае

і гістарычнае становішча Беларусі ў Еўропе, абумовіла індывіду-

альнасць яе культуры, спецыфіку беларускага менталітэту.

Першымі хрысціянамі на Беларусі былі мясцовыя купцы. Пры-

няцце імі гэтай веры было абумоўлена зручнасцю вядзення гандлё-

вых спраў з хрысціянскімі краінамі. Кожнае перасоўванне нашых

продкаў - вольнае ці нявольнае, у гандлёвых ці ваенных мэтах, з-за

авантурыстычнай дапытлівасці ці ў якасці паланяніка і тавара -

непазбежна цягнула імпарт ідэй. Выхадцы з Полацкай зямлі, што

ўдзельнічалі ў паходах на Візантыю, маглі прыняць новую веру

яшчэ да хрышчэння Русі. Яна пападала ў наш край і іншымі шля-

хамі: у ходзе дзелавых кантактаў, дынастычных шлюбаў, праз місія-

нераў. Яна пранікала на Беларусь не толькі з Кіева ці праз Кіеў, але

і ў ходзе непасрэдных кантактаў Полацкага княства з Візантыяй.

Працэс распаўсюджвання новага веравызнання на Полаччыне, на

думку С.В. Тарасава, на пачатку ішоў незалежна ад хрысціянізацыі

Кіева і Ноўгарада.

Хрысціянскія погляды прасочваліся ў жыццё нашых продкаў, як

і культура, паступова, мірным шляхам. Праўда, пэўная барацьба

паміж валхвамі і хрысціянскімі місіянерамі мела месца. Але язычн-

іцтва не ставіла перашкод для Бога і святых новай веры, тым

больш, што яны былі вельмі падобныя на старых багоў. Хрысціян-

ства часам выцясняла язычніцкія погляды і звычаі, але часцей

злівалася з імі. Святы Улас пераняў функцыі свайго язычніцкага

папярэдніка - заступніка жывёлы Велеса. Прарок Ілля стаў падоб-

ны на бога грома, маланкі і нябеснай стыхіі Перуна. Месца Мока-

шы, багіні ўрадлівасці, заступніцы льнаводства, прадзення і ткацт-

ва паступова займала "ільняніца" Параскева-Пятніца.

Як сведчыць археалогія, у зямлю крывічоў хрысціянства пры-

170