Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

ходзіць прыкладна з сярэдзшы X ст, сярод радзімічаў пачынае рас-

паўсюджвацца ў апошняй трэці X ст. Менавіта ў гэты час у іх

з'яўляецца характэрны для хрысціянства пахавальны абрад інгума-

цыі (трупапалажэння), што прыйшоў на змену язычніцкаму трупас-

пальванню. Пісьмовыя крыніцы паведамляюць пра заснаванне на

Беларусі ў X ст. першых храмаў (у Віцебску, Полацку). I хоць

археолагамі не выяўлена рэшткаў культавых пабудоў раней XI ст.,

вучоныя дапускаюць, што Полацкая Сафія - першы мураваны пра-

васлаўны храм на Беларусі, узведзены ў сярэдзіне XI ст., - мела

сваіх драўляных папярэднікаў.

Пачатак масавага распаўсюджвання хрысціянства на беларускіх

землях цесна звязана з палітыкай кіеўскага князя Уладзіміра, які

імкнуўся зрабіць яго дзяржаўнай і народнай рэлігіяй на Русі. Ах-

рысціўшы ў 988 г. кіеўлян, ён, па сведчанню крыніцы, "крести же

и всю землю Русскую от конца и до конца и идолы сокруши".

Часткай гэтай рускай зямлі была тады і Беларусь: у 980 (970) г.

Уладзімір захапіў Полацк, у 983 г. "победи ятвяги и взя землю их",

у 984 г. падпарадкаваў сабе радзімічаў. "И нача ставити по гра-

дам церкви и попы, и людие на крещение приводя по всем градом и

селом ", — канстатуе Іпац'еўскі летапіс пад 988 г. Ва ўсіх вядомых

нам рэдакцыях і спісах "Аповесці мінулых гадоў" услед за летапіс-

най ацэнкай хрышчэння Русі: "Володимер же просвещен сам, и

сынове его, и земля его ", - ідзе расказ аб раздачы вялікім князем

сваім сынам важнейшых гарадоў Русі. Ізяслава, сына ад Рагнеды,

ён зрабіў полацкім князем. Святаполка, прыёмнага сына, пасадзіў у

Тураве. Не падлягае сумненню, што кіеўскі князь рабіў на іх стаў-

ку ў правядзенні агульнадзяржаўнай палітыкі хрысціянізацыі ва

ўдзелах.

Шэраг вучоных лічыць, што старажытнейшым хрысціянскім

цэнтрам Беларусі з'яўляецца Ізяслаўль, які ў 80-ыя г. X ст. стаў

княжацкай рэзідэнцыяй. Сын Рагнеды, першы князь адноўленай

полацкай дынастыі Ізяслаў, услед за бацькам прыняў хрысціянства.

Быў гэты чалавек, згодна з летапіснай характарыстыкай, "ціхі і

лагодны", любіў і шанаваў царкву, чытаў Святое пісанне. Менавіта

з яго дзейнасцю звязваецца пачатак хрысціянізацыі Полацкай зямлі.

Раннімі асяродкамі хрысціянства ў Полацкай зямлі сталі заснава-

171

ныя Рагнедай - Анастасіяй у Ізяслаўлі манастыр і храм. У 90-ыя

гады тут зараджаецца паслушніцкае жыццё. Сама Рагнеда - пер-

шая ўпамянутая летапісамі манашка ва ўсходнеславянскім

свеце. Высланая ў Ізяслаўль пасля няўдалага замаху на Уладзіміра

і адхіленая ім пасля яго шлюбу з Ганнай, сястрой візантыйскага

імператара, Рагнеда прыняла манаства. Пасля выбару Уладзімірам

новай жонкі яна нібыта звярнулася да яго: "Прошу, уневести меня

своему Христу и да приму святой, ангельский, иноческий образ ".

Праўда, сярод гісторыкаў ёсць сумненні наконт добраахвотнага па-

стрыжэння Рагнеды -жанчыны з крутым норавам, незалежным і

упартым характарам.

Паслаўшы сыноў ва удзелы з заданнем садзейнічаць пашырэн-

ню хрысціянства, Уладзімір паклапаціўся аб належным царкоўным

уладкаванні на тэрыторыі сваёй дзяржавы. "Крестися Володимир и

вся земля Руская; и поставиша в Киеве митрополита, а Новуграду

архиепископа, а по иным градам епископы, и попы, м диаконы ", -

распавядае Наўгародскі першы летапіс. У буйных гарадах і кня-

ствах пачалі стварацца епархіі - тэрытарыяльныя царкоўныя ак-

ругі, якімі кіравалі епіскапы. Епіскапская кафедра ў Полацку, як

ужо адзначалася, была заснавана ў 992 г. У 1005 г. заснавана Тураў-

ская епархія. Епіскапскія кафедры былі духоўнымі цэнтрамі, з якіх

распаўсюджвалася і ўмацоўвалася праваслаўная вера і развівалася

царкоўна-рэлігійнае жыццё, утвараліся хрысціянскія абшчыны, бу-

даваліся храмы, адчыняліся манастыры і школы.

Хто стаў першым полацкім епіскапам, летапісы не паведамля-

юць. Першым, вядомым нам, быў кіева - пячорскі манах Міна,

пасвечаны ў епіскапскі сан у 1105 г. Крыніцы змяшчаюць звесткі

яшчэ аб сямі полацкіх епіскапах XII—XIII стст.: Ілля, Касьма

(Грэк), пастаўлены ў 1143 г., Дыянісій памёр у 1183 г., яго на-

ступнік Мікалай; Аляксей, упамянуты каля 1231 г., Сімяон (наўга-

родзец), упамянуты каля 1274 г., Іаакаў, вядомы па дакументу прык-

ладна 1300 года. Даследчыкі лічаць, што першымі хрысціянскімі

святарамі, епіскапамі на Беларусі былі грэкі і балгары. У сваёй

дзейнасці яны карысталіся славянскай мовай, набліжанай да стара-

жытнарускай. Але не варта недаацэньваць і ролі хрысціянскага

місіянерства з Захаду.

172

Епіскапская кафедра была аткрыта ў Полацку. Тут утвары-

лася свая школа дойлідства (яе помнікі цалкам прадстаўлены куль-

тавымі збудаваннямі), развілася высокая кніжная культура, пачала-

ся перапіска кніг, узнікла першая на Беларусі бібліятэка, вялося

летапісанне. Ды і наогул ранняя беларуская пісьменнасць, асвета,

літаратура, мастацтва цесна звязаыы з прыняццем хрысціянства.

У XII ст. у самім Полацку і яго ваколіцах узнікаюць манастыры.

Вызначана, што ў гэтым стагоддзі ў стольным горадзе існавала не

менш 10 культавых манументальных збудаванняў і трох манасты-

роў. У канцы XI - пачатку XII ст. будаўнічая арцель з Польшчы

ўзводзіла храм у Менску (існуе меркаванне, што ён не быў завер-

шаны), аблічча якога мела рысы раманскага стылю. Вялікія заслугі

ў распаўсюджванні хрысціянства, пісьменнасці, культуры ў Полац-

кай зямлі належаць Ефрасінні Полацкай, якая пазней была прылі-

чана да ліку святых.

Пытанне наконт таго, у якой меры, наколькі ў часы Уладзіміра

было ахоплена хрышчэннем насельніцтва Беларусі, з'яўляецца дыс-

кусійным. Мы павінны адрозніваць хрышчэнне ад хрысціянізацыі

- доўгатэрміновага, складанага працэсу ўспрымання новай веры.

Акт 988 г. быў пачаткам хрысціянізацыі, на фактычнае здзяйс-

ненне якой спатрэбіліся стагоддзі. Яшчэ доўга палалі тут паганс-

кія вогнішчы, а нашы продкі пакланяліся Перуну і спраўлялі буй-

ныя паганскія святы. Новая вера на беларускай зямлі распаўсюдж-

валася па схеме: князь-дружына-горад-вёска Вёска доўга супраціў-

лялася хрысціянізацыі, лічыць даследчык старажытнай гісторыі

Полаччыны Л.В. Аляксеяў. Няма ніякіх падстаў, сцвярджае архео-

лаг В.В. Сядоў, гаварыць пра суцэльную хрысціянізацыю Полацкай

зямлі да канца XII і нават XIII ст., асабліва вёскі.

Двухвер'е захоўвалася на беларускіх землях і ў наступныя

стагоддзі. Існуе думка аб фармальным прыняцці новай веры ў тыя

часы, бо не ўсе рабілі гэта свядома і ахвотна. Апошняя, нягледзячы

на поспехі хрысціянізацыі, распаўсюджвалася параўнальна маруд-

на і вытрымлівала супраціўленне язычніцтва, якое мела тут глыбо-

кія карані ў сувязі з суседствам Полацка з балцкімі плямёнамі.

«Аповесць мінулых гадоў» прыпісвае Усяславу Полацкаму нарад-

жэнне ад "вяшчунства". Сама Полацкая зямля ўяўлялася летапіс-

173

цам і аўтару "Слова аб палку Ігаравым" краінай чараўнікоў. Свед-

чанне барацьбы яе князёў з паганствам у XII ст. з'яўляюцца валун-

ныя камяні-фетышы з высечанымі на іх крыжамі і набожнымі над-

пісамі. У Падзвінні вядома 9 такіх "Барысавых" і "Рагвалодавых"

камянёў.

С.В. Тарасаў, М.І. Ермаловіч сцвярджаюць, што хрысціянства

спрыяла станаўленню Полацкага княства ў якасці самастойнай і

незалежнай дзяржавы. Думку, што новая вера ўмацоўвала ўладу

Кіева ў Полацкай зямлі, яны лічаць неабгрунтаванай: адзінства

веры не перашкаджала Полацку весці барацьбу з Кіевам за сваю

самастойнасць. М. Ермаловіч дапускае, што разам з прыходам

хрысціянства на Полацкае княства пашыралася і назва Русь. Па-

колькі новая вера ішла з Кіева, з Русі, то яна называлася рускай. Па

меры пашырэння праваслаўнай, рускай веры за Полаччынай усё

больш замацоўвалася і назва "Русь".

Хрысціянізацыя Тураўскай зямлі пачынаецца пры Святаполку

(988—1015 — князь тураўскі, 1115—1019 — вялікі кіеўскі і ту-

раўскі князь), больш вядомым як "Акаянны".У 1005 г. была ўтвора-

на Тураўская епархія. Першым тураўскім епіскапам быў пастаўле-

ны Фама. Яго ўлада распаўсюджвалася на вялікую тэрыторыю за-

ходняй Беларусі з гарадамі Пінск, Наваградак, Гародня, Бярэсце,

Ваўкавыск, Здзітаў, Случаск, Копысь, Гарадок і частку Валыні. Па

паданню, сам князь Уладзімір Святаславіч заснаваў пад Пінскам

Ляшчынскі манастыр.

Нязгодны з рэлігійнай палітыкай Уладзіміра, вымушаны лічыц-

ца з настроямі сваёй дружыны і тураўскай знаці, якія насцярожана

ўспрымалі любыя пачынанні Кіева, Святаполк стаў патураць заход-

няму хрысціянству. (Нагадаем, што размова ідзе пра часы, калі

хрысціянства яшчэ фармальна заставалася адзіным). Ён ажаніўся

на каталічцы, наблізіў да сябе калабжэгскага епіскапа Рэйнберна -

вядомага барацьбіта з язычніцтвам на тэрыторыі Польшчы і аддаў

перавагу каталіцтву, збіраючыся ўвесці менавіта гэту веру ў сваім

княстве з дапамогай Рэйнберна. Існуе меркаванне, што Рэйнберн

быў першым тураўскім епіскапам.

У нейкай ступені з-за веры паміж Святаполкам і яго бацькам

Уладзімірам Хрысціцелем адбылася сварка, у выніку якой тураўскі

174

князь, яго жонка і Рэйнберн былі пасаджаны ў турму. Апошні там і

памёр. Зразумела, што тагачасныя і пазнейшыя крыніцы, што

выйшлі з-пад пяра праваслаўных аўтараў, прасякнуты нянавісцю

да Святаполка, які патураў іншай ад праваслаўя веры.

Факты місіянерскай дзейнасці лацінскіх прапаведнікаў на Русі ў

XI ст. не з'яўляюцца беспадстаўнымі. Заходняя царква таксама

цікавілася пытаннямі хрысціянізацыі ўсходнеславянскіх зямель.

Найбольш доўгімі і складанымі аказаліся шляхі хрысціянства на

тэрыторыю беларускага Панямоння, якое Т ў XI ст. заставалася

апдбтам язычніцтва.

Археолагі прыйшлі да высновы, што да канца X - пачатку XI ст.

тут панаваў звычай спальваць нябошчыкаў, характэрны для паган-

ства. У XI—XIII стст. адбываецца паступовая змена абраду паха-

вання, крэмацыю змяняе інгумацыя. Гэты працэс не ўсюль праця-

каў адначасова: на ўсходзе і поўдні хутчэй. Даўжэй за ўсё язычніц-

тва ўтрымлівалася ў паўночна-заходняй частцы Панямоння. Там

абрад трупаспальвання праіснаваў да пачатку XIII ст., а звычай

насыпаць курганы над пахаванымі - да пачатку XIV ст. Хрысціяні-

зацыя краю расцягнулася на некалькі стагоддзяў.

Першыя прадметы хрысціянскага культу - нацельныя крыжыкі

(адлітыя з металу, каменныя, янтарныя, выразаныя з косці) - з'яві-

ліся ў гарадах Панямоння ў другой палове XI ст. фактычна хрысц-

іянізацыя адбываецца ў XII ст. Шырокае будаўніцтва праваслаўных

храмаў у XII ст. у Гародні, Наваградку, Ваўкавыску з'яўляецца

важным доказам перамогі тут новага веравучэння. Гэтыя храмы

сталі важнымі асяродкамі духоўнага і культурнага жыцця краю.

Каменным царквам, магчыма, папярэднічалі драўляныя культавыя

пабудовы. У 1263 г. вялікім літоўскім князям Войшалкам заснава-

ны каля Наваградка Лаўрышаўскі манастыр. 3 гарадоў хрысціяні-

зацыя ішла па вёсках. Пранікаючы ў гушчу народных мас, яна

злівалася са старымі павер'ямі, абрадамі і маленнямі.

Да нас дайшлі звесткі сярэднявечных заходніх аўтараў, што ў

1009 г. каталіцкі епіскап Бруна (Брунон) ў суправаджэнні 18-ці

місіянераў прапаведаваў хрысціянства сярод яцвягаў. Місіянеры

імкнуліся стварыць у Судовіі (Яцвягіі) рымска-каталіцкі рэлігійна-

культурны рэгіён, а таксама не даць магчымасці ўсходнеславянскім

175

князям і праваслаўнаму духавенству ўсталявацца на гэтай тэрыто-

рыі. Аднак місія поспеху не мела. Пасля гібелі Брунона на мяжы

Прусіі, Літвы і Русі (менавіта ў такім кантэксце ўпершыню ў

пісьмовых крыніцах згадваецца назва "Літва") загінула і яго, здава-

лася бы, паспяхова распачая справа.

Некаторыя аўтары звязваюць паходжанне тэрміна "Чорная Русь"

— назвы каланізаванай славянамі тэрыторыі Яцвягіі і Літвы — з

асаблівасцямі рэлігійнага жыцця рэгіёна і канфесійнай прыналеж-

насці яго насельніцтва. Гэты тэрмін вядомы з 1351 г. Пад такой

назвай тэрыторыя Панямоння пазначана на карце, складзенай у

1459 г. манахам Фра Маўро для партугальскага караля Альфонса V.

Прыняцце хрысціянства з'явілася адной з важнейшых падзей

гісторыі Беларусі. На працягу стагоддзяў праваслаўная царква аказ-

вала моцны ўплыў на ўсе бакі жыцця нашых продкаў, на іх культу-

ру, мараль, быт. Хрысціянства прынесла на Беларусь зусім новы

светапогляд. Яно ўмацоўвала манагамную сям'ю, што станоўча

адбівалася на развіцці вытворчасці. Спынілася практыка забойства

жонак, рабынь, слуг на пахаваннях мужоў і гаспод.

Далучэнне ўсходнеславянскіх плямёнаў да хрысціянства садзей-

нічала іх культурнаму, моўнаму, гаспадарчаму збліжэнню.

Хрысціянізацыя спрыяла развіццю феадальных адносін, узмац-

ненню княжацкай улады, умацаванню дзяржаўнай самастойнасці

Полацкай зямлі. У супрацьборстве розных укладаў царква прымала

бок гістарычна найбольш перспектыўнага, дапамагала яму канчат-

кова аформіцца і ўмацавацца.

Прыняцце новай веры прывяло да ўстанаўлення больш цесных

міжнародных сувязяў з хрысціянскімі дзяржавамі. Мясцовыя князі

атрымалі магчымасць уступаць у дынастычныя шлюбы з прынцэ-

самі з імператарскіх, каралеўскіх, княжацкіх дамоў Еўропы. Пры-

няцце Беларуссю ўсходняга хрысціянства прадвызначыла культур-

нае збліжэнне яе з Візантыяй і краінамі гэтай жа рэлігійнай арыен-

тацыі.

Хрысціянства надало магутны імпульс культурнаму раз-

в'іццю Беларусі. Яно садзейнічала стварэнню многіх выдатных

помнікаў архітэктуры і жывапісу, распаўсюджванню пісьменства,

развіццю летапісання, бібліятэк, з'яўленню школ, пранікненню на

176

беларускія землі твораў замежных аўтараў, якія ўтрымлівалі ў сабе

важныя звесткі па цэламу шэрагу галін культуры і мастацтва. Даб-

ратворны ўплыў з боку візантыйскай і заходнееўрапейскай культу-

ры зведаў на сабе цэлы шэраг рамёстваў.

Але замежная культура не ўспрымалася механічна, а, спалуча-

ная з мясцовымі традыцыямі, творча перапрацоўвалася ў адпавед-

насці са славянскім светаўспрыманнем, звычаямі, этыкай і побы-

там. Гэта і абумовіла перапляценне хрысціянскіх і язычніцкіх тра-

дыцый, прывяло да ўзнікнення арыгінальных твораў літаратуры,

дойлідства і выяўленчага мастацтва..

Асвета, мастацтва

Найбольш моцна язычніцкія традыцыі, асаблівасці побыту сла-

вянскіх і балцкіх народаў праявіліся ў вуснай народнай творчасці,

якая з'яўлялася ў гэты час адной з самых развітых галін духоўнага

жыцця. На беларускіх землях у IX—XIII стст. шырока бытавалі

каляндарна-абрадавыя песенныя цыклы, прысвечаныя розным

язычніцкім святам (Масленіцы, Дажынкам і інш.), сямейна-абрада-

вая паэзія, казкі, паданні, быліны, легенды, прыказкі, загадкі, песні,

замовы. Яны адлюстроўвалі ўяўленні людзей аб прыродзе, жыцці,

смерці і г. д. Асабліва глыбокімі і каларытнымі па зместу былі

песенныя цыклы, якія выконваліся на вяселлях, хрысцінах, паха-

ваннях і каляндарных святах.

Пасля прыняцця хрысціянства беларускія землі былі зарыента-

ваны на засваенне візантыйска-праваслаўных духоўных каштоў-

насцяў, якія сталі адной з крыніц развіцця нацыянальнай культуры.

Трансплантаваная з Візантыі, адаптаваная да сацыяльна-эканаміч-

ных, палітычных і культурных умоў нашых зямель, разнавіднасць

хрысціянства была асімілявана і перапрацавана на мясцовай глебе і

з цягам часу набыла нацыянальнае адценне. Утварыўся беларускі

варыянт (рэдакцыя) грэка-візантыйскага праваслаўя, які да-

пускаў рознатлумачэнні кананічных палажэнняў, увёў у сойм свя-

тых сваіх падзвіжнікаў (першымі беларускімі святымі сталі Е. По-

лацкая і К. Тураўскі), стварыў свае жыцці, службы святым і г.д.

Аднак дзяржаўныя мужы, культурныя дзеячы, што пайшлі ў

свой час на збліжэнне з Візантьіяй, не маглі прадбачыць аддаленых

177

вынікаў свайго такога кроку. Візантыя, якая ў X—XI стст. знаходз-

ілася на ўздыме, у далейшым хіліцца да заняпаду. Заходняя Еўропа

пачынае перасягаць яе як у эканамічных, так і ў культурных аднос-

інах і дасягнутай перавагі ўжо не саступае. Між тым праваслаўе

па-ранейшаму збліжае Беларусь з ішоўшай пад ухіл Візантыяй і

аддаляе яе ад Заходняй Еўропы, ускладняе і загрымлівае азнаям-

ленне з яе культурнымі дасягненнямі, што мела далёка ідучыя на-

ступствы.

Больш таго, праваслаўная царква прыўнесла ў культурна-рэліг-

ійнае жыццё ўсходнеславянскага свету палітыку ізаляцыянізму. Па-

будаваны ёю ідэалагічны бар'ер на многія стагоддзі адгарадзіў яго

ад Заходняй Еўропы і краін Усходу. Таму цесныя сувязі з візантый-

скай культурай, якая ў далейшым знаходзілася ў стане застою і

заняпаду, не заўсёды адыгрывалі спрыяльную ролю, адмоўна адбі-

ліся на стане культуры ўсяго рэгіёну, зарыентаванага на візантыйскі

варыянт хрысціянства. Культурнае "спазненне" беларускага грамад-

ства як вынік гэтага ізаляцыянізму ў далейшым стымуляваў пера-

давых дзеячаў аддаць прыярытэт кантактам з цэнтральна-і заход-

нееўрапейскімі краінамі.

Культура старажытнай Беларусі вылучалася высокім узроўнем

развіцця і складанай структурай. Яна арганічна спалучала ў сябе

культурныя традыцыі ўсходнеславянскіх плямёнаў, элементы ан-

тычнай і хрысціянскай культур. Фарміраванне феадальных адносін

абумовіла пачатак стратыфікацыі культуры па саслоўнаму прынцы-

пу: ўзнікае культура пануючай варствы (княжацкага двара) і трады-

цыйная культура, захавальнікамі і спажыўцамі якой былі сяляне і

гараджане.

У савецкай гістарыяграфіі доўгі час трымалася канцэпцыя адзі-

най старажытнарускай культуры, заснаваная на меркаванні аб на-

яўнасці ў IX—XIII стст. старажытнарускай народнасці. Сённяшняя

беларуская гістарычная навука не ўспрымае гэту канцэпцыю адназ-

начна, спасылаючыся на альтэрнатыўныя ёй погляды. Згодна з імі

агульнай для ўсходнеславянскіх плямёнаў была ў большасці куль-

тура княжацкага двара, якая грунтавалася на хрысціянстве, развіва-

ла спецыфічныя для гэтай варствы грамадства віды вуснай і песен-

най творчасці. Што ж датычыцца традыцыйнай культуры - яна

178

моцна была прасякнута язычніцтвам і захоўвала спадчыну плямё-

наў, склаўшых у будучым падставы беларускага этнасу.

Найбольш моцна язычніцкая традыцыя, асаблівасці побыту сла-

вянскіх і балцкіх народаў праявіліся ў вуснай народнай творчасці.

На беларускіх землях ў IX—ХІІІ стст. шырока бытавала каляндар-

на-абрадавая паэзія. У адпавёднасці з чаргаваннем пор года яна

падзялялася на чатыры комплексы, якія ўключалі каляндарныя

прыметы, прыказкі, песні, павер'і. Веснавы, летні, восеньскі і зімо-

вы цыклы групаваліся вакол язычніцкіх святаў - Масленіцы, Ру-

сальнага тыдня, Купалля, Багача, Каляд і другіх, якія адпавядалі

акрэсленаму этапу сельскагаспадарчых работ. Гэтая частка вуснай

народнай творчасці арганічна ўвайшла ў спадчыну беларускай

культуры і ў народных традьшыях жыве яшчэ і сёння. Багата прад-

стаўлена была сямейна-абрадавая паэзія." Казкі, паданні, легенды,

прыказкі, загадкі, замовы, праклёны і іншыя жанры вуснай народ-

най творчасці адлюстроўвалі ўяўленні нашых продкаў аб наваколь-

ным сусвеце.

Паводле некаторых аўтараў у гэты час на беларускіх землях

шырокае распаўсюджванне атрымалі быліны. Аднак гэтае мерка-

ванне абвяргаецца поўнай адсутнасцю іх у народным рэпертуары.

Быліны з'яўляліся часткай культуры княжацкага двара і не мелі

шырокага распаўсюджвання ў народзе, трапіўшы ў народнае ася-

роддзе на рускай Поўначы не раней XIV ст.

IX—XIII стст. адметны пачаткам распаўсюджвання кірылічнай

пісьменнасці. Паводле некаторых даследчыкаў (М. Шчакаціхін, I.

Трусаў) у дахрысціянскую эпоху на беларускіх землях існавала

свая сістэма пісьма, заснаваная на рунічных знаках. Асобныя з іх

знойдзены на цэглах Каложскай царквы ў Гродне, царквы Спаса на

Смядыні ў Смаленску, так званых "драгічынскіх клейнах", днішчах

пахавальных гаршкоў. Кірылічнае пісьмо, трапіўшае на землі

ўсходніх славян з Візантыі разам з хрысціянствам, было больш

зручным для выкарыстання і знайшло распаўсюджванне не толькі

сярод кніжнікаў, але і сярод простага люду. Пісанае слова павінна

было абслугоўваць патрэбы палітычнага і гаспадарчага жыцця, за-

мацоўваць для нашчадкаў вопыт папярэдніх пакаленняў. Менавіта

гэтым тлумачыцца дастаткова шырокая сацыяльная сфера яго ўжы-

179

вання. Сведчаннем гэтага з'яўляюцца шматлікія знаходкі надпісаў

на прадметах, у тым ліку на шыферных прасніцах, кераміцы, выра-

бах з косьці. У якасці матэрыялу для пісьма нашыя продкі выкары-

стоўвалі пергамін і бяросту. Дзве берасцяныя граматы знойдзены ў

Віцебску і Мсціслаўлі. Разам з распаўсюджваннем пісьменнасці на

беларускіх землях з'явілася летапісанне. Буйнейшым летапісным

зводам усходніх славян з'яўляецца "Аповесць мінулых гадоў",

створаная, як мяркуюць, у пачатку XII ст. у Кіеве на падставе

больш ранніх пагадовых запісаў, дакументаў вялікакняжацкага ар-

хіва і іншых матэрыялаў. У "Аповесці мінулых гадоў" захавалася

шмат звестак аб гісторыі старажытнабеларускіх зямель, асабліва

Полацкага княства. Летапісец апавядае аб Рагвалодзе, Рагнедзе,

Усяславе Брачыславічы, прыгадвае Полацк, Менск, Тураў, Бярэсце,

Гарадзен і іншыя старажытныя беларускія гарады. Часткі гэтага

летапісу трапілі ў пазнейшыя летапісныя зводы, у тым ліку Радзів-

ілаўскі. "Аповесць мінулых гадоў" дайшла да нас у некалькіх

спісах - Іпацьеўскім, Лаўрэнцьеўскім, якія адрозніваюцца паўна-

той і варыянтамі некаторых сюжэтаў.

Вядома, што летапісанне вялося ў Полацку пры саборы Св.

Сафіі, але сам полацкі летапіс не захаваўся, да нас дайшлі толькі

яго часткі, уключаныя ў больш позні Кіеўскі летапіс. Некаторыя

гісторыкі лічаць, што летапісанне вялося таксама ў Тураве і Нава-

гародку.

Разам з хрысціянствам на беларускія землі прыйшла літаратура.

Спачатку гэта была Біблія і творы літаратурна-багаслоўскага змес-

ту. Побач з імі атрымалі распаўсюджванне прыродазнаўчая і гіста-

рычная літаратура, творы антычных аўтараў, візантыйскіх літарата-

раў. Кніжнікі беларускіх зямель, як можна меркаваць па дайшоў-

шых да нас звестках, ведалі імёны і творы Гамера, Платона, Арыс-

тоцеля.

Пад уплывам перакладной літаратуры (для перакладу ўжывалася

мова кніжнасці - стараславянская) развівалася арыгінальная літара-

тура. Выдатным яе помнікам з'яўляецца "Слова аб паходзе Ігара-

вым", створанае, як мяркуюць даследчыкі, у 1185—1187 гг. Выказва-

ецца думка (Я. Паўленка), што гэты выдатны помнік усходнеславян-

скай літаратуры мог быць створаны ці захоўваўся на Гарадзеншчы-

180