Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

кіеўскім князем Святаполкам Ізяславічам "яко князем туровскнм ".

Аднак Любечскі дагавор тут жа быў парушаны. Уладзімірскі

князь Давыд Ігаравіч стаў намаўляць Святаполку Ізяславічу на кня-

зя Васільку: "увидишь, займет города твои Туров, и Пинск, и Бере-

стье, и Пагорину, и тебя убьёт, яко и брата ти убил Ярополка".

Апанаваны сумненнямі і паверыўшы так рэальна намаляваным паг-

розам, Святаполк загадаў схапіць Васільку і асляпіць. Калі ж князі

запатрабавалі ў Святаполка адказу за гэтыя дзеянні, ён спаслаўся

на сведчанне Давыда. Абураныя князі пазбавілі Давыда ўладзімірс-

кага прастола, а ад Святаполка запатрабавалі пакараць яго. Давыд,

спасаючыся ад расплаты, уцёк да польскага караля Баляслава, про-

сячы абароны і абяцаючы шчодрую ўзнагароду. Святаполк запатра-

баваў ад Баляслава выдаць Давыда і ў падмацаванне свайго патра-

бавання накіраваўся з дружынай да Бярэсця. Тут і адбылася яго

сустрэча з Баляславам. " И ста Святополк в граде, а ляхове на

Бузе, и сносися Святополк речью с ляхы... ".

У 1101 г. безудзельны ў той час пляменнік Святаполка Яраслаў

вырашыў забяспечыць сябе "вотчынай" і заняў Бярэсце. Святаполк

не пацярпеў такога свавольства і сам узначаліў паход на Яраслава,

ўзяў Бярэсце, а непакорнага пляменніка схапіў, закаваў у кандалы,

адвёз у Кіеў і пасадзіў у "поруб", адкуль ён быў выпушчаны толькі

па просьбе ігуменаў і баяр. Адпушчаны ў наступным годзе, Ярас-

лаў зноў пачынае барацьбу за Пабужжа, аднак у хуткім часе зноў

трапляе ў рукі кіеўскага князя. Загінуў ён у турме ў тым жа 1102 г.

Гэты эпізод паказвае, што Бярэсце ўяўляла ў той час значную

каштоўнасць для кіеўскага і тураўскага князя. У спробе Яраслава,

меўшага асабістыя кантакты з прадстаўнікамі мясцовай феадальнай

вярхушкі, якая імкнулася да самастойнасці, захапіць удзел у Бярэсці

і Пабужжы, бачыцца першая спроба надаць Берасцейскай зямлі ста-

тус асобнага княжацкага ўдзела. Аднак гэтым пажаданням не суджа-

на было здзейсніцца. Пасля смерці Святаполка ў 1113 г. Бярэсце

разам з Тураўскім княствам апынулася ў падпарадкаванні Уладзім-

іра Манамаха.

Бярэсце ўпамінаецца таксама ў 1140 і 1142 гг., калі на кіеўскім

прастоле ўладарылі чарнігаўскія князі Святаславічы. Каб зада-

воліць прэтэнзіі сваіх сваякоў і саюзнікаў, яны раздаюць ім гарады

141

Тураўскага княства - Клецк, Слуцк, Рагачоў, Бярэсце. У склад гэта-

га княства Бярэсце было вернута ў 1146 г. тураўскім князем Вячас-

лавам, сынам Манамаха.

Спыненне на тураўскім стале мясцовай дынастыі Ізяславічаў у

1113 г., пераход Турава ў распараджэнне Манамахавічаў і частая

змена князёў на кіеўскім і тураўскім сталах у сярэдзіне XII ст.

аслабілі Тураўскае княства і паскорылі яго распад. Тады ж Бярэсце

перайшло да ўладзіміра-валынскіх князёў.

У гэты час выспелі ўсе ўмовы для выдзялення Берасцейскай

зямлі ў самастойнае княства. Аднак па суседству з магутным

Галіцка-Валынскім княствам гэта было нерэальным. У другой

палове XII ст. ёй валодаў Раман Мсціславіч, пасля гібелі якога ў

1204 г. берасцяне зноў робяць спробу атрымаць незалежнасць.

Аднак новыя валадары Валынскай зямлі не даюць ім такой маг-

чымасці.

У канцы XII ст. польскія феадалы спрабавалі захапіць Берасцей-

шчыну. У 1179 і 1182 гг. князь Казімір II, у 1210 г. Конрад Маза-

вецкі і Лёшка Кракаўскі часова захапілі пабужскія землі. У пачатку

XIII ст. Брэст з'яўляўся невялікім удзелам, які знаходзіўся ў зоне

пагранічных канфліктаў.

Пачашчаюцца напады літвы і яцвягаў. У 1164 г. упершыню адз-

начаны напад літвы на Бярэсце. У 1227 і 1229 гг. пад горадам

"павоеваша ятвязи". Але галоўнай небяспекай былі мангола-та-

тарскія орды Батыя. У пачатку XIV ст. Берасцейская зямля была

ўключана ў склад ВКЛ. У 1566 г. на яе аснове створана Берасцейс-

кае ваяводства.

Беларускія гарады ў складзе Смаленскага,

Чарнігаўскага і Кіеўскага княстваў

У VIII — IX стст. у верхнім Падняпроўі і Падзвінні, на землях

смаленскіх крывічоў, якія сфарміраваліся ў выніку змяшэння сла-

вян з мясцовым балцкім насельніцтвам і былі блізкімі па паход-

жанню да полацкіх крывічоў, сфарміравалася Смаленскае кня-

ства. Спачатку Смаленская зямля па развіццю адставала ад Полац-

кай, аднак у другой палове XII ст. стала адным з самых значных

княстваў Русі.

142

Галоўны горад зямлі - Смаленск (узнік у IX ст.) - распаўсюдж-

ваў сваю ўладу на паўночныя землі радзімічаў, што жылі ў Па-

сожжы на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Захоплены ў 882 г. Але-

гам, ён папаў у залежнасць ад Кіева, да пачатку XII ст. заставаўся

яго воласцю і адыгрываў важную ролю ў барацьбе за днепра-

дзвінскія волакі, якая няспынна вялася ў X — XIII стст. У 1119 г.

на Смаленск хадзіў Глеб Менскі, але гэты паход скончыўся для

яго трагічна - быў узяты ў палон, вывезены ў Кіеў, дзе і памёр. У

XII — XIII стст. у склад Смаленскага княства ўваходзілі беларус-

кія гарады Прупой (Прапойск), Крычаў і Мсціслаў. У пачатку XII

ст. да яго адышлі Копысь і Орша, аднак Орша была хутка вернута

Полацку.

У XII ст. адбываецца феадальнае драбленне Смаленскага кня-

ства. Сталіцай удзельнага княства ў 1180 г. стаў Мсціслаў. У ім

тады правіў Мсціслаў Раманавіч з роду Манамаха. Княства займала

ўсходнюю частку тэрыторыі сучаснай Магілёўскай вобласці. Стаў-

шы смаленскім князем, Мсціслаў Раманавіч у 1196 г. далучыў да

Смаленскага княства свой удзел.

Заснавальнікам дынастыі смаленскіх князёў з'яўляецца Рас-

ціслаў Мсціславіч. Гады яго княжання ў Смаленску (1125—1159) і

ў Кіеве (1159—1167) сталі гадамі росквіту і пашырэння Смаленс-

кага княства, узрастання яго ролі ў агульных усходнеславянскіх

палітычных і эканамічных працэсах.

Менавіта пры Расціславе пачынаецца пранікненне Смаленска ў

землі радзімічаў, якія з XI ст. былі пад уладай Чарнігава. Захопле-

ныя Расціславам у 1127 і 1142 (у час другога паходу быў спалены

Гомель), яны на працягу XII—XIII стст. заставаліся асноўнай пры-

чынай спрэчак, не дазвалялі нармалізаваць чарнігаўска-смаленскія

ўзаемаадносіны. Спрэчкі паміж князямі, неабходнасць замацавання

далучаных зямель і збору даніны вымусіла смаленскіх правіцеляў

умацаваць Прупой, Лучын, Копысь, Оршу, заснаваць у 1135 г.

Мсціслаў. У 50-70-ыя гады XII ст. Смаленск імкнецца аб'яднаць

пад сваёй уладай ўсе крывіцкія землі. Даволі часта ў залежнасць ад

яго пападалі Віцебск і Друцк. У 1232 г. землі полацкіх і смаленскіх

крывічоў былі аб'яднаны ў адзінае цэлае. Але ў 40-ыя гады XIII ст.

пачынаецца заняпад Смаленскага княства. Яно губляе свой уплыў

143

на Полацк, Кіеў, Ноўгарад, церпіць ад набегаў літоўскіх дружын. У

70-ыя гады XIII ст. княства падверглася мангола-татарскай навале.

У 1405 г. яно было далучана Вітаўтам да ВКЛ.

На паўднёвым усходзе ад Полацкага княства знаходзілася

буйное Чарнігаўскае княства. Большая яго частка размяшчала-

ся на тэрыторыі сучаснай Украіны. 3 другой паловы XI ст. у яго

склад увайшлі землі па ніжнім цячэнні Сожа з гарадамі Гомель,

Рэчыца і Чачэрск. Гомель - вельмі старажытны горад, аднак

упамянуты ў летапісах даволі позна - ў 1142 г. "Гомій" ІХ-Х

стст. быў значным асяродкам славянскай каланізацыі гэтага

краю, адным з радзіміцкіх племянных цэнтраў. Згодна з летапі-

сам, радзімічы, у паўднёвай частцы рассялення якіх лакалізаваў-

ся Гомель, захоўвалі сваю аўтаномію ад Кіева да канца X ст., іх

залежнасць абмяжоўвалася выплатай даніны і ўдзелам

радзіміцкіх атрадаў у ваенных прадпрыемствах кіеўскіх князёў.

Пасля перамогі Кіева над радзімічамі ў бітве на рацэ Пяшчане ў

984 г., землі Пасожжа разам з Гоміем адыходзяць пад уладу

вялікага князя. Ён кіраваў горадам і воласцю праз сваіх намесн-

ікаў. 3 другой паловы XI ст. горад пераходзіць у склад Чарнігаў-

скага княства, у канцы XI - першай палове XII ст. знаходзіцца ў

спадчынным валоданні Давыда Чарнігаўскага і яго нашчадкаў.

У XII ст. становіцца цэнтрам удзельнага княства, буйнейшым

ваенна-адміністрацыйным цэнтрам ніжняга Пасожжа і цэнтрам

хрысціянскай культуры.

Беларускія гарады Мазыр і Брагін адносіліся да Кіеўскага кня-

ства, размешчанага ў сярэднім Падняпроўі. Мазыр упершыню згад-

ваецца ў летапісе ў 1155 г., калі князь Юрый Даўгарукі, атрымаў-

шы трон у Кіеве, аддаў Мазыр Святаславу Ольгавічу. Аднак неўза-

баве горад зноў перайшоў у рукі вялікага князя. Брагін - дры-

гавіцкі горад, які таксама знаходзіўся ў залежнасці ад Кіева. Упер-

шыню згаданы ў летапісе ў 1147 г.

Лёс ўсходніх і паўднёва - ўсходніх беларускіх зямель цесна

звязаны з гісторыяй Смаленскага, Чарнігаўскага і Кіеўскага феа-

дальных дзяржаўных фарміраванняў.

144

ЛЕКЦЫЯ 10

БАРАЦЬБА 3 ЧУЖАЗЕМНЫМІ ЗАХОПНІКАМІ

Ў XIII—ПЕРШАЙ ЧВЭРЦІ XIV ст.

• Войны Полацкага княства з крыжакамі.

• Барацьба насельніцтва Беларусі супраць мангола-татарскіх за-

ваёўнікаў.

Войны Полацкага княства з крыжакамі

Знешнепалітычную дзейнасць княстваў, якія склаліся на тэ-

рыторыі Беларусі, нельга звесці толькі да адносін з Кіевам, Ноў-

гарадам і іншымі тагачаснымі палітычнымі цэнтрамі Усходняй

Еўропы. Сфера гэтай дзейнасці была значна шырэйшая. Ім да-

водзілася не толькі вырашаць пытанні ўзаемаадносін усходнес-

лавянскіх зямель, але і наладжваць сувязі з сумежнымі і аддале-

нымі краінамі, весці барацьбу са знешняй пагрозай, забяспеч-

ваць свае міжнародныя інтарэсы. Стольнаму Кіеву даводзілася

лічыцца з інтарэсамі беларускіх княстваў пры вырашэнні міжна-

родных спраў. 3 сярэдзіны XII ст. самастойнасць княстваў у гал-

іне знешняй палітыкі яшчэ больш узрасла, і ён практычна цал-

кам страціў кантроль над знешнепалітычнымі дзеяннямі мясцо-

вых князеў.

Полацкая зямля ў IX ст., а, магчыма, і раней, мела сувязі з

дзяржавамі Скандынавіі. Ва ўсякім разе пра гэта княства там

ведалі, аб гэтым сведчаць ісландскія і скандынаўскія сагі. Пісьмо-

выя крыніцы сведчаць таксама, што полацкім, як і іншым усход-

неславянскім землям, былі вядомы нарманскія (варажскія) набегі,

што Крывіцкая (Полацкая) зямля нейкі час вымушана была вып-

лачваць варагам даніну. Выплата даніны, хутчэй за ўсё, з'яўлялася

сродкам падтрымкі мірных адносін са Скандынавіяй і прадухілен-

ня нападу з поўначы. Такой жа платай за мірныя адносіны і саюз-

ную дапамогу была, напрыклад, і даніна, якую Візантыя - адна з

буйнейшых дзяржаў таго часу - давала славянскім плямёнам. Вып-

лата даніны варагам была непрацяглай. Пад 867 г. Ніканаўскі ле-

тапіс паведамляе: "Въсташа Словене, рекше новгородцы и Меря и

Кривичи на варяги и изгнаша их за море и не даша им дани ".

145

Выхадцы са Скандынавіі ўдзельнічалі ў палітычным жыцці

ўсходнеславянскіх княстваў, якія толькі складваліся, а, калі верыць

летапісам, то і сталі на чале іх. Такім князем, магчыма, быў і Рагва-

лод Полацкі, які "пришел и заморья". Князем нарманскага паход-

жання некаторыя гісторыкі лічаць і Тура, які з'явіўся ў дрыгавічоў. У

адным з летапісаў ён названы братам Рагвалода. Выхадцы са Скан-

дынавіі выступалі ў якасці наймітаў - сага пра Эймунда расказвае,

як ён з дружынай наймаўся да полацкага князя Брачыслава.

Аднак нельга і перабольшваць ролю варажскага фактару ў гіста-

рычным развіцці беларускіх зямель. Не выхадцы са Скандынавіі

вызначалі палітыку Полацкага княства, характар яго дзяржаўнасці.

Яно пачало складвацца яшчэ да варагаў і было ўсходнеславянскім

утварэннем, якое імкнулася забяспечыць сваё існаванне.

Нашым продкам быў добра знаёмы шлях у Візантыю, і яны не

раз пад эгідай кіеўскага князя рабілі набегі на ўладанні імперыі.

Частка даніны, якую абязаўся выплаціць Царград пасля паходу на

яго ў 907 г., ішла ў Полацк.

Наладжваючы сувязі з паўднёвымі і ўсходнімі краінамі, стара-

жытная Русь у той жа час актыўна супрацьстаяла набегам качэўні-

каў. Вядома, што радзімічы нейкі час знаходзіліся ў залежнасці ад

хазар, плацілі ім даніну. Вялікі кіеўскі князь Алег ліквідаваў гэту

залежнасць. Беларускія княствы ўдзельнічалі ў барацьбе з печане-

гамі і полаўцамі, якая насіла агульнаславянскі характар. Усяслаў

Полацкі ў 1060 г. ваяваў супраць торкаў. Падчас свайго сямімесяч-

нага праўлення ў Кіеве ён адыграў немалаважную ролю ў арганіза-

цыі адпору полаўцам. Крыніцы паведамляюць таксама пра ўдзел

палачан у паходах на полаўцаў у 1103 і 1183 гг. А вось у 1128 г. яны

адмовіліся ад удзелу ў такім паходзе, які рыхтаваўся кіеўскім кня-

зем Мсціславам, што стала прычынай расправы над полацкімі кня-

зямі - былі схоплены і адпраўлены ў Візантыю.

Стэпавыя качэўнікі адыгралі пэўную ролю ў княжацкіх усобі-

цах на Русі, прыцягваліся мясцовымі князямі ў якасці наймітаў.

Так князь тураўскі Святаполк спрабаваў знайсці падтрымку ў печа-

негаў ў барацьбе за кіеўскі стол.

Усё больш рознабаковымі станавіліся адносіны беларускіх зя-

мель з еўрапейскімі краінамі. Сродкам вырашэння знешнепалітыч-

146

ных праблем служылі і сямейна-шлюбныя сувязі. Святаполк ту-

раўскі меў сваяцкія сувязі з польскім каралём Баляславам. Полац-

кая дынастыя Рагвалодавічаў- Ізяславічаў параднілася з візан-

тыйскім імператарскім домам.

Важным фактарам умацавання міжнародных пазіцый кня-

стваў старажытнай Беларусі стала распаўсюджванне на іх зем-

лях хрысціянства.

У XIII ст. знешнепалітычныя ўмовы развіцця шматлікіх усход-

неславянскіх дзяржаў ускладніліся. На іх долю выпалі сур'ёзныя

выпрабаванні, якія пагражалі стратай незалежнасці. Беларускія

землі апынуліся пад пагрозай зняволення з Паўднёвага Усходу, з

боку мангола- татар. Не меншая небяспека - нашэсце крыжакоў -

пагражала ім з Поўначы і з Захаду.

Калі заваяванне манголамі Усходняй Еўропы праводзілася "па-

варварску", з прымяненнем сілы пры поўнай адсутнасці якіх бы

там ні было палітычных сродкаў, то паўночная небяспека з боку

нямецкіх крыжацкіх ордэнаў была хітра замаскіравана місіянерс-

кай дзейнасцю. Першыя нямецкія місіянеры з'явіліся ва Усходняй

Прыбалтыцы ў канцы XII ст. На пачатку XIII ст. многія еўрапейскія

дзяржавы, каталіцкая царква арганізавалі сюды сапраўдны крыжо-

вы паход.

Гістарычны лёс народаў Усходняй Прыбалтыкі і Беларусі быў

цесна связаны, паміж імі здаўна існавалі палітычныя, эканамічныя,

культурныя і этнічныя сувязі. Лівы і латгалы былі падуладныя

Полацкаму княству і плацілі яму даніну.

Латгалы (лецьголы) займалі правабярэжжа Заходняй Дзвіны і

землі да Пскоўскага возера; на паўднёвы захад ад іх жылі земгалы

(зяміголы), на ўзбярэжжы Балтыйскага мора - корсь (куршы). Воб-

ласць сярэдняга і ніжняга цячэння ракі Віліі і Нёмана насялялі

аўкштайты. Паміж Нёманам і Заходняй Дзвіной жыло племя жэ-

майтаў (жмудзь). Усе гэтыя плямёны адносіліся да групы бал-

тыйскіх (лета-літоўскіх) плямёнаў.

Паўночную Прыбалтыку насялялі фіна-ўгорскія плямёны: чудзь

(эсты) (на захад ад Чудскага возера да Фінскага і Рыжскага заліваў) і

лівы - па ўзбярэжжы Рыжскага заліва на поўнач ад Заходняй Дзвіны,

таксама па паўночным узбярэжжы Курземскага паўвострава.

147

Бяда пастукалася тады ў дзверы Полацкага княства - сюзерэна

гэтых зямель. Князі Полацка былі фактычнымі ўладарамі ліваў і іх

зямлі Лівоніі на ўзбярэжжы Рыжскага заліва, а таксама паўднёвай

Латгаліі (на ўсходзе сучаснай Латышскай Рэспублікі). Ім належала

ніжняе цячэнне і вусце Заходняй Дзвіны. Паўночная Латгалія была

падуладная Ноўгараду і Пскову. Ніжнедзвінскія язычніцкія плямё-

ны знаходзіліся ў палітычнай залежнасці ад Полацкага княства,

плацілі яму даніну, папаўнялі яго вайсковыя сілы. Не ўся гэта пара-

ўнаўча вялікая тэрыторыя ў аднолькавай ступені была асвоена По-

лацкам. Даследчыкі схільны разглядаць як непасрэднае ўладанне

князя полацкага і ўдзельных князёў Герцыке і Кукенойса толькі

бліжэйшыя да палітычнага цэнтра княства мясцовасці, лічачы

больш аддаленыя толькі "сферай уплыву" адпаведнага князя, дзе

"падданства" абмяжоўвалася не заўсёды рэгулярнай данінай і, ча-

сам, ваеннай павіннасцю.

У ніжнім Падзвінні, на тэрыторыі латгалаў, знаходзіліся два

невялікія падначаленыя Полацку княствы, якія выконвалі ролю сла-

вянскіх фарпостаў на рэчышчы Дзвіны. Археалагічныя даследа-

ванні засведчылі тут наяўнасць славянскага насельніцтва побач з

балцкім. Цэнтрамі гэтых княстваў былі гарады Кукейнос (Куке-

нойс, Какнэсе) і Герцыке.

Заснаваны ў X ст. горад Герцыке ўпершыню ўпамінаецца пад

1203 г. як багатая княжацкая рэзідэнцыя з некалькімі праваслаўнымі

цэрквамі і як цэнтр удзела на чале з князем Усеваладам, падпарадка-

ванага Полацку, ад якога знаходзіўся на адлегласці 180 км.

Кукейнос знаходзіўся далей ад Герцыке на захад, за 246 км ад

Полацка. Ён узнік у XI ст. Упершыню разам са сваім князем Вяч-

кам (Вячаславам) Кукенойс упомнены ў "Хроніцы Лівоніі" пад

1205 г. і 1206 г. як рускі горад.

Мясцовыя князі паходзілі з роду Ізяславічаў, знаходзіліся ў ва-

сальнай залежнасці ад Полацка, але карысталіся вялікай доляй сва-

боды як ва ўнутраных, так і ў знешнепалітычных справах. 3 гэтых

двух цэнтраў полацкія князі кіравалі зямлёй ліваў і паўднёвых

латгалаў, сюды сцякалася даніна з падуладных плямён.

Спробы ніжнедзвінскіх зямель выйсці з падпарадкавання падаў-

ляліся зброяй. У той жа час улада Полацка ў Прыбалтыцы не

148

суправаджалася ні ваеннай акупацыяй, ні масавай яе каланізацыяй

перасяленцамі, ні прымусовай хрысціянізацыяй. Цесныя сувязі з

Полацкам садзейнічалі распаўсюджванню ў гэтых землях больш

высокай культуры і паскаралі фарміраванне новых сацыяльна-эка-

намічных адносін.

У 1186- 1216 гг. на чале Полацкага княства стаяў у многім

загадкавы для гісторыкаў "кароль Вальдэмар", як называе яго

"Хроніка Лівоніі" - адзіная на сённяшні дзень крыніца, што пралі-

вае святло на зацемненыя старонкі гісторыі Полаччыны канца XII -

пачатку XIII ст., на яе барацьбу супраць крыжакоў. "Хроніка" была

напісана ўдзельнікам пакарэння Прыбалтыкі Генрыхам Латвійскім

у 1224—1227 гг. на лацінскай мове. Прынята, што Вальдэмар -

гэта нямецкая форма імя Уладзімір. М. Ермаловіч лічыць, што для

палачан была б больш характэрнай форма Валадар або Валодша. "

Хроніка Лівоніі" - адна з ранніх крыніц (як заходнееўрапейскіх,

так і славянскіх), у якой Полацкая зямля названа Руссю, а яе жыха-

ры - "русінамі". Ва ўсходнеславянскіх раннесярэднявечных крыні-

цах переважана форма "палачане".

Вялікая небяспека насоўвалася на Полацк з захаду. У 1186 г.

"дзеля справы Хрыстовай і толькі для пропаведзГ у вусці Заходняй

Дзвіны з нямецкага гандлёвага судна высадзіўся на бераг Лівоніі

першы місіянер - каталіцкі святар ордэна Аўгусціна Мейнард. Ён

узяў на сябе няўдзячную працу хрышчэння язычніцкіх абарыгенаў.

Спачатку манах спытаў дазволу ў "полацкага караля Вальдэмара " -

валадара Лівоніі - прапаведаваць хрысціянства сярод падуладных

яму ліваў. Атрымаўшы такі дазвол, ён рупліва прыняўся за справу,

якая за дзесяцігоддзе так і не ўвянчалася поспехам. Мясцовыя "па-

ганцы" не надта імкнуліся мяняць свае традыцыі.

Ці полацкі князь, ні князь Кукенойса Вячка, ні Усевалад Гер-

цыкскі - ніхто з іх не прадчуваў, якая бяда разам з ветлівай усмеш-

кай каталіцкага місіянера і яго словамі пра хрысціянскую добра-

зычлівасць пастукала ў дзверы іхняга дома. Як жа не спрыяць было

святой справе - слова боскае распаўсюдзіць сярод пазбаўленых

выратавальнай веры паганцаў. Князь полацкі не адразу разглядзеў,

што за місіянерскім крыжам прыхаваны заваёўніцкі меч. Ён не

толькі дазволіў хрысціць ліваў, але і паслаў яшчэ Мейнарду дары.

149

Такая наіўнасць у адносінах да крыжакоў была дапушчана і ў

іншых землях Усходняй Еўропы. Толькі пазней, калі тыя паказалі

сваё заваёўніцкае аблічча і калі Полацку першаму прыйшлося пры-

няць на сябе іх удар, Уладзімір зразумеў сваю трагічную памылку.

Міналі гады. Памёршага ў 1196 г. Мейнарда замяняе біскуп

Бертольд. Працягваючы "місію хрысціцеля Лівоніі", ён разам з

крыжам узяў у рукі і зброю. Рымскі Папа не мог не ўхваліць

дзейнасць Бертольда і спрыяў яму. Ён прыраўняў паход у зямлю

ліваў да крыжовага паходу ў Палесціну. I заспяшаліся сюды без-

зямельныя нямецкія рыцары ў надзеі атрымаць зямельныя лены,

святошы — пілігрымы, грэшнікі - адкупляць крывёю язычнікаў

свае грахі (год службы ў біскупскім войску даваў дараванне за

любыя грахі), шукальнікі прыгод, подзвігаў, авантурысты. Ахвотн-

ікаў было нямала. Гэта ж не далёкая і небяспечная Палесціна з яе

спёкай і пустынямі і не войны з ваяўнічымі сарацынамі. Лівонія -

рукой падаць, а лівы, хоць і храбрыя воі, але амаль бяззбройныя -

куды ім было ваяваць супраць рыцараў.

"/ залілі крывёю паганцаў усе дарогі і месцы". "I захапілі яны

многіх, і перабілі ўсіх мужчын, і звялі ў палон жанчын і дзяцей".

Як ні апяваў подзвігі нямецкіх рыцараў Генрых Латвійскі, але ўсё

ж не ўтойваў праўды аб хрышчэнні ліваў.

Бертольда забілі мясцовыя жыхары ў 1198 г. Дарэчы, гэта быў

амаль звычайны лёс для большасці хрысціянскіх прапаведнікаў.

Але папская імперыя была зацікаўлена не толькі і не столькі

выратаваннем "заблукаўшых" душ, колькі далучэннем да сваёй ула-

ды новых зямель і атрыманнем з іх новых прыбыткаў.

Наступнікам Бертольда стаў біскуп Альберт, які надоўга ўмаца-

ваўся ва Усходняй Прыбалтыцы. 3 яго імем звязана планамерная

заваёва зямель ліваў, латгалаў і іншых балцкіх і фіна-угорскіх пля-

мёнаў. Толькі з пачаткам дзейнасці Альберта асабліва яўна выявіла-

ся нямецкая пагроза для Полацка. У 1201 г. паўстала ў вусці Заход-

няй Дзвіны крэпасць Рыга - апорны пункт немцаў у ніжнім

Падзвінні. Яна перакрыла галоўную гандлёвую артэрыю Полацка-

га княства, загарадзіла яму выхад у Балтыйскае мора. 3 ёй апрануў-

ся ў каменныя ўборы замак Гольм, на подступах да Рыгі вырасла

крэпасць Ікескола (Ікскуль). Каб мець у Прыбалтыцы пастаянную

150