Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

сваю тэрытарыяльную цэласнасць і важнае значэнне ў сістэме ста-

ражытнарускіх княстваў. Па падліках Г.В. Штыхава, Тураўскае кня-

ства на працягу першых ста год пасля смерці Яраслава Мудрага

(1054) каля 40 год існавала самастойна, 60 год была ў падпарадка-

ванні Кіева, а з канца 50-х гадоў XII ст. канчаткова вылучылася і ў

ім зацвердзілася пастаянная дынастыя князёў.

Паведамленні летапісаў, якія адносяцца непасрэдна да Тураўс-

кай зямлі XII- пачатку XIII ст., урывачныя і несістэматычныя. Яны

датычаць яе гісторыі ў асноўным у сувязі з тымі ці іншымі падзе-

ямі агульнарускага плана.

Тураўскае княства доўгі час не магло набыць самастойнасці,

хоць сепаратысцкія імкненні мясцовай знаці выявіліся ўжо ў пачат-

ку XI ст. У першай палове XII ст. Кіеў моцна трымаў Тураўскую

зямлю ў сваіх руках, У адрозненне ад Полацкага княства яна не

мела дастатковай палітычнай вагі і неабходных матэрыяльных

сродкаў, каб паспяхова адстойваць свае інтарэсы. Аднак гэта не

значыць, што інтарэсы Турава былі ў забыцці і падначальваліся

толькі вялікакняжацкім інтарэсам. Нездарма некаторыя даследчыкі

лічаць, што ўдзел кіеўскага войска ў паходзе 1104 г. на Менск быў

прадыктаваны інтарэсамі Тураўскага княства, якое падверглася на-

падам Глеба Менскага. Паход Уладзіміра Манамаха на Менск у

1116 г. быў непасрэдна выкліканы нападам Глеба на Дрыгавіцкую

зямлю. Імкненні Глеба заваяваць Тураўскую зямлю можна растлу-

мачыць узмацненнем яе эканамічных сувязей з Менскам.

Са смерцю Святаполка ў 1113 г. Ізяславічы (нашчадкі старэйша-

га сына Яраслава Мудрага Ізяслава) губляюць Тураў. Улада ў ім

переходзіць да роду Манамахавічаў. Яны трымалі княства ў якасці

дадатку да сваіх асноўных уладанняў - Кіева, Пераяслаўля і іншых

зямель. Гэта было права сілы.

Манамах адбірае зямлю ў яе законнага спадкаёмцы Яраслава,

сына Святаполка. Традыцыя перадачы тураўскіх зямель князям з

роду Ізяславічаў была спынена. 3 гэтага часу пачынаецца новы,

трэці перыяд у гісторыі Тураўскага княства, характэрны адсутнас-

цю адзінай дынастыі, а ў храналагічных межах 1142—1158 - драб-

леннем і раздачай тураўскіх зямель, міждынастычнымі спрэчкамі

з-за іх. Яраслаў Святаполкавіч, будучы ва Уладзіміры-Валынскім,

121

пачаў адкрытую барацьбу за сваю спадчыну, але быў забіты наёмн-

ікамі Манамаха.

У 1125 г. пасля смерці Уладзіміра Манамаха Тураўскае княства

дасталося яго малодшаму сыну Вячаславу, які дзеля яго адмовіўся

ад Смаленска. Дзейнасць Вячаслава Уладзіміравіча на пасадзе ту-

раўскага князя з перапынкамі працягвалася 20 гадоў (1125—1133,

1134—1139, 1140—1142, 1142—1146). Ён адмаўляўся ад гэтай па-

сады, губляў яе, пераводзіўся ў іншыя ўдзелы, але зноў вяртаўся ў

Тураў. Вячаслаў быў актыўным удзельнікам барацьбы Кіева з По-

лацкам. Гэта ён як смаленскі князь адабраў у Глеба менскага Оршу

і Копысь, а ў 1128 г. як тураўскі князь удзельнічаў у паходзе паўд-

нёварускай кааліцыі на Полацкую зямлю. У 1133 г. Вячаслаў пера-

ходзіць на Пераяслаўскае княства, выгнаўшы адтуль свайго пля-

менніка, але ў 1134 г. зноў вяртаецца ў Тураў. Пасля смерці вяліка-

га князя Яраполка ў 1139 г. Вячаслаў па праву старэйшага з Мана-

махавічаў займае кіеўскі пасад, але не падтрыманы кіеўлянамі ў

1140 г. вымушаны ўступіць яго чарнігаўскаму князю Усеваладу.

Міжусобная калатнеча 40-50-х гг. асаблівым цяжарам адбілася

на лёсе Тураўскай зямлі. 1142 год быў сумнай вяхой для яе тэрыто-

рыі. У 1142-1157 г., падчас зацятай барацьбы паўднёварускіх кня-

зёў за валоданне Кіёвам, зямля часта пераходзіць з рук у рукі, але

заўсёды знаходзіцца ў залежнасці ад вялікага князя.

У 1142 г. Усевалад зрабіў спробу захапіць Тураўскую зямлю,

сказаўшы Вячаславу:"...седеши во Киевской волости, а мне досто-

ить, и ты пойди в Переяславль, отцыну свою". Як бачым, Усевалад

атаясамляў Тураў з Кіеўскай воласцю, што, на думку гісторыкаў,

беспадстаўна, бо валоданне кіеўскім пасадам не цягнула за сабой

абавязковае валоданне Тураўскай зямлёй. Аднак пад пагрозай узб-

роенай сілы Вячаслаў быў змушаны на некаторы час пакінуць Ту-

раў і перайсці ў Пераяслаўль. Усевалад пасадзіў тут свайго сына, а

таксама задаволіў за кошт Тураўскай зямлі прэтэнзіі сваіх незада-

воленых родзічаў і саюзнікаў, аддаўшы ім Бярэсце, Дарагічын, Кле-

часк, Рагачоў і Чартарыйск.

Пасля смерці Усевалада (1146), калі на кіеўскі пасад сеў унук

Манамаха Ізяслаў, Вячаслаў у чацвёрты раз вярнуўся ў Тураў і "отья

(адабраў)городы опять, иже бяшеть от него Всеволод отьял". Гэ-

122

тым актам, відаць, была адноўлена тэрытарыяльная цэласнасць Ту-

раўскай зямлі. А ў дадатак да гэтага Вячаслаў захапіў Уладзімір Ва-

лынскі. Такое самавольства было вельмі нечаканае для Кіева, які пры-

вык бачыць у Тураве свайго пакорнага падручнага. Раз'юшаны гэткай

нябачнай дзёрзкасцю, Ізяслаў пасылае ў Тураў дружыну чыніць рас-

праву. Вячаслаў быў пераведзены княжыць у Перасопніцу. Яго дарад-

чыкаў, тураўскага епіскапа Акіма і пасадніка Жыраслава, закаваных ў

кайданы, прывезлі ў Кіеў. Тураў зноў апынуўся пад уладай Кіева.

Гэтым эпізодам і закончылася дзейнасць Вячаслава як тураўскага кня-

зя. У далейшым мы бачым яго на кіеўскім пасадзе ў якасці суправіце-

ля Ізяслава. Памёр ён даволі старым чалавекам у 1155 г.

А Тураў па-ранейшаму ў сувязі з барацьбой рускіх князёў за

Кіеў перажываў міжкняжацкую чахарду. Адправіўшы Вячаслава ў

Перасопніцу, Ізяслаў пасадзіў у Тураў свайго сына Яраслава (1146

— 1150 гг). У 1149 г. у барацьбу за кіеўскі стол уключаецца расто-

ва-суздальскі князь Юрый Даўгарукі. Заваяваўшы Кіеў, ён у 1150 г.

аддае Тураў разам з Пінскам і Перасопніцай свайму сыну Андрэю

(Багалюбскаму), а Слуцк, Клецк і ўсю астатнюю зямлю - чарнігаў-

скаму князю Святаславу. Аднак у тым жа годзе Ізяслаў выганяе

Андрэя з Турава, а Юрыя з Кіева.

У 1154 г. на кіеўскі трон уступіў Расціслаў Смаленскі. Ён пера-

дае Тураўскае княства Святаславу Усеваладавічу (1154 — 1155 гп).

Але ў наступным годзе Юрый Даўгарукі зноў завалодаў Кіевам і

пасадзіў у Тураве свайго сына Барыса (1155 — 1157 (1158).

I ўсё ж такое княжацкае мільгаценне на тураўскім пасадзе, якое

суправаджалася чаргаваннем дружын і дарадцаў, не аслабіла зямлю,

не дэзарганізавала і не спаралізавала яе, што і паказалі наступныя

падзеі. Падзел дзяржавы і дзеянні князёў-прышлых, якіх мала кла-

пацілі мясцовыя праблемы, ніяк не задавальнялі тураўскую знаць.

1158 год з'яўляецца знамянальнай вяхой у гісторыі Тураўскага

княства. У гэтым годзе адбыліся падзеі, якія карэнным чынам

змянілі яго становішча і мелі вялікае значэнне для далейшага лёсу.

Пачынаецца чацвёрты перыяд палітычнай гісторыі дзяржавы. У

гэтым годзе Тураў заняў Юрый Яраслававіч - унук Святаполка,

князя тураўскага (1088—1113 гг.) і кіеўскага (1093 — 1113 гг.), сын

Яраслава, у якога Манамах адабраў яго спадчыннае ўладанне. Для

123

ўсталявання ў Тураве Юрый выкарыстаў зручны момант, калі мяс-

цовы князь Барыс паехаў на пахаванне свайго бацькі Юрыя Даўга-

рукага, а Ізяслаў Давыдавіч яшчэ не паспеў умацавацца ў Кіеве.

Юрый Яраслававіч аднавіў у Тураве дынастыю Ізяславічаў (наш-

чадкаў Яраслава Мудрага па лініі яго старэйшага сына Ізяслава) і

адрадзіў самастойнасць зямлі. Ён жа спыніў практыку драблення і

раздачы гарадоў і зямель сваякам і саюзнікам кіеўскага князя.

Юрыя Яраслававіча летапісы характарызуюць як вопытнага

дыпламата, умелага і ўдачлівага военачальніка, рашучага і настой-

лівага ў дасягненні пастаўленых мэт князя. Летапісы ўказваюць,

што ён быў бліжэйшым дарадцам Юрыя Даўгарукага. Ён карыс-

таўся павагай князёў і сімпатыямі тураўцаў, якія бачылі ў ім закон-

нага прадстаўніка Ізяслаўскай дынастычнай лініі, правіўшай у Ту-

раве каля 60 гадоў.

Падзеі 1158 г., як і падзеі 1146 г.,сцвярджае М.І. Ермаловіч,

паказваюць, што ў Тураўскай зямлі, знешне пакорлівай і ціхмянай,

пад неаслабнай увагай Кіева ніколі не замірала імкненне да свабод-

нага палітычнага жыцця. Яны абвяргаюць укаранёнае ў свядомасць

уяўленне, быццам на працягу сваёй гісторыі Тураў вызначаўся пал-

ітычнай безаблічнасцю і слабасцю і толькі ў самы апошні час

пачаў свавольнічаць.

Захоп Юрыем Яраслававічам Турава і вяртанне яго ў рукі ды-

настычнай лініі Ізяслававічаў азначалі сур'ёзнае ўшчамленне

інтарэсаў Кіева. Той губляў значную тэрыторыю, што заўсёды

была для Рурыкавічаў як бы кіеўскім прыдаткам. Адчуўшы сябе

ўпэўнена на вялікакняжацкім пасадзе, Ізяслаў Давыдавіч зрабіў

спробу зламаць упартасць Юрыя Яраслававіча і вярнуць Тураў

пад кіеўскую ўладу. 3 гэтай мэтай ён сабраў унушальную каалі-

цыю, У 1158 г. буйныя сілы сямі княстваў (дружыны луцкіх,

смаленскіх, полацкіх князёў, "галіцкая дапамога") і атрад качэўн-

ікаў- берандзеічаў рушылі пад сцены Турава. Не змогшы штур-

мам узяць горад, яны правялі "беспрыкладную" ў гісторыі стара-

жытнай Русі па працягласці і беспаспяховасці аблогу. Тураўцы

стойка абаранялі горад і абранага князя, нягледзячы на значныя

страты, рабілі вылазкі ў варожы стан. У летапісе сказана, што

саюзнікі "много поплениша и пожгоша грады и села, но Турава

124

града не могоша взяти". Пасля дзесяці тыдняў беспаспяховага

стаяння пад Туравам, яны "возвратишеся восвояси".

Фактычна перамога 1158 г. азначала заваяванне Туравам неза-

лежнасці ад Кіева. У 1160 г. горад вытрымаў аблогу валынскімі

князямі. У 1162 г. Юрый Яраслававіч дамогся ад Кіева афіцыйнага

прызнання незалежнасці сваёй дзяржавы. Гэта яшчэ раз пацвердзіла

эканамічную і вайсковую магутнасць Турава, яго здольнасць адстой-

ваць сябе. Далейшы лёс Юрыя Яраслававіча невядомы, звесткі аб ім

губляюцца з 1162 г. Можна думаць, што ён шчасліва княжыў у

Тураве да канца сваіх дзён, застаючыся ў баку ад феадальных усобіц

і сварак. Ды і пісьмовыя звесткі пра тураўскую гісторыю з гэтага

часу вельмі бедныя, яны даюць толькі агульнае ўяўленне пра яе.

Пасля Юрыя Яраслававіча ў Тураве замацаваліся яго нашчадкі:

сыны Святаполк (згадваецца ў 1162 г. і 1190 г.), Глеб (памёр у

1196 г.), Іван (1170 г.). У 1183 г. упамінаецца Яраслаў, князь

"піньскій", у 1190г. "в Пиньски" адбываецца "свадьба Ярополча".

Паведамленняў пра жыццё і дзейнасць сыноў Юрыя Яраслававіча

яўна недастаткова, каб выразна і ў бясспрэчнай форме аднавіць

карціну палітычнага жыцця Тураўскай зямлі. Аднак і гэтыя карот-

кія запісы раскрываюць актыўны ўдзел тураўскіх князёў у акцыях

Кіева і адсутнасць буйных, адзначаных летапісам, мерапрыемстваў

па ўласнай ініцыятыве.

Відаць, пры сынах Юрыя Яраслававіча нейдзе ў прамежку 1167

і 1174 гг. адбылося дзяленне Тураўскай зямлі на асобныя княствы:

Тураўскае, Пінскае (упершыню асобна ўпамінаецца ў 1174), Дуб-

ровіцкае (у 1183 г.), Слуцкае. Клецкае княства вылучылася яшчэ

раней, паколькі з летапісаў вядома, што ў 1128 г. клецкім князем

быў Вячаслаў Яраславіч, брат Юрыя Яраслававіча.

Верагодна, у гэты час Юр'евічы жывуць у міры з суседзямі і

згодзе паміж сабой, за час іх кіравання не ўпамінаюцца ні войны з

суседзямі, ні нашэсці на Тураўскую зямлю.

У адрозненне ад Полацкай зямлі, Тураўшчына не прайшла праз

пакуты міжусобіц. Драбленне на ўдзелы не прывяло да ўзаемнай

барацьбы яе князёў. Ва ўсякім разе, крыніцы не зарэгістравалі нівод-

нага такога выпадку. Аднак Тураўская зямля не набыла і той палі-

тычнай кансалідацыі, якую здабыла Полаччына. Пераадолеўшы

125

ўнутраны разлад, Полацк зноў вярнуў сабе пануючае становішча

сярод сваіх удзелаў, а Тураў усё болей і болей марнеў. Раздробленая і

аслабленая зямля паступова трапляе у залежнасць ад суседняга Галі-

цка- Валынскага княства, з якой яна таксама не жадала мірыцца.

У другой палове XII ст. адбываецца узвышэнне Пінска. Ён быў

не проста ўдзелам, а паступова станавіўся сапернікам Турава.

3 пачатку XIII ст. стала яўна вылучацца вядучае месца Пінска ў

жыцці Тураўскай зямлі. Ён бярэ на сябе ўвесь цяжар барацьбы з

галіцка-валынскімі князямі, якія імкнуліся падпарадкаваць сабе

гэту зямлю пасля яе выхаду з залежнасці ад Кіева.

Паведамленні XIII ст. аб Тураўскай зямлі скупыя і ўрывачныя;

пасля 1207 г. наогул наступіў 20- гадовы прагал у летапісах пра яе.

Раздробленая на ўдзельныя княствы і аддаленая ад буйных пал-

ітычных цэнтраў, Тураўская зямля не магла адыгрываць важнай

ролі ў грамадска- палітычным жыцці Русі. Яна знаходзілася па-за

ўвагай летапісца і згадваецца толькі ў сувязі з падзеямі агульнарус-

кага значэння, у якіх прымалі ўдзел Тураўская зямля і яе князі. У

XIII ст. яны знаходзяцца ў рэчышчы палітыкі больш магутных

суседніх княстваў - спачатку Кіеўскага, а потым - Уладзіміра- Ва-

лынскага, удзельнічаюць у барацьбе супраць Літвы.

У 1227 г. Пінск робіць спробу павялічыць сваю тэрыторыю за

кошт Валыні. Пінскі князь Расціслаў пачаў барацьбу супраць ма-

гутнага Данілы Галіцкага, які ўваходзіў тады ў славу. Яму ўдалося

схіліць на свой бок кіеўскага, чарнігаўскага князёў, полаўцаў, ту-

раўцаў і навагародцаў. Удзельнікі кааліцыі ў 1128 г. (магчыма, у

1229 г. ці нават 1230 г., бо храналогія заблытаная) накіраваліся да

Крамянца і аблажылі яго. Хоць выступленне аб'яднаных сіл закон-

чылася няўдачай, усё ж гэты факт пацвердзіў непрымірымасць

Пінска і Турава да ўлады галіцка-валынскіх князёў.

У пачатку XIII ст. Турава-Пінская зямля больш звязвае свой лёс

з Навагародскай зямлёй. Аб гэтым сведчыць тое, што ў 1228 г.

наваградцы ўдзельнічалі на баку Расціслава Пінскага ў яго бараць-

бе з Данілам Галіцкім. 3 40-х гадоў XIII ст. Літва выступае саперн-

ікам Галіча за тураўскія землі. Нарэшце, у канцы XIII - пачатку

XIV ст. пры Віцыі і Гедыміне палескія княствы былі далучаны да

Вялікага княства Літоўскага.

126

ЛЕКЦЫЯ 9

ЗЕМЛІ БЕЛАРУСКАГА ПАНЯМОННЯ, ПАБУЖЖА I

ПАСОЖЖА Ў X—XIII стст.

• Княствы ў беларускім Панямонні ў Х—ХІІІ стст.

• Берасцейская зямля.

• Беларускія гарады ў складзе Смаленскага, Чарнігаўскага і Кіеўс-

кага княстваў.

Княствы ў беларускім Панямонні ў X—XIII стст.

Вобласць верхняга і сярэдняга цячэння Нёмана (сучасная тэ-

рыторыя Гродзенскай вобласці і захад Мінскай вобласці) са ста-

ражытных часоў была заселена сваяцкімі плямёнамі яцвягаў,

літвы і дайновы, якія адносяцца да балцкай групы індаеўрапей-

цаў. Яцвягі былі гаспадарамі на Гродзенскай, часткова, Брэсцкай

землях. Дайнова (дайноўцы) валодала Нарачанска-Маладзе-

чанскім краем. Гістарычная літва жыла ў трохкутніку: Заслаўе-

Слуцк-Наваградак. На мяжы I—II тысячагоддзяў ідзе славянская

(у асноўным дрыгавіцкая і крывіцкая) каланізацыя гэтай тэры-

торыі, што прывяла тут да надзвычай складанай этнічнай сітуа-

цыі. У раннім сярэднявеччы на Беларусі не было другога рэгіё-

на, дзе б адбывалася змяшэнне такога этнічна разнастайнага

насельніцтва. Тут жылі прадстаўнікі ўсходнеславянскіх (дрыгав-

ічы, крывічы, валыняне, драўляне), заходнеславянскіх (мазаўша-

не), усходнебалцкіх (лотва) і заходнебалцкіх (яцвягі) плямёнаў.

Асвойваючы гэтыя землі, славяне паступова асімілявалі балцкіх

тубыльцаў.

Славянізацыя балтаў у асноўным завяршылася ў XII—XIII стст.,

але яшчэ доўгі час на сумежных з Летувай землях Гродзеншчыны

заставаліся амаль некранутыя асіміляцыйнымі прэцэсамі балцкія

астравы. Славянізацыя, а потым і беларусізацыя іх працягвалася ў

наступныя стагоддзі. Чым далей на поўнач, тым менш закранаў

балтаў працэс асіміляцыі.

Яцвягі (вядомы таксама пад назвай "судовы", "судзіны") ўпер-

шыню ўпамінаюцца ў летапісе пад 983 г. у сувязі з паходам на іх

зямлю вялікага кіеўскага князя Уладзіміра. Пытанне аб межах іх

127

рассялення да гэтага часу застаецца дыскусійным. Большасць су-

часных даследчыкаў абмяжоўваюць старажытную яцвяжскую тэ-

рыторыю раёнам паміж сярэднім цячэннем Нёмана і Вялікімі Ма-

зурскімі азёрамі (Польшча). У.Сядоў, Ю.Кухарэнка і некаторыя

іншыя ўключаюць у арэал яцвягаў таксама верхняе Панямонне,

Падляшша і Берасцейскую зямлю.

Літва згадваецца ў недатаванай частцы "Аповесці мінулых га-

доў" у пераліку тых плямёнаў, што не адносіліся да Русі, але давалі

ёй даніну. У 1009 г. у выніку адной трагічнай падзеі Літва трапіла

на старонкі Кверлінбургскіх аналаў. Пад гэтай датай паведамляла-

ся пра смерць епіскапа Бруна (Брунона), які, будучы ў змове з

польскім каралём Баляславам Харобрым, пайшоў з 18-цю місіяне-

рамі ў край не то прусаў, не то яцвягаў, каб схіліць іх да прыняцця

хрысціянства, але быў забіты 9 сакавіка 1009 г. "на сумежжы Русі

і Літвы". Першая датаваная згадка пра Літву (як племя і этнічную

тэрыторыю) на старонках усходнеславянскіх летапісаў адносіцца

да 1040 г.

Было нямала спроб растлумачыць назву "Літва". Летапісы Вялі-

кага княства Літоўскага выводзяць яе з лацінскіх слоў "лнтус ту-

бус" (литус - берег, туба - труба), якімі ахрысцілі панямонскія

землі рымляне, што нібыта перасяліліся сюды з Італіі. Паводле

польскіх храністаў, назва ўтварылася ў выніку трансфармацыі слова

Італія па схеме: Італія - Літалія - Літуанія - Летува - Літва (Я.Длу-

гаш, Мацей з Мехава) ці ад імя аднаго з правадыроў рымлян -

Літаона (М. Бельскі). Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што сло-

ва"літва" - вытворнае ад балцкага гідроніма "Ліетаўка" - назвы

невялікай рачулкі, прытока Віліі. Другія лічаць, што гэты этнонім

мае кельцкае паходжанне і азначае "прыбярэжная краіна"; трэція -

што назва ўтварылася ад беларускай асновы ў значэнні "ліць",

"зліваць", ад беларускага "лютвін"- люты і г. д.

Няма адзінай думкі сярод даследчыкаў і наконт тэрыторыі, якую

займала тады Літва, бо ў розныя гістарычныя перыяды пад Літвой

разумелі не адну і тую ж тэрыторыю, не адзін і той жа народ. Адны

лакалізуюць летапісную Літву ва ўсходняй частцы сучаснай Літоў-

скай Рэспублікі (Летувы) і атаясамляюць яе з племем аўкштайтаў,

другія - на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, трэція пераконваюць,

128

што летапісная Літва займала землі паўднёва-ўсходняй Летувы і

паўночна-заходняй Беларусі.

Так, М. Ермаловіч даказвае, што ў XII—XIII стст. тэрыторыя

Літвы знаходзілася ў верхнім Панямонні - паміж Мінскам і Наваг-

рудкам, Маладзечна і Ляхавічамі. Гэта быў адзін з буйнейшых астра-

воў балцкага насельніцтва, ужо ў значнай ступені асіміляванага сла-

вянамі, але яшчэ язычніцкага. У XIII ст. гэта зямля стала ядром

утварэння новай феадальнай дзяржавы - Вялікага княства Літоўска-

га, Рускага і Жамойцкага і дала яму сваё імя. 3 пераносам у пачатку

XIV ст. сталіцы ВКЛ у Вільню, лічыць гісторык, назва «Літва» пера-

ходзіць на тэрыторыю сучаснай Летувы, але працягвае захоўвацца і

ў верхнім Панямонні да пачатку XX ст. Менавіта знаходжаннем

летапіснай Літвы ў беларускім Панямонні ён тлумачыць тое, што з

сярэднявечча і да XIX ст. паўночна- заходняя Беларусь называлася

Літвой, а яе насельніцтва называла сябе літвінамі. У старажытна-

рускіх летапісах і іншых гістарычных крыніцах назва "Літва" часта

выкарыстоўвалася ў якасці агульнай для паўднёва-ўсходняй часткі

ўсходнебалцкіх і сумежных зямель са змешаным і асіміляваным бал-

та-славянскім насельніцтвам - на поўнач і захад ад Мядзеля, Вілейкі,

Маладзечна, Заслаўя, Ляхавіч, Слоніма, Навагрудка, Ваўкавыска і

інш. Толькі ў XIX — XX стст. назва Літва афіцыйна замацавала-

ся выключна за тэрыторыяй сучаснай Летувы, а ў арэале яе

бытавання замянілася назвай Беларусь.

Большасць вучоных (У.Ц. Пашута, Г. Лаўмянскі, Р.К. Валкайтэ-

Кулікаўскене і інш.) звязваюць Літву XI ст. з археалагічнай культу-

рай усходнелітоўскіх курганоў, арэал якой ахопліваў сярэдняе ця-

чэнне Нёмана і р. Швянтоі да Свіры, Смаргоні, Маладзечна і інш.,

ці з раннефеадальным усходнебалцкім саюзам плямёнаў у міжрэч-

чы Нёмана і Віліі, межы якога на паўднёвым усходзе праходзілі ў

сучасных Шчучынскім, Лідскім, Воранаўскім, Іўеўскім, Аш-

мянскім і Астравецкім раёнах. Гэту канцэпцыю лакалізацыі Літвы

прымем за зыходную пры далейшай размове пра племя і зямлю

Літвы ў XI—XII стст.

Старажытная гісторыя Гродзеншчыны, размешчанай на аддале-

ным сумежжы Полацкай, Тураўскай, а потым і Галіцка - Валынс-

кай зямель, амаль не знайшла адлюстравання ў пісьмовых крыні-

5 Зак. 82

129

цах (як усходнеславянскіх, так і замежных). Летапісныя звесткі

вельмі бедныя і фрагментарныя, таму кожная з іх уяўляе вялікую

каштоўнасць. Яны датычаць, галоўным чынам, руска-яцвяжскіх і

руска-літоўскіх адносін.

3 канца X ст. тэрыторыя Гродзеншчыны і сумежныя з ёй тэры-

торыі пастаянна знаходзіліся ў сферы актыўнай палітыкі кіеўскіх

князеў. Пад 983 г. у "Аповесці мінулых гадоў" паведамляецца пра

паход Уладзіміра Святаславіча на яцвягаў: "Иде Володимер на ят-

вягы и победи ятвягы, и взя землю их". Гэта першая згадка пра іх у

летапісе. На жаль, у ім не ўдакладняецца месца паходу. Яцвягі

займалі значную тэрыторыю. Таму паход мог быць зроблены як у

раён Панямоння, так і ў раён Пабужжа ці Папрыпяцця.

Праз паўстагоддзя, у 1038 г., у зямлю яцвягаў хадзіў сын Улад-

зіміра Яраслаў Мудры: "Ярослав иде на ятвягы". У гэтым паходзе

мог прымаць удзел Брачыслаў Полацкі. Звесткі пра яго вынікі

вельмі супярэчлівыя. "Аповесць мінулых гадоў" не паведамляе,

чым ён скончыўся. Ці былі зноў заваяваны яцвягі, ці ўсё абмежава-

лася зборам даніны і ўзяццем палонных? Хутчэй за ўсё апошняе,

паколькі ў летапісным зводзе 1479 г. пра гэты паход паведамляецца

наступнае: "Ходи князь великий Ярослав на ятвягы и не може их

взяти". Тое, што гэты паход быў накіраваны на панямонскіх яцвя-

гаў, не выклікае ніякіх сумненняў у М. Ермаловіча, бо ўслед за ім

адбыўся паход на літву, што, як сцвярджае даследчык, асела ў

верхнім Панямонні і заняла частку яцвяжскай тэрыторыі. Таму

становіцца зразумелай сувязь паміж паходам на яцвягаў і на літву:

не перамогшы першых, нельга была ісці на другіх, што і адбылося

ў 1040 г. Пра гэта ў "Аповесці мінулых гадоў" маецца наступнае

паведамленне: "Ярослав де на Литву". "И победи их", — дада-

юць Хлебнікаўскі, Пагодзінскі спісы "Аповесці". Матэрыялы В.

Тацішчава ўдакладняюць, што Яраслаў пакарыў Літву, і ўсклаў на

яе даніну. Я.Длугаш таксама гаворыць пра перамогу кіеўскага кня-

зя над Літвой, у выніку якой той падпарадкаваў сабе значную част-

ку нёманскага ўзбярэжжа. Прычым, гэты гісторык удакладняе і

месца перамогі: "на палях слонімскіх. "

Паходы Яраслава Мудрага на Яцвягію і Літву азначалі працяг

кіеўскай палітыкі падначалення Панямоння.

130