Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

У 1097 г. у Любечы сабраліся ўсходнеславянскія князі, каб аб-

вясціць даўно наспелы і абмыты крывёю прынцып:"Кожны ды тры-

мае вотчыну сваю". Сярод іх не было Усяслава - красамоўнае свед-

чанне таго, што кіеўскія князі бачылі ў Полаччыне непадуладную ім

зямлю. Гэты самы прынцып ён абвясціў у 1065 г. і да 1097 г. для

Усяслава ён даўно быў здзейснены. Яму не было чаго дзяліць з

астатнімі князямі. Палачане не прысутнічалі і на іншых княжацкіх

з'ездах: у 1110 г. у Віцічаве і ў 1103 г. каля Долабскага возера, што

замацавалі працэс распаду Кіеўскай Русі. Следам за ім гэтым шля-

хам пайшлі астатнія княствы. Яны, па словах Б.Д. Грэкава, развалілі

Кіеўскую Русь, як "шкарлупіну, у якой ім стала цесна".

Аднесціся да факта распаду старажытнарускай федэратыўнай

дзяржавы гісторык М.І. Ткачоў раіць спакойна, дыялектычна, бача-

чы ў гэтых падзеях не толькі адмоўныя, але і станоўчыя бакі. Усім

"плакальшчыкам" па колішняй велічы старажытнарускай дзяржа-

вы вельмі добра адказаў акадэмік Б.А. Рыбакоў : "Неабходна адмо-

віцца ад разумення ўсёй эпохі феадальнай раздробленасці як часу

рэгрэсу, руху назад... Кіеўская Русь была як маці, якая вырасціла

многіх сыноў, што склалі новае пакаленне".

Калі знешнепалітычная дзейнасць Усяслава яскрава прасочваец-

ца па летапісах, то яго ўнутраная палітыка засталася неасветленай

ў гістарычных крыніцах і толькі па асобных намёках можна здагад-

вацца пра яе змест. Выраз "Слова...", што "Всеслав князь людям

судяше", сведчыць аб яго актыўнай прававой дзейнасці. Бясспрэч-

на, на першым плане стала ўмацаванне княжацкай улады, дружы-

ны, ахова маёмасці знаці. Улічваючы вялікую ролю гандлю для

Полацкага княства, якое знаходзілася на скрыжаванні водных шля-

хоў, можна думаць, што Усяслаў увагу надаваў пытанням рэгуля-

вання гандлю і асабліва спагнання падаткаў. Пры ім быў пабудава-

ны ў сутоцы Нямігі і Свіслачы Менск пасля знішчэння кіеўскімі

князямі горада на Менцы. Адной з плённых старонак дзейнасці

Усяслава было ўзвядзенне Полацкай Сафіі. Гэтым быў дадзены

новы імпульс для развіцця мастацтва і асветы - для функцыянаван-

ня сабора патрэбны былі адукаваныя людзі, кнігі, культавыя рэчы,

абразы. Шматгранная грамадская дзейнасць Усяслава не ў меншай

ступені, чым ратная, садзейнічала ўмацаванню трываласці Полац-

кай дзяржавы. Што ж датычыць далучэння Усяславам новых тэры-

торый, то ніводная крыніца на гэта не ўказвае.

Эпоха Усяслава з'яўляецца адным з самых важных і яркіх перы-

ядаў нашай старажытнай гісторыі. Гэта быў час найбольшай ма-

гутнасці Полацкага княства. Галоўная заслуга Усяслава ў тым,

што ён правільна зразумеў і ацаніў аб'ектыўныя ўмовы раз-

віцця беларускіх зямель у другой палове XI ст. і скіраваў сваю

дзеннасць на абарону дзяржаўнага суверэнітэту сваёй Бацькаў-

шчыны. Ён быў разважлівым і прадбачлівым палітычным дзея-

чам, які ўдала спалучаў задачы ўнутранага і знешняга ўмацавання

сваёй дзяржавы.

Дзейнасць Усяслава выклікала ў гісторыкаў супярэчлівыя

ацэнкі. Калі глядзець з пазіцыі адзінадзяржаўя Кіеўскай Русі, мож-

на ўбачыць у ім сепаратыста і драпежніка. Але бачыць за гістарыч-

нымі падзеямі другой паловы XI ст. волю аднаго чалавека нельга.

Усяслаў не змог бы ўсё жыццё пратрымацца на полацкім прастоле,

калі б яго не падтрымлівалі палачане, а праз іх - жыхары ўсёй

Полацкай зямлі. Гэта сведчыць аб тым, што князь як дзяржаўны

дзеяч цалкам адпавядаў інтарэсам свайго народа і краіны.

"В лето 6609 (1101) преставился Всеслав, Полоцкий князь, ме-

сяца апреля, в 14 день, в 9 час.дня, в среду" - незвычайная для

летапісаў храналагічная дакладнасць, як і незвычайная сама гіста-

рычная постаць. У Кіеве, дзе пільна сачылі за падзеямі ў Полацку,

гэту вестку сустрэлі, калі не з радасцю, то з палёгкай, бо не стала

іх даўняга грознага праціўніка.

ЛЕКЦЫЯ 7

ФЕАДАЛЬНАЯ РАЗДРОБЛЕНАСЦЬ

ПОЛАЦКАЙ ЗЯМЛІ

• Асноўныя тэндэнцыі полацкай гісторыі ў ХII-пачатку XIII ст.

• Дзейнасць Глеба Менскага. Вайна 1128 г.

• Полацкая зямля ў другой палове XII ст.

Асноўныя тэндэнцыі полацкай гісторыі

ў ХІІ-пачатку XIII ст.

Гістарычна заканамерная эпоха феадальнай раздробленасці не аб-

мінула Беларусь. Поступ феадалізму, рост гарадоў, далейшае раз-

віццё земляробства прыводзяць да таго, што ў XII ст. у межах стара-

жытнабеларускіх дзяржаў-княстваў абуджаюцца мясцовыя інтарэсы

і наступае іх тэрытарыяльнае драбленне. Яно вызначаецца геаграфі-.

чнымі, этнічнымі, але найперш эканамічнымі прычынамі. З'яўленне

ў Полацкай зямлі ўдзелаў-валасцей хутчэй за ўсё адбылося яшчэ ў

апошнія дзесяцігоддзі XI ст. - князі надзялялі сыноў зямлёй яшчэ

пры жыцці, звычайна пасля шлюбу сына або па дасягненні пэўнага

ўзросту. Аднак пры Усяславе княства захоўвала сваё адзінства.

Яно было тады буйной феадальнай дзяржавай, якая першая да-

маглася поўнай самастойнасці. Але, ідучы ў авангардзе заканамер-

нага гістарычнага развіцця, сама Полацкая зямля, зноў-такі першая

з усіх усходнеславянскіх княстваў, падпала пад працэс феадальнага

драблення. Распаўшыся на амаль дзесятак княстваў, кожнае з якіх

мела сваю тэрыторыю і свае межы, яна нібы ў мініяцюры паўтары-

ла лёс старажытнай Русі.

3 самага пачатку XII ст. пісьмовыя крыніцы фіксуюць наяўнасць

на тэрыторыі Полаччыны адносна самастойных дробных валасцей,

што маюць сваіх князёў. Першымі выдзеліліся Менскі (зарэгістра-

ваны летапісам у 1104 г.) і Друцкі (у пачатку XII ст.) ўдзелы.

Асабліва выразна сімптомы распаду дзяржавы выявіліся к сярэдзі-

не — другой палове XII ст. У самастойныя ўдзелы вылучаюцца

Ізяслаўль і Лагожск, адбываецца адасабленне Віцебскай і Лукомс-

кай валасцей.У пачатку XIII ст. згадваюцца яшчэ 2 удзельныя кня-

ствы - Герцыке і Кукенойс.

Ужо к канцу XI стагоддзя летапісы згадваюць 11 полацкіх гара-

доў, акрамя сталіцы, у XII ст. у межах зямлі іх было 17. Яны

сцягвалі вакол сябе пэўныя геаграфічныя і эканамічныя рэгіёны.

Санкт-пецярбургскі даследчык старажытнарускай гісторыі І.Я.

Фраянаў называе іх гарадамі-дзяржавамі. Побач з Полацкам вы-

раслі і ўзмацнелі Віцебск, Друцк, Менск і іншыя гарады, якія

імкнуцца да большай самастойнасці.

Складваюцца мясцовыя княжацкія дынастыі з нашчадкаў Рагва-

лода - Усяслава. Полацк, які захаваў статус "стольнага" горада,

падаўляе сепаратысцкія замашкі ўдзелаў. Аднак яго ўплыў слабеў.

Цяпер ужо воласці сутыкаюцца з галоўным горадам, а таксама

паміж сабой. Іншы раз яны бралі над Полацкам верх, навязвалі яму

сваю волю і сваіх стаўленікаў. Князь то з Друцка, то з Менска

садзіцца на полацкі стол, а, пацярпеўшы няўдачу, вяртаецца ў пры-

туліўшы яго горад. У XII ст. даволі хутка расла палітычная роля

Менска, які падначаліў навакольныя гарады і стаў фактычна сапер-

нікам Полацка ў аб'яднанні зямель. На пэўны час Менск становіц-

ца значным адміністрацыйна-палітычным, вайсковым і культурным

цэнтрам Беларусі.

Хоць паміж удзеламі ішла барацьба, аднак, яна не была сепара-

тысцкай, нацэленай на поўную адасобленасць. Гэта была барацьба

за дамінуючае становішча ў Полацкай зямлі, і выяўлялася яна ў

дамаганні вялікакняжацкага прастола. Менавіта адсутнасць сепара-

тызму складала асаблівасць развіцця гэтай часткі Русі ў XII - па-

чатку XIII ст.

За міжусобіцамі, якія ў XII ст. сталі звычайнай з'явай, стаялі не

толькі карыслівыя мэты той ці іншай княжацкай групоўкі, але ня-

рэдка і гандлёва-эканамічныя і грамадска-палітычныя інтарэсы

мясцовага насельніцтва. Таму прычыну тагачасных канфліктаў

нельга бачыць толькі ў міжкняжацкіх сварках. У XII ст. на старонкі

летапісаў усё часцей пападаюць гараджане: "палачане", "дручане",

"меняне" і інш. У гэты час узмацняецца актыўнасць народных мас,

знаці. У батальных падзеях XII ст. фігуруе народнае апалчэнне-

"воі". Нярэдка перамагаў менавіта той князь, за якім ішло больш

вояў. Воі не толькі падтрымлівалі князёў, але і абаранялі інтарэсы

сваіх валасцей і гарадоў. Праўда, улічваючы стан крыніц, цяжка

сказаць, дзе канчаецца саперніцтва князёў, а дзе пачынаецца ба-

рацьба валасцей.

Ведучы бясконцыя міжусобіцы, князі мелі патрэбу ў вялікіх

сродках і падтрымцы з боку сваіх феадалаў. Таму яны станавіліся

ўсё больш залежныя ад баярства, якое, сканцэнтраваўшы ў сваіх

руках шмат зямлі і багацця, стала адыгрываць вялікую ролю ў

палітычным жыцці гарадоў.

Развіццё феадальных адносін, рост гарадоў, узмацненне ролі

гарадской вярхушкі, актывізацыя мае разам з аслабленнем княжац-

кай улады абумовілі складванне новага палітычнага ладу, пры якім

рэальная сіла стала належаць сходу гараджан - вечу. Летапісец

запісаў, што палачане "сталі кіравацца вечам, як у Велікім Ноўга-

радзе і Пскове, гаспадара над сабой не мелі". Веча існавала ў

Полацку і, відаць, у Менску, Друцку, Віцебску. Яго роля ў палітыч-

ным жыцці зямлі з канца 20—30-х гадоў XII ст. узмацняецца. Баяр-

ска-купецкая вярхушка выкарыстоўвала вечавыя сходы ў сваіх інта-

рэсах. Князям даводзілася лічыцца з воляй уплывовых баяр і куп-

цоў, якія валодалі значнымі матэрыяльнымі сродкамі (землямі, ля-

самі, дамамі, гандлёвымі суднамі і г.д.), а таксама вялікімі грашо-

вымі сумамі.

Паўнапраўнымі ўдзельнікамі веча прызнаваліся толькі свабод-

ныя людзі. На сход жыхароў збіраў вечавы звон на гарадской плош-

чы. Князь, ураднік ці найбольш паважаны стары чалавек рабіў

кароткае паведамленне аб сутнасці справы, з-за якой склікана веча.

Затым ішло яе абмеркаванне. На прапановы прамоўцаў веча адказ-

вала гоманам. Галасоў не лічылі (гэта і нельга было зрабіць), на

слых вырашалі, што ўхваляюць удзельнікі. Часта большасць заты-

кала рот кулаком ці шапкай меншасці, каб пазбавіць яе голасу і

правесці такім чынам сваё рашэнне. (Ці не адсюль прымаўка: "Ты

мне рот не затыкай!").

Веча абмяжоўвала ўладу князя, але не знішчала яе. Полацкі

князь ажыццяўляў суд і ўнутранае кіраванне, раздаваў воласці сваім

васалам, мог заключыць мір. Узаемаадносіны веча і князя трэба

разглядаць як першыя крокі на шляху размежавання і падзелу ўла-

даў - заканадаўчай (веча) і выканаўчай (князя).

Важнай прэрагатывай веча быў кантроль за дзейнасцю свайго

князя. Яно трымала князёў у моцнай залежнасці ад сябе. Веча

запрашала князя, які прымаў умовы "рады" (пагаднення), выпраца-

ванага гараджанамі. Істотнай асаблівасцю выбарнасці кіраўніка ў

Полацкай зямлі было тое, што гэты выбар абмяжоўваўся вузкім

колам асоб з мясцовай дынастыі Рагвалодавічаў - Усяславічаў, што

падкрэслівала адданасць свайму княжацкаму роду.

Полацкае веча не раз выганяла непажаданых князёў

(1128,1132,1151,1159 гг). У XII ст. род Усяслава разросся. Князёў

стала больш, чым удзелаў, і яны пакорліва зносілі сваю залежнасць

ад веча, якое мяняла аднаго князя на другога. Ад новаабранага

гаспадара патрабавалася прысяга - "крыж цалаваць". Факт выгнан-

ня князёў і кантроль за іх дзейнасцю сведчыць пра слабасць кня-

жацкай улады ў Полацку. Толькі ў адным выпадку князь карыстаў-

ся прэрагатывай у поўную меру - у якасці военачальніка. Ён нёс

перад гараджанамі ўсю адказнасць за поспехі і пралікі ў ваенных

дзеяннях. Гэта была галоўная функцыя ўлады князя.

Веча ў Полацку вырашала і іншыя найбольш важныя пытанні

дзяржаўнага жыцця: раскладка павіннасцей і падаткаў, міжнарод-

ныя справы. Яго рашэнні былі абавязковыя для ўдзелаў. Г.В. Шты-

хаў бачыць слаба выяўленыя рысы арыстакратычнай рэспублікі ў

палітычным ладзе старабеларускай дзяржавы. У гэтым яе сходства

з палітычным ладам Наўгародскай зямлі.

Адначасова з "хатняй" барацьбой у XII ст. ідзе змаганне Полац-

кага княства з Кіевам, якое бярэ пачатак яшчэ з часоў Рагвалода.

Пасля смерці Усяслава пачаліся цяжкія гады. Ваенна-палітычны

націск Кіева не слабеў. Уладзімір Манамах, які яшчэ ў 1077 і 1084

гг. праявіў сябе ворагам, зноў арганізуе і робіць паходы ў Полац-

кую зямлю (апошні ў 1119 г.), руйнуе яе гарады. У першай трэці

XII ст. зноў узмацняецца феадальная манархія на Русі. Пры Мана-

маху (1113—1125) і яго сыне Мсціславе (1125—1132) яна дасягну-

ла свайго другога росквіту. Мсціслаў працягвае традыцыйную жор-

сткую рэпрэсіўную палітыку свайго бацькі ў адносінах да Полац-

кага княства. Часова яно губляе сваю самастойнасць, ненадоўга (як

гэта было ў 980 г., 1068 г.) і ў апошні раз уваходзіць у склад

Старажытнай Русі (1129—1132) і кіруецца стаўленікамі Кіева. У

1132 г., калі ў выніку аб'ектыўных сацыяльна-эканамічных прычын

і палітычных сварак розных дынастычных ліній дома Рурыкавічаў

"разьдрася вся русская земля", яно чарговы раз і канчаткова адасо-

білася ад Кіева.

У Полацку даўно прыглядваліся да сварак нашчадкаў Яраслава

Мудрага. У XII стагоддзі княства актыўна ўмешваецца ў палітыч-

нае жыццё астатняй Русі, завязвае сувязі з аднымі князямі суп-

раць іншых. Устанаўліваюцца розныя знешнепалітычныя арыен-

тацыі мясцовых князёў: друцкія князі (Барысавічы), напрыклад,

абапіраліся на Манамаха і манамашычаў, а мінскія - на Вячаслав-

ічаў, потым на Ольгавічаў. 3 іх падтрымкай удзельныя полацкія

князі вядуць барацьбу паміж сабой за пераразмеркаванне зямель і

ўлады, а таксама імкнуцца сапернічаць, праўда, ужо не так паспя-

хова, як у XI ст., са сваімі суседзямі. У сваіх разладах яны клікалі

на дапамогу балцкія атрады літвы. Гэта ўключэнне Полацкай

зямлі ў агульнарускўю палітыку XII ст. вядзе ў канчатковым вын-

іку да палітычнай залежнасці князёў ад розных паўднёварускіх

палітычных партый. Уключэнне ў барацьбу паміж кіеўскімі і сма-

ленскімі князямі і выступленне на баку то адных, то другіх пры-

вяло да таго, што ў 60—70-я гады полацкія князі часова трапля-

юць у залежнасць ад больш моцнага Смаленскага княства, якое

да гэтага часу палітычна адасобілася ад Русі і імкнулася пашы-

рыць свае ўладанні.

У 80-90-я гады XII ст. аднаўляецца адноснае адзінства По-

лацкай зямлі. Барацьба са знешнімі ворагамі, а таксама далей-

шае сацыяльна-эканамічнае развіццё стварылі аснову для яе

палітычнай і тэрытарыяльнай кансалідацыі, якая адбывалася

ў канцы ХІІ-першай палове XIII ст.

Пры ўсіх негатыўных адносінах Полацка і іншых беларускіх

зямель з Кіевам і суседнімі княствамі ў XII ст., мы не можам

адмаўляць, што гэта эпоха была пераломнай амаль для ўсіх наро-

даў Усходняй Еўропы.

Не варта абсалютызаваць аслабленне Полацкай зямлі ў выніку

феадальнай раздробленасці. Складаныя працэсы, што адбываліся

на беларускіх землях у гэты перыяд, нярэдка ставяць гісторыкаў у

тупік. 3 аднаго боку, асабліва відаць адмоўныя бакі эпохі: сваркі

князёў за ўдзелы і ўладу, міжусобныя войны, няспынныя паходы,

усё большае драбленне і аслабленне княства. Гэта стрымлівала

сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё, аслабляла ваенны

патэнцыял дзяржавы. 3 другога боку, пачатковая фаза феадальнай

раздробленасці (XII - пачатак XIII ст.) да таго часу, як у нармальнае

развіццё ўмяшаўся ваенны фактар, характарызуецца буйным рос-

там і ўзмацненнем гарадоў, а таксама і росквітам культуры.

Перыяд феадальнай раздробленасці нельга разглядаць як час

поўнай эканамічнай і палітычнай ізаляцыі княстваў і зямель, бо

побач з імкненнямі да адасаблення былі тэндэнцыі да аб'яднання.

Этнічная супольнасць, у прыватнасці, агульнасць мовы і культуры,

адзінства заканадаўчых і юрыдычных нормаў, сумесная барацьба

са знешняй бяспекай і, нарэшце, адзіная рэлігія садзейнічалі

збліжэнню беларускіх зямель паміж сабой. Эканамічнае развіццё,

сацыяльныя адносіны, палітычнае жыццё, культура старажытнай

Беларусі зрабілі новыя крокі ў сваім паступальным гістарычным

развіцці ў гэты час.

Дзейнасць Глеба Менскага. Вайна 1128 г.

Пасля смерці Усяслава ў 1101 г. на полацкі пасад сеў яго сын

Давыд. Глеб стаў першым менскім князем. Барыс валодаў Друцкім

удзелам. Каму дастаўся Віцебск - невядома. Пра іншых сыноў

Усяслава, апроч іх імёнаў, ніякіх звестак не захавалася. Факт з'яў-

лення ўдзельных князёў - знак не толькі росту княжацкай сям'і,

колькі ўзросшай магутнасці гарадоў. Размеркаванне валасцей По-

лацкага княства паміж Усяслававічамі не магло не прывесці да іх

узаемнай барацьбы за пераразмеркаванне зямель і дамінаванне ў

дзяржаве. 3 братоў найбольшай актыўнасцю вылучаўся Глеб. Ён

накіраваў усю сваю энергію на ўмацаванне, пашырэнне і ўзвышэн-

не Менскага княства. Менавіта ён вёў рэй палітычнага жыцця на

Полаччыне ў першай чвэрці XII ст.

Новыя павевы ў полацкай гісторыі адразу выяўляюцца ў саперн-

іцтве Давыда і Глеба. Не маючы дастаткова сіл, каб трымаць у

падпарадкаванні братоў, Давыд Полацкі ўжо праз два гады пасля

смерці бацькі ўвайшоў у кааліцыю паўднёварускіх князёў. Разам з

імі ўдзельнічаў у паходзе на полаўцаў (1103 г.), а ў 1104 нападае на

свайго брата, князя менскага. Давыд, відаць, не мог усмірыць Гле-

ба і з'явіўся ініцыятарам уварвання кіеўскага і чарнігаўскага войс-

каў на Менск - цвярдыню Полацкай зямлі на яе паўднёвых рубя-

жах. Але перамагчы Глеба кааліцыя не змагла, яе дружына пацяр-

пела няўдачу і была вымушана вярнуцца ні з чым.

Галоўную прычыну гэтага трэба бачыць у моцы Менска, які меў

добрыя ўмацаванні і патрэбную колькасць вайсковай сілы для аба-

роны, у адсутнасці адзінства членаў кааліцыі і іх пасіўнасці у ваен-

ных дзеяннях. Такі вынік, бясспрэчна, яшчэ больш умацаваў стано-

вішча Глеба і ў значнай ступені акрэсліў яго далейшую палітыку.

Першыя ж падзеі XII ст. раскрываюць першачарговую задачу

Полацкага княства ў той час - каланізацыя балцкіх зямель. Павод-

ле Тацішчава, у 1102 г. князь Барыс хадзіў на яцвягаў і, перамогшы

іх, вярнуўся назад і паставіў горад Барысаў у свае імя. М.І. Ерма-

ловіч мяркуе, што гэта быў паход на яцвягаў Верхняга Панямоння,

якія жылі тут уперамежку з літвой. Пранікненне Полацка ў глыб

балцкіх зямель пацвярджае няўдалы паход на земгалаў у 1106 г.

Яшчэ раней пакораныя Полацкам земгалы выйшлі з яго падна-

чалення і перасталі плаціць даніну. Іх непакорнасць пагражала По-

лацку стратай кантролю над астатнімі падзвінскімі плямёнамі. Гэта

акалічнасць асабліва ўстрывожыла Усяславічаў. У паходзе на зем-

галаў удзельнічалі ўсе браты. А гэта сведчыць, што ўдзелы, якія

з'явіліся на Полаччыне, і іх князі, нягледзячы на часовую варо-

жасць і барацьбу паміж сабой, не страцілі разумення агульных

інтарэсаў усёй зямлі. Праўда, у адрозненне ад паходу на яцвягаў у

1102 г., гэта акцыя была выключна няўдалай. Крыніцы нічога не

гавораць пра аднаўленне полацкай улады над земгаламі. А што

гэта было так - не падлягае сумненню, бо ў пачатку XIII стагоддзя,

паводле нямецкіх хронік, ніжняе Падзвінне належала Полацку.

3 часу земгальскага паражэння і да 1119 г. на першы план по-

лацкай гісторыі выступае Глеб, а яго менскі ўдзел, размешчаны ў

басейне Бярэзіны і Свіслачы, адыгрывае найбольш важную ролю ў

дзяржаве. Пісьмовыя крыніцы захавалі звыш дзесятка звестак пра

Глеба, значна больш, чым пра любога іншага нашчадка Усяслава.

Відаць, яго энергічная асоба кідалася ў вочы сучаснікам. На самай

справе, гэта была выдатная гістарычная постаць.

Геаграфічнае становішча княства, яго этнічная асаблівасць (дры-

гавіцка-крывіцкае-балцкае насельніцтва) вызначылі для Глеба

кірункі пашырэння межаў сваёй зямлі ад Нёмана і Дзвіны да бера-

гоў Дняпра і Прыпяцкага левабярэжжа. Яго экспансіўная палітыка

найперш была абумоўлена эканамічнымі прычынамі, бо толькі вы-

хад на гэтыя рэкі мог вывесці Менск з ізаляцыі, забяспечыць яму

ўплыў на важнейшыя шляхі зносін і панаванне над імі. Энергічныя

дзеянні Манамаха знішчылі гэтыя грандыёзныя планы.

Урывачныя летапісныя паведамленні не даюць магчымасці ад-

навіць усе звенні ажыццяўлення палітыкі Глеба Менскага ў ад-

нолькавай паўнаце. У сваім руху на ўсход ён авалодаў Оршай і

Копыссю, у залежнасць ад Глеба папаў Друцк. Выхад да Дняпра

намнога павялічыў сілы Менска, што дало магчымасць пераклю-

чыць увагу на прыпяцкі кірунак.

Аднак змяніліся палітычныя абставіны. У 1113 г. памёр кіеўскі

князь Святаполк, яго пераемнікам стаў па запрашэнню гараджан

Уладзімір Манамах - даўні непрыяцель Полацкай зямлі. 3 гэтага

часу зноў пачынаецца абвастрэнне адносін паміж Менскам і Кіе-

вам. Кіеўскія крыніцы ўсю віну за гэта ўскладаюць на Глеба, які

кінуў выклік вялікаму князю: у 1116 г. Глеб "воевал дреговичи и

Случеск пожег, и не каяшеться о сем, ни покаряшеться,- но более

противу Володимеру глаголюще, укаряя и". Манамах, якому падпа-

радкоўвалася Тураўская зямля і, значыць, Слуцк, прымае ў адказ на

гэта крутыя меры. Ён выступіў у кааліцыі з іншымі князямі -

чарнігаўскім, смаленскім, пераяслаўскім — на менскага свавольні-

ка. Былі разрабаваны Друцк, захоплены і перададзены Смаленску

Орша, Копысь. Навісла небяспека над Менскам. Апынуўшыся пад

пагрозай працяглай аблогі і голаду, Глеб выйшаў з горада з жонкай,

дзецьмі і папрасіў у Манамаха літасці. "Омирев (усмирив) Глеба и

наказав его", Манамах пакінуў яму Менск на правах васальнага

валодання, а сам вярнуўся ў Кіев. Так спроба Менска завалодаць

прыпяцкімі і дрыгавіцкімі землямі абышлася дарагой цаной - стра-

тай важнейшага ўчастка Падняпроўя, які забяспечваў яму паўнак-

роўнае эканамічнае і палітычнае жыццё. У адчаі менскі князь па-

чынае неадкладна весці барацьбу за іх вяртанне.

У 1117 г., як паведамляе Тацішчаў, які чытаў полацкі летапіс,

Глеб разам з палачанамі "начал воевать область Владимировых

100