Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

детей: Новгородскую (Наваградскую) м Смоленскую". Гэта пера-

поўніла чашу цярпення Манамаха: "хотя беспокойство сего князя

смирить, послал Мстислава, сына, с братиею и воеводы с доволь-

ным войском и велел, как, возможно, Глеба самого, поймав, привес-

ти. Мстислав же, пришел вскоре, Менск оступа, взял, где Глеба,

не прняв его просьбы о мире, пленил и в Киев привез, где он в

заточении преставился". Гэта адбылося ў 1119 г. Пахаваны Глеб

быў у Кіева-Пячорскай лаўры. Ёсць думка, што яго атруцілі. Што

ж, Глеб Менскі быў моцнай палітычнай постаццю, як і ў свой час

яго бацька Усяслаў, і прыносіў шмат клопатаў Кіеву. Вялікія князі

на прыкладзе падзей 1068 г. добра ведалі, як небяспечна трымаць у

сябе палоннага полацкага князя.

Захоплены войскамі Мсціслава, Менскі ўдзел нейдзе на 1,5 дзе-

сяцігоддзя пераходзіць да Кіева.

Трагічны фінал дзейнасці ніколькі не змяншае ролі Глеба Менс-

кага ў нашай гісторыі. Гэты нашчадак Усяслава поўнасцю аддаўся

справе пашырэння і ўзвышэння свайго княства, але ніколі не губ-

ляў здольнасці бачыць агульныя інтарэсы ўсёй Полацкай зямлі. У

грандыёзных планах Глеба па далучэнні нёманскіх, дняп-

роўскіх і прыпяцкіх зямель акрэсліваюцца контуры будучай

Беларусі са сталічным статусам у ёй Менска. У гэтым выключ-

ная палітычная роля першага менскага князя. Пасля Глеба засталі-

ся тры сыны: Валадар, Расціслаў і Усяслаў. Першы з іх стаў най-

больш паслядоўным прадаўжальнікам справы бацькі.

Полацкая зямля ў другой палове XII ст.

Паражэнне Менска з'явілася пралогам яшчэ большай трагедыі,

якая напаткала Полацкую зямлю ў канцы 20-х гадоў. Завалодаў-

шы часткай паўднёвай тэрыторыі Полаччыны на чале з Менскам,

расправіўшыся з Глебам, Манамах разам са сваімі сынамі едзе ў

1121 г. у Смаленск "для рассмотренш несогласш и усмиренш

полоцких князей". Гэта быў унікальны з'езд, бо на ім прысутнічалі

полацкія князі, чаго не назіралася на папярэдніх з'ездах. Яны былі

выкліканы Манамахам у Смаленск як васалы для ўціхамірвання.

Полацка-кіеўскую нязгоду жывіла анэксія Менскай зямлі, з чым не

маглі змірыцца полацкія князі і таму выказвалі свой пратэст, а то і

101

пагрозу вярнуць назад заваяванае. Напэўна, з боку Манамаха была

выказана пагроза, што калі Усяславічы не ўціхамірацца, то будуць

мець справу са злучанымі сіламі ўсёй Русі. Вось для чаго разам з

Манамахам прыехалі яго "дзеці"- каб палачане наглядна ўбачылі,

наколькі супраць іх салідарныя паміж сабою ўсе рускія князі.

Тады ў паслушэнстве Кіева Усяславічы былі нядоўга. Яны захо-

ўвалі бачнасць спакою да смерці Манамаха (1125). Непадпарадка-

ванне яго наступніку Мсціславу (1125—1132) выклікала праз тры

гады буйнейшы кааліцыйны паход на непакорнае княства. Па коль-

касці ўдзельнікаў і велічыні іх войска гэта быў беспрэцэдэнтны

паход у гісторыі Полацкай зямлі - сапраўдная феадальная вайна.

Мсціслаў паслаў сюды шматлікія дружыны з Турава, Уладзіміра Ва-

лынскага, Гародні, Клецка, Чарнігава, Смаленска, Курска, Ноўгара-

да, а таксама атрады цюркскіх качэўнікаў. Усім ім былі ўказаны

дакладныя маршруты і вызначаны дзень уварвання ў межы Полацка-

га княства. "Четырьмя путьми" войскі саюзнікаў накіроўваюцца суп-

раць яго важнейшых абарончых аб'ектаў: Ізяслаўля, Лагожска, Ба-

рысава і Друцка. Зямлі быў нанесены сакрушальны ўдар. Некалькі

гарадоў захоплена і разрабавана, многія жыхары ўзяты ў палон.

Націск кіеўскіх васалаў быў прыпынены, відаць, дзякуючы дып-

ламатычным перамовам, распачатым Полацкам. У гэты крытычны

для дзяржавы момант на першы план выступае веча. Яно ўсклала

ўсю віну за трагедыю на князя Давыда, выдаліла яго з сынамі з

Полацка і з ухвалення Мсціслава ўзяла на гэта месца Рагвалода-

Барыса. Задаволены прызнаннем палачанамі сваёй пакоры,

Мсціслаў і ўсе ўдзельнікі кааліцыі спынілі далейшае прасоўванне.

Хоць войскі адышлі ад Ізяслаўля, Лагожска, Барысава, Друцка,

аднак, Менск не быў вернуты, што пакідала падставы для аднаў-

лення барацьбы.

Рагвалод-Барыс княжыў нядоўга. У 1129 г. ён памёр, на полацкі

стол зноў-такі вярнуўся Давыд.

У гэтым жа годзе адбываюцца яшчэ дзве падзеі: Мсціслаў

кіеўскі ідзе паходам на землі літвы, якія плацілі Полацку даніну, а

Полацк адмаўляецца браць удзел у супольным паходзе рускіх кня-

зёў на полаўцаў. (Відаць, адной з умоў міру 1128 г. быў абавязак

палачан удзельнічаць у вайсковых мерапрыемствах Кіева). Такім

102

чынам, зноў абвастраюцца полацка-кіеўскія супярэчнасці. Іх куль-

мінацыяй сталі драматычныя падзеі 1129 г. Кіеўскі князь рашаецца

на кардынальны крок: ён паланіў і выслаў у Візантыю полацкіх

князёў разам з іх сем'ямі: Расціслава, Святаслава, Георгія (бацьку

будучага полацкага князя Васількі і Ефрасінні Полацкай), сыноў

Рагвалода-Барыса - Васіля і Івана, а таксама Давыда. Там яны

служылі ў войску. Гэта высылка садзейнічала ўмацаванню прамых

культурных і рэлігійных сувязяў старажытнай Беларусі з Візанты-

яй. Толькі два выгнанніка - браты Рагвалодавічы - праз 10 гадоў

вярнуліся на радзіму. Астатнія, відаць, закончылі свой жыццёвы

шлях у Візантыі. Так у трэці раз у гісторыі была зроблена спроба

паставіць крыж на полацкай дынастыі. Усё гэта было ў духу трыва-

лай кіеўскай палітыкі, якая імкнулася знішчыць яе як увасабленне

суверэнітэту Полацкай дзяржавы яшчэ ў 980 годзе (забойства Улад-

зімірам Рагвалода і яго сыноў) і ў 1067 г.(захоп у палон кіеўскім

трыумвіратам Усяслава Чарадзея с сынамі).

Спроба ў 1129 г. рэпрэсіўнымі мерамі ў адносінах да мясцовай

княжацкай дынастыі пакараць вольны Полацк за непаслушэнства,

за адстойванне палітычнай незалежнасці сведчыла пра ўжо слабую

эфектыўнасць і бесперспектыўнасць вялікадзяржаўнай палітыкі з

пазіцыі сілы.

Выслаўшы князёў у Візантыю, Мсціслаў цалкам авалодаў По-

лацкай зямлёй і "мужи свои посади по городам их", а ў Полацку -

спачатку свайго сына Ізяслава, потым - Святаполка.

Стаўленікі Кіева рабавалі краіну, душылі насельніцтва пабо-

рамі. Ды і сам Мсціслаў прыклаў руку да таго, каб падарваць

эканамічную базу княства, здзяйсняючы паходы на землі, што

плацілі Полацку даніну. У 1132 г. Мсціслаў у саюзе з чарнігаўскімі

князямі і Усеваладам Гарадзеньскім хадзіў на літву "н пожгоша я".

Гісторык Л.В. Аляксееў звярнуў увагу на тое, што паходы на літву

і яцвягаў у X, XI і пачатку XII ст. арганізоўваюцца паўднёварускімі

князямі толькі ў тых выпадках, калі Полацкае княства ці непасрэд-

на ім падпарадкавана (983, 1120, 1132 гп), ці знаходзілася з імі ў

сяброўскіх адносінах (1038, 1040, 1112 гп).

Паходы Мсціслава на Полацк і літву былі фактычна апошнія

акцыі Кіева па падначаленню іншых зямель. У 1132 г. Мсціслаў

103

памёр і гэта падзея чыста суб'ектыўнага характару адразу выявіла

ўсю далейшую нежыццяздольнасць "шматковай імперыі Рурыкаві-

чаў". Яна распалася на шматлікія ўдзелы, паміж якімі разгарэлася

яшчэ з большай сілай міжусобная барацьба.

У гэтым жа 1132 годзе полацкае веча пазбавіла трона Святапол-

ка, сказаўшы: "Лишается нас". Даследчыкі заўважылі, што немяс-

цовыя князі ў Полацку не затрымліваліся. Выгнанне Святаполка

пацвердзіла, што палачане не цярпелі ў сябе прадстаўнікоў

іншых дынастый. Яны абралі сабе князем Васільку - унука Усяс-

лава, сына Святаслава-Георгія, высланага разам з іншымі ў Візан-

тыю, брата князёўны Прадславы, якая ўвойдзе ў гісторыю як свя-

тая Ефрасіння. Полацкая зямля, за выключэннем Оршы і Копысі,

якія адышлі да Смаленска, і Менска (ён некаторы час заставаўся за

кіеўскім князем), зноў апынулася пад уладай мясцовай дынастыі

нашчадкаў Усяслава. Васільку ўдалося аб'яднаць значную частку

Полацкай зямлі і кіраваць ёй 8 гадоў. У 1139 г. два Рагвалодавічы -

Васіль і Іван - былі адпушчаны візантыйскім імператарам з вы-

сылкі. 3 іх вяртаннем адбыліся змены ў замяшчэнні княжацкіх

сталоў і пераразмеркаванне ўдзелаў дзяржавы.

Пісьмовыя звесткі па гісторыі Полацкай зямлі 30—40 гг. XII ст.

вельмі скупыя. Невядома, хто правіў з 1144 па 1146 год. У 1146—

1151 гг. князем полацкім з'яўляўся Рагвалод Барысавіч з Друцка. У

1136 (1146) годзе аднаўляе сваю самастойнасць Менскае княства.

Там пасад займае ўнук Усяслава Чарадзея і сын першага менскага

князя Расціслаў Глебавіч. Расціслаў і яго брат Валадар працягвалі

бацькаўскую палітыку ў дачыненні да Полацка. Тым больш, што

Рагвалод быў саюзнікам Манамашычаў, якія княжылі ў Суздалі,

Смаленску і часцей за іншых сядзелі ў Кіеве і Ноўгарадзе, якім

падпарадкоўваліся Тураўская (да 1157 г.) і Берасцейская землі. Не-

задаволеныя палітыкай свайго князя былі і палачане.

Новае дзесяцігоддзе полацкай гісторыі пачалося вельмі бурліва.

У 1151 г. палачане схапілі свайго князя Рагвалода і выдалі ў Менск,

дзе яго трымалі "у велце нужи" (патрэбе), а Расціслава Глебавіча,

які да гэтага правіў у Менску, пасадзілі на полацкі стол. Праз 7

гадоў гэтым Усяслававым унукам зноў давялося сутыкнуцца ў ба-

рацьбе за княжацкі пасад.

104

Дадзеная расстаноўка сіл на Полаччыне не задавальняла вяліка-

га кіеўскага князя Юрыя Даўгарукага і ноўгарад-северскага князя

Святаслава Ольгавіча, якому Даўгарукі ў 1149 г. аддаў Слуцк,

Клецк і "вси дреговичи". Даведаўшыся пра цяжкі лёс Рагвалода ў

руках Глебавічаў, Юрый Даўгарукі запатрабаваў пад пагрозай вай-

ны вызваліць вязня, што і была зроблена. Аднак, атрымаўшы вест-

ку аб смерці кіеўскага валадара (1157), Глебавічы не вярнулі Рагва-

лоду яго ўладанняў і пажыткаў. Тады Святаслаў Ольгавіч даў кня-

зю-ізгою полк і той, выкарыстаўшы спрыяльную для сябе палітыч-

ную атмасферу ў Полацку і Друцку, дзе меў прыхільнікаў, пачынае

барацьбу за княжацкі пасад.

У сваім імкненні ўмацавацца ў Полацку Рагвалод абапіраўся на

падтрымку насельніцтва Друцка. Яно запрасіла яго княжыць да

сабе. I калі Рагвалод з палком Святаслава аказаўся ля Друцка, га-

раджане ўстроілі яму ўрачыстую сустрэчу і з вялікай пашанай

ўзвялі на друцкі прастол.

Гэта сведчыла пра значную самастойнасць горада. Ранейшае

панаванне Полацка і нераўнапраўны статус Друцка канулі ў веч-

насць. Дручане без ведама Полацка адчынілі свае вароты Рагвало-

ду, а свайго князя Глеба Расціславіча "выгнаша", пры гэтым разра-

бавалі Глебаў двор і пабілі яго дружыннікаў, прадэманстраваўшы

такім чынам перавагу ў сіле над гэтымі, так сказаць, прафесійнымі

ваеннымі.

Здарэнне ў Друцку ўскалыхнула масы палачан: "И мятеж

бысть велик в городе в Полчанех, мнози бо хотяху Рогьволода".

Сямігадовае праўленне ў Полацкай зямлі Глебавічаў выклікала не-

задавальненне, і яны вырашылі зноў вярнуць Рагвалода. Падобная

перамена сімпатый была ў духу таго часу.

Ледзьве супакоіў людзей, Расціслаў адарыў многіх падарункамі,

прыводзіў іх да цалавання крыжа. Лёгка пераканацца, наколькі

нетрывалым было становішча князя ў Полацку, калі ён залежаў ад

настрою гараджан, да якіх яму даводзілася паддобрывацца і ўсяляк

улагоджваць, каб схіліць іх да сябе.

Аднавіўшы свае пахіснутыя адносіны з гараджанамі, полацкі

князь накіраваўся ў паход на Рагвалода, які ўсталяваўся ў Друцку.

Пры падтрымцы дручан той выстаяў у баі. Варагуючыя князі

105

прымірыліся. Аднак мір паміж імі быў надзвычай нетрывалым.

Расціслаў нядоўга заставаўся ў Полацку. У хуткім часе супраць яго

там распачаўся рух. Гараджане і баярства замыслілі "совет зол"

супраць свайго князя. Яны вялі перагаворы з Рагвалодам, які зна-

ходзіўся ў Друцку, а Расціслава хацелі заманіць на пір - "братчы-

ну" і забіць, але прадбачлівы князь надзеў пад адзенне кальчугу "м

не смеша на ня дерзнути". На наступны дзень пачалося паўстанне

супраць Расціслава. Палачане збівалі княжацкую дружыну. Рас-

ціслаў з яе рэшткамі вымушаны быў уцякаць у Менск да брата

Валадара і на сваім шляху "много зла створи волостіі Полотьскои

воюя и скоты и челядью".

А палачане паслалі ў Друцк за Рагвалодам. I прыйшоў ён у

стольны горад княства "и седе на столе деда своего и отца своего

с честью великою, и тако быша ради полчане". Веча "пакаялася" -

прасіла Рагвалода забыцца пра тое зло, якое яму прычынілі ў 1151 г,

а менавіта, што без усялякай віны паўсталі на яго, разрабавалі ўсю

маёмасць яго і дружыны, а самога выдалі Глебавічам на муку.

3 1158 па 1162 гг. полацкі прастол зноў займае Рагвалод Бары-

савіч. Выгнанага Расціслава зноў прытуліў Менск. Каб уціхамі-

рыць менскіх Глебавічаў, Рагвалод амаль штогод здзяйсняе на іх

паходы. Па-за сваёй краінай, ён, звязаны абавязацельствамі з

іншымі князямі, вымушаны падтрымліваць іх сваімі сіламі ў іх

грабежніцкіх паходах адзін на другога, што не магло не паўплы-

ваць на яго ўнутраную палітыку і аслабляла яго.

Полацк чапляўся за старыну, спрабуючы вярнуць страчаныя паз-

іцыі старшынства. У 1158 годзе ў саюзе са смалянамі, наўгарод-

цамі і пскавічамі Рагвалод ідзе на Менск. Супраць Менскага кня-

ства ўтварылася цэлая кааліцыя. Дапамога саюзнікаў не была бес-

карыслівай. Полацка-менскі канфлікт з'явіўся зручным выпадкам

для Смаленска, каб пашырыць і ўмацаваць свой уплыў у Полацкай

зямлі. Эканамічна развітае і палітычна моцнае Смаленскае княства

праводзіць экспансіянісцкую палітыку ў адносінах да суседніх зя-

мель, якія вылучаліся сваёй унутранай палітычнай нестабільнас-

цю. Адчуваючы сваю сілу, Смаленск пачаў прад'яўляць прэтэнзіі

на вядучае месца сярод крывіцкіх зямель, што і рабіла яго канку-

рэнтам Полацка.

106

Беспаспяхова прастаяўшы 10 дзён пад Менскам, Рагвалод зак-

лючыў мір з Расціславам, на чым і цалавалі крыж. У гэтым жа

годзе Рагвалод прыняў удзел у паходзе кіеўскага князя Ізяслава на

Тураў.

Рагвалод робіць яшчэ не адну беспаспяховую спробу зламаць

Менск. У 1161 г. ён ідзе на Валадара Глебавіча. Той зачыняецца ў

Гарадцы, а ўначы разам з дружынай літвы разбівае полацкае войс-

ка. Ведаючы, што давядзецца адказаць перад полацкім вечам за

нядбайнасць, вялікія страты, Рагвалод адмаўляецца ад полацкага

пасада і вяртаецца княжыць у Друцк.

Пасля бясслаўнага заканчэння полацкага княжання Рагвалода на

прастол з Віцебска быў пакліканы звязаны са Смаленскам Усяслаў,

сын Васількі Святаславіча. Князю Усяславу (1162-1186) таксама

давялося змагацца з Глебавічамі і быць саюзнікам Манамахавічаў.

Выбранне Усяслава прывяло да павелічэння смаленскага ўплыву на

Полаччыне. Але гэты саюз патрабаваў ахвяр.

У 1167 г. менскі князь Валадар у барацьбе за гегемонію ў дзяр-

жаве рушыў на Полацк, вымусіў Усяслава ўцякаць, а сам узышоў

на княжацкі пасад, заключыўшы з гараджанамі дамову. Як бачым,

полацкае веча цаніла сілу і схілялася перад ёй, праўда, не забываю-

чыся пра свае інтарэсы. Факт усталявання ў Полацку Валадара

яшчэ раз засведчыў тое, што ў 50-60-ыя гг. XII ст. у дзяржаве

ішла не сепаратысцкая барацьба за выдзяленне паасобных уд-

зелаў з-пад улады Полацка, а барацьба за іх дамінуючае стано-

вішча на зямлі. Усяслаў мусіў шукаць ратунку ў Давыда, а за гэта

- ахвяраваць яму Віцебск.

Валадар не мог быць упэўнены ў трываласці свайго становішча

і таму адразу рушыў да Віцебска. Але тут вайсковае шчасце здрад-

зіла яму. Віцебскае паражэнне, па сутнасці, паклала канец гіста-

рычнай дзейнасці Валадара Глебавіча, які ўсё сваё жыццё прыс-

вяціў прадаўжэнню справы бацькі і старэйшага брата Расціслава -

ўмацаванню і росквіту свайго вотчыннага Менска. Паход Валадара

на Полацк і Віцебск быў бліскучым, але апошнім усплёскам сілы і

славы Менска, бо пасля гэтага ён надоўга знік са старонак нашай

гісторыі.

Толькі пад 1326 г. зноў згадваецца ў летапісе Менская зямля,

107

калі яна ўжо ўваходзіла ў склад Вялікага княства Літоўскага, Рус-

кага і Жамойцкага. А тэрыторыя Менскага павета ў XVI ст. амаль

цалкам супадала з тэрыторыяй Менскага княства.

Зламаўшы найбольш моцнага і небяспечнага праціўніка ўнутры

зямлі, Полацк мог прыступіць да вырашэння другой важнай задачы

- вызвалення з-пад смаленскага ўплыву. Але шлях да гэтага быў

яшчэ больш цяжкі і круты. Ён ішоў праз удзел Полацка ў розных

міжкняжацкіх кааліцыях.

Самым важным фактарам у рускай гісторыі сярэдзіны XII ст.

было ўзвышэнне Растова-Суздальскай зямлі. 3 мэтай умацавання

сваёй зямлі князь Андрэй Багалюбскі пачаў барацьбу за паднача-

ленне Суздалю Кіева і Ноўгарада - старажытных палітычных цэнт-

раў Русі. У гэту справу яму ўдаецца ўцягнуць іншыя землі, у тым

ліку Смаленскую і Полацкую.

У 1167 г. палачане дапамагалі смалянам і А. Багалюбскаму ў

барацьбе з Ноўгарадам, які выгнаў свайго князя са смаленскай

дынастыі. Не паспелі вярнуць выгнанніка на яго пасад, як Ноўга-

рад, Пскоў і Кіеў наладзілі паход на Полацк (1168 г.) і "пожгоша

волость". Зноў на дапамогу прыйшлі смаляне. У падзяку за гэта

Усяслаў Васількавіч у 1168 годзе падтрымаў князёў смаленскага і

суздальскага ў іх няўдалым паходзе на Кіеў, а ў 1169 годзе - на

Ноўгарад. Палачане ўдзельнічалі і ў паходзе А. Багалюбскага на

Кіеў у 1174 г. Летапіснае сведчанне, што Багалюбскі "полотьским

князем пойти повеле всем", паказвае, што яны вымушаны былі

лічыцца з сілаю суздальскага дыктатара. Летапіс пад 1175 г. заната-

ваў факт выдання замуж дачкі Усяслава за аднаго з суздальскіх

князёў. Мы бачым імкненне Полацка паглыбіць сувязі з суздальс-

кай зямлёй як важнейшым фактарам тагачаснай рускай гісторыі і

такім чынам палепшыць сваё палітычнае становішча.

У другой палове 70-х гадоў карэнным чынам мяняецца палітыч-

ная сітуацыя. У 1175 г. баяры забіваюць А. Багалюбскага. Ужо гэта,

відаць, унесла карэкціроўку ў суадносіны сіл князёў. У 1179 г.

памірае былы вораг палачан - наўгародскі князь Мсціслаў, яшчэ

праз год (1180 г.) - іх асноўны саюзнік і абаронца Раман Сма-

ленскі. Мяняюцца арыенціры. Трэба адзначыць, што Полацк не

хаатычна, не па чужой волі кідаўся паміж рознымі княжацкімі

108

кааліцыямі, а выкарыстоўваў удзел у іх найперш у сваіх інтарэсах.

Гэта вынік дзейнасці полацкай дыпламатыі, якая не раз выратоўва-

ла зямлю ад небяспекі трапіць у палітычныя тупікі, якія сустракал-

іся на кожным кроку яе дзяржаўнага жыцця. У палітычнай сітуацыі

60—70-х гадоў саюз са Смаленскам быў карысны для Полацка.

Аднак калі абставіны змяніліся, ён парваў гэты саюз.

У 1180 г. Усяслаў вяртае пад сваю руку Віцебск і садзіць там

свайго брата Брачыслава. У тым жа годзе браты разам з лагожскім,

ізяслаўскім і іншымі полацкімі князямі пры дапамозе літвы і ліваў

спрабуюць падпарадкаваць сабе Друцкае княства. У паходзе

ўдзельнічаў ноўгарад-северскі князь Ігар Святаславіч, герой паэмы

"Слова пра паход Ігаравы". На дапамогу ім прыйшоў вялікі кіеўскі

князь Святаслаў, які трохі спазніўся, і гэта выкарыстаў Давыд

Смаленскі, былы віцебскі князь, якога выгнаў Усяслаў. Ён узяў

князя друцкага Глеба пад сваю абарону. Але, убачыўшы супраць

сябе такую сілу, Давыд не адважыўся ўступаць у бітву і ноччу

ўцёк у Смаленск. Гнацца за ім саюзнікі не сталі. Яны папалілі

перадавыя ўмацаванні і разышліся. Перамога дасталася лёгка. По-

лацк вярнуў сабе Друцкі ўдзел, які быў апорай смаленскага ўплы-

ву на Полаччыну.

Паход на Друцк выклікаў такое адзінства полацкіх князёў таму,

што справа тычылася абароны эканамічна-гандлёвых інтарэсаў

усёй зямлі. М. Ермаловіч бачыць у гэтым яднанні пачатак аднаў-

лення палітычнага адзінства Полацкай зямлі, якая з пачатку 80-х

гадоў XII ст. стала выходзіць са стану міжусобнай барацьбы. Пра-

цэс феадальнай раздробленасці, які пачаўся на Полаччыне ра-

ней за іншыя землі, тут пачаў і раней вычэрпывацца.

Смаленск не хацеў змірыцца са стратай свайго ўплыву на По-

лацк і прадпрымаў усялякія захады, каб аднавіць тут свае раней-

шыя пазіцыі. Князь Давыд імкнецца ўнесці разлад у яго жыццё,

падарваць знутры. Для гэтага ён распальвае міжусобіцу, у якой

робіць стаўку на мясцовых князёў, што былі незадаволены сваім

статусам - перш за ўсё на менскіх Глебавічаў. У 1186 г. Давыд

Смаленскі разам з наўгародскім, лагожскім і друцкім князямі арга-

нізаваў паход на Полацк. Полацкае веча вырашыла дамагацца

мірнага ўрэгулявання канфлікту. Палачане прыйшлі на памежжа і

109

сустрэлі сваіх праціўнікаў "э паклонам і з пашанаю і далі ім многія

дары". Давыд пералічыў нанесеныя яму крыўды, але, атрымаўшы

ўзнагароду, згадзіўся на мір. Наўрад ці змог Полацк абысціся толькі

шчодрымі дарамі, але пра гэта крыніцы маўчаць.

У 1186 г. у бітве з літвой загінуў полацкі князь Усяслаў Васіль-

кавіч з віцебскай галіны Усяслававічаў. Гэты год стаў пераломным

у гісторыі Полацка. Горад атрымаў тады першае прадвесце вялікай

пагрозы, якая насоўвалася на яго з захаду. Палачане не зразумелі

ўсёй сур'ёзнасці, на першы погляд, нязначнага факта - пачатку

місіянерскай дзейнасці сярод падуладньгх Полацку ліваў каталіцка-

га манаха Мейнарда.

Полацкая гісторыя канца ХII і пачатку XIII ст. мала нам вядома.

Усходнеславянскія летапісцы амаль змаўкаюць, і толькі некалькі зве-

стак мільгае ў наўгародскім летапісанні. Асноўнай крыніцай ведаў

пра той час становіцца крыжацкая "Хроніка Лівоніі" Генрыха Латв-

ійскага - удзельніка нямецкай агрэсіі ў Прыбалтыцы ў XIII ст. Але

якімі бы беднымі ні былі пісьмовыя звесткі, яны даюць магчымасць

зрабіць вывад аб умацаванні і адзінстве Полаччыны як галоўнай

тэндэнцыі яе гістарычнага развіцця ў канцы XII ст.

Пытанне, які княжацкі род умацаваўся ў Полацку ў 1186 г.,

застаецца пакуль што праблематычным. Летапісец апошні раз згад-

вае Усяслава Васількавіча пад 1186 г. Епіскап Мейнард пытаў даз-

волу на хрышчэнне ліваў у тым жа 1186 г. ў "караля Вальдэмара",

які княжыў у Полацку, мяркуючы па гэтай крыніцы, 30 гадоў (па-

мёр у 1216 г.). Магчыма, гэта сын Усяслава Васількавіча і атрымаў

ён Полацк пасля бацькі ў 1186 г. Пад яго кіраўніцтвам Полацкае

княства першае з усходнеславянскіх зямель прыняло на сябе цяжар

барацьбы з крыжакамі.

Такім чынам, закладзеныя ў X—XI стст. падмуркі самастой-

насці Полацкай зямлі сталі перадумовай таго, што ў XII ст. яна

паспяхова адстойвае свае межы, дасягае небывалага культурнага

ўздыму, у пачатку XIII ст. становіцца на абарону ўсходнееўра-

пейскіх інтарэсаў, уступіўшы ў няроўную барацьбу з мечаносцамі,

а ў другой палове XIII - пачатку XIV ст. прыносіць лепшыя зда-

быткі гістарычнага развіцця, палітычны вопыт, высокі культурны

ўзровень у Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае.

110