Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

ЛЕКЦЫЯ 6

УЗМАЦНЕННЕ ПОЛАЦКАГА КНЯСТВА Ў XI СТ.

• Княства пры Брачыславе.

• Усяслаў Полацкі. Бітва на Нямізе.

• Барацьба Уладзіміра Манамаха з Усяславам у 70—80-ыя гады.

Значэнне дзейнасці Усяслава.

Княства пры Брачыславе

ІХ-Х стст. - час нараджэння Полацкага княства як адзінай

дзяржавы. XI ст. - час яе станаўлення, вайсковага і эканаміч-

нага ўзмацнення, адстойвання незалежнасці, умацавання

знешніх і ўнутраных сацыяльна-эканамічных і культурных су-

вязяў. Гэта былі супярэчлівыя і вельмі складаныя часы. Але мена-

віта яны былі першымі крокамі на шляху ўсталявання беларускай

дзяржаўнасці, якая фарміравалася на тэрыторыі сучаснай Беларусі,

а пазней становіцца беларускай і ў этнічным сэнсе.

У XI ст. да Полацкага княства былі далучаны гарады Віцебск і

Усвяты (1021 г.). Адчуўшы сілу, яго князі двойчы займалі Ноўгарад

(1021 і 1066 гг.), змагаліся за Пскоў (1065 г.) і Смаленск (1078 г.). У

другой палове стагоддзя старажытнабеларуская дзяржава дасягну-

ла найбольшай магутнасці. Калі ў першай палове XI ст. кіеўскія

князі стрымлівалі яе сепаратысцкія памкненні, дык у другой пало-

ве становішча змянілася і яна стала галоўным канкурэнтам Кіева.

Перыядычныя спробы паўднёварускіх князёў у XI - першай трэці

XII ст. прымусіць Полацк і Менск падпарадкавацца ўладзе Кіева

прыводзілі да ваенных сутычак.

Пасля таямнічай смерці Ізяслава і свайго малалетняга папярэдн-

іка Усяслава (1001-1003 гг.) полацкі прастол заняў Ізяславаў сын

Брачыслаў. Узмужнеўшы, ён пачаў працу па адраджэнню былой

велічы сваёй зямлі і вяртанню ёй незалежнасці. У 1015 годзе ўся

"шматковая і нетрывалая імперыя Рурыкавічаў" была падзелена

паміж нашчадкамі Уладзіміра. Сярод іх найбольш магутнымі былі

Яраслаў Наўгародскі (Мудры) і яго пляменнік Брачыслаў Полацкі.

Гісторыкі дапускаюць, што гэты дуумвірат з 1019 (1015) па 1020 г.

праз сваіх пасрэднікаў кіраваў у Кіеве. На тое былі генеалагічныя

падставы. Першыя Ізяслававічы маглі прад'яўляць свае правы на

вялікакняжацкі трон як нашчадкі Уладзіміра.

Палітычная раўнавага ў краіне парушылася, калі Яраслаў пасля

смерці многіх братоў перабраўся княжыць ў Кіеў. Запярэчыць яму

мог толькі адзін полацкі князь. Ён здолеў настолькі ўмацаваць

сваю зямлю, што выступіў у апазіцыі кіеўскім цэнтрысцкім памк-

ненням. Хуткае развіццё Полацкага княства прывяло яго да сутык-

нення з Кіевам. Брачыслаў ужо не жадаў прызнаваць уладу вяліка-

га князя. Адчуўшы сілу, ён пачаў змагацца з Яраславам за ўплыў на

паўночныя землі Русі. Вялікая спрэчка разгарэлася паміж імі з-за

Ноўгарада, які быў паўночным ключом воднага шляху "з варагаў у

грэкі". Ноўгарад быў кроўным ворагам Полацка пасля забойства

Рагвалода. Напружанасць адносін з ім тлумачыцца і барацьбой за

прыярытзтнае права кантролю над візантыйска-варажскім экспар-

там - імпартам. Апроч таго, ішла тэрытарыяльная спрэчка за вало-

данне гарадамі Віцебск і Усвяты, якія, размешчаныя на волаках,

мелі вялікае эканамічнае значэнне. Відаць, яшчэ Уладзімір у канцы

X ст. не прамінуў адцясніць палачан ад вярхоўяў Заходняй Дзвіны і

Дняпра, тады і перайшлі ва ўладанне Ноўгарада Віцебск і Усвяты.

У 1021 г. на чале вялікага войска Брачыслаў напаў на Ноўгарад,

захапіў гэты буйнейшы горад Усходняй Еўропы з непрыступнымі

абарончымі ўмацаваннямі. Сярэдневяковы польскі гісторык Ян

Длугаш піша, што ўслед за сталіцай Брачыслаў авалодаў усім На-

ўгародскім княствам, паставіў у захопленых гарадах сваіх намесні-

каў і з багатай здабычай і палонам накіраваўся дадому. На сёмы

дзень зваротнага шляху яны ўбачылі перад сабой баявыя сцягі

Яраслававай дружыны. Бітва адбылася на рацэ Судоміры. Калі ве-

рыць летапісам, разбіты Брачыслаў уцёк. Аднак дзіўная гэта была

перамога: кіеўскі князь замест таго, каб пакараць Брачыслава, пе-

радае пляменніку ва ўладанне Віцебск і Усвяты - якраз тыя гарады,

якіх Полацку не хапала для ўмацавання пазіцый на шляху "з вара-

гаў у грэкі". Тым самым Яраслаў прызнае самастойнасць Полацкай

зямлі. Відаць, полацкі князь уяўляў унушальную сілу, таму князю

кіеўскаму было выгадна мець саюз з ім. У сваю чаргу, Брачыслаў

адмаўляўся ад улады над Ноўгарадам і вызваліў палонных. Пагад-

ненне паміж князямі было заключана ў такой форме, якая адпавя-

дала саюзу роўных, суверэнных уладароў, без патрабавання прыз-

наць старшынства князя кіеўскага.

Калі наўгародскі-кіеўскі летапіс характарызуе дзеянні Бра-

чыслава як грабежніцкі напад на Ноўгарад, то ў падачы Я. Длу-

гаша яны выступаюць як буйныя дзяржаўныя акцыі Полацка па

далучэнню Наўгародскага княства да сваіх уладанняў. Савецкі

гісторык А.Н. Насонаў бачыць у гэтых падзеях памкненні ўзмац-

нелага Полацкага княства заняць ключавыя пазіцыі на шляху "з

варагаў у грэкі" - растучая эканоміка патрабавала выхадаў і на

поўнач.

Такім чынам, з часу Брачыслава пачынаецца барацьба паміж По-

лацкам і Кіевам. "И оттоле мечь взимають Рогволожи внуци противу

Ярославлим внуком", - запісаў летапісец. Яна працягвалася з пера-

пынкамі больш за сто гадоў. На думку акадэміка Б.Д. Грэкава, По-

лацкае княства менавіта з 1021 г. стала "жыць аўтаномным жыц-

цём, вядучы працяглую барацьбу з Кіевам". Маскоўскі даследчык

Л.В. Аляксееў на старонках сваёй манаграфіі "Полоцкая земля в

ІХ-ХІІІ вв." (М., 1966) сцвярджае, што "Полацкае княства ўяўляла

сабой найбольш самастойную палітычную адзінку старажытнай

Русі". У знешнепалітычным жыцці адасобленасць княства праяві-

лася ўжо ў вайсковым мерапрыемстве Брачыслава 1021 г., а на

працягу другой паловы XI ст. яно амаль поўнасцю вызвалілася ад

улады Яраславічаў. Больш таго, гэты даследчык старажытнай гісто-

рыі Полаччыны лічыць, што "барацьба полацкіх князёў з паўднёва-

рускімі насіла прагрэсіўны характар да тых часоў, пакуль яна сад-

зейнічала выяўленню і развіццю ўнутраных эканамічных сіл" кня-

ства. Гэта барацьба страціла сваю прагрэсіўнасць у XII ст., калі

непамерна вырасшыя апетыты полацкіх князёў прывялі да бараць-

бы не толькі з Кіевам, але і паміж сабой за пераразмеркаванне

зямель, знясільвалі краіну пастаяннымі войнамі, аслаблялі яе эка-

намічны патэнцыял.

Няма дакладных звестак, як склаўся ў далейшым лёс Брачысла-

ва. Паводле дамовы з Яраславам, ён згадзіўся "заадзін" ваяваць з

кіеўскім князем да канца жыцця і, можа, удзельнічаў у яго за-

хопніцкіх паходах, хаця крыніцы маўчаць пра гэта. Паводле сцвяр-

джэння "Эймундавай сагі", Яраслаў на нейкі час саступіў Брачыс-

лаву кіеўскі трон.

Брачыслаў пашырыў межы Полацкага княства на захад і поўнач.

У ніжнім рэчышчы Дзвіны паўстаюць гарады Кукейнос і Ерсіка

(зараз гэта тэрыторыі Латвіі), праз якія палачане цалкам кантралю-

юць гандлёвы шлях на Дзвіне аж да Варажскага (Балтыйскага)

мора, збіраюць даніну з балцкіх плямёнаў ліваў і латгалаў. Назвы

Браслаў (горад у Беларусі, вёска ля возера Свір, вёска ля Оршы,

населены пункт у Латвіі) разам з Віцебскам і Усвятамі могуць быць

пэўнымі арыенцірамі ў вызначэнні межаў тэрытарыяльнага росту

Полаччыны пры Брачыславе.

У 1044 г. князь памёр, пражыўшы каля 45 гадоў.

Такім чынам, у першай полове XI ст. Полацкае княства зноў

заявіла сябе як самастойная дзяржава. Да сярэдзіны стагоддзя ў

яе нетрах назапасіліся магутныя ўнутраныя рэсурсы, якія давалі

падставу для далейшага самастойнага развіцця і абароны ўласных

інтарэсаў. Усё гэта надзвычай яскрава праявілася ў другой палове

XI ст. Усяслаў Полацкі атрымаў у спадчыну моцную дзяржаву, якая

здолела выстаяць і перамагчы ў нялёгкай барацьбе за незалеж-

насць. У гэтым галоўная заслуга Брачыслава.

Усяслаў Полацкі. Бітва на Нямізе

Другая палова XI ст. звязана з імем буйнейшага ўсходнееўрапей-

скага палітычнага дзеяча князя Усяслава (1044-1101) і складае цэ-

лую эпоху ў полацкай гісторыі. Ужо ў сучаснікаў гэта незвычайная

асоба Рагвалодава нашчадка выклікала здзіўленне, здавалася загад-

кавай. Адкуль у яго столькі палітычнага розуму, хітрасці, невычэр-

пнай энергіі і жвавасці? Натура Усяслава была багатая і магутная, а

жыццё - поўнае рашучых учынкаў, бліскучых узлётаў і трагічных

падзенняў. Сучаснікі не маглі згадзіцца з тым, што гэта звычайны,

просты чалавек. Яны былі перакананы, што Усяслаў мае ў сабе

незвычайную сілу, што ён чараўнік, можа абарочвацца воўкам і

бегаць за сотні вёрст. Усе летапісныя паданні звязваюць яго жыццё

і дзейнасць з нейкімі дзівосамі. Тайна ахінае ўжо яго прыход у

свет. "Его же роди мати от волхования", - піша "Аповесць мінулых

гадоў". Ля калыскі немаўляці сабраліся вешчуны - амаль як пры

нараджэнні Хрыста. Афіцыйны кіеўскі летапісец атэставаў князя

як "нелітасцівага на кровапраліцце". Ваенныя поспехі Усяслава,

яго ўменне непрыметна апынуцца са сваім войскам там і тады, дзе

і калі яго зусім не чакалі, сучаснікі таксама лічылі чарадзействам.

Яшчэ пры жыцці ён стаў чалавекам-легендай, што сведчыла пра

выключнасць гэтай гістарычнай постаці. Пасля смерці князь стаў

героем розных паданняў, гістарычных песень і бьшін. Прыхільным

да Усяслава быў геніяльны аўтар "Слова аб палку Ігаравым" і

ўславіў яго як эпічнага героя "з вешчаю душою ў мужным целе".

Усяслаў нарадзіўся каля 1030 г. і пракняжыў ў Полацку больш

за паўстагоддзе. На працягу 1044—1060 гг. крыніцы маўчаць пра

Усяслава. Яго дзейнасць ў гэты час не выходзіла за межы ўласнай

вотчыны, бо старажытнарускія летапісцы звычайна гаварылі пра

Полацк толькі тады, калі яго дзеянні закраналі інтарэсы Кіева і

Ноўгарада. Першае 15-годдзе Усяслаў не ўключаецца ў агульнарус-

кія справы, а хутчэй за ўсё быў заняты ўнутрыдзяржаўнымі праб-

лемамі. 3 60-х гадоў XI ст. ён дастаткова ўмацаваўся і пачынае

энергічную дзейнасць. У 1060 г. падтрымаў Кіеў у барацьбе з ка-

чэўнікамі. Але гэты сумесны паход не спыніў росту ўзаемнай не-

прыязнасці, хоць знешне мірныя адносіны паміж імі працягваліся

яшчэ пяць гадоў.

Для Полацка гэты час характэрны ўсё большым падкрэсліван-

нем сваёй дзяржаўнай асобнасці. У 60-ыя гады тут узводзіцца

Сафійскі сабор, каб паведаміць свету пра роўнасць з Кіевам і Ноў-

гарадам, дзе такія храмы з'явіліся трохі раней.

Выкарыстаўшы спрыяльныя палітычныя абставіны: пачатак рас-

паду старажытнай Русі, міжусобная барацьба, якой былі адцягнуты

сілы Кіева, - "поча Всеслав рать держать". У 1065 г. ён са сваёй

дружынай напаў на Пскоў. Муры крэпасці грамілі сценабітнымі

прыладамі, але, нягледзячы на магутны наступ, пскоўскі замак зас-

таўся непрыступным. У 1066 г. полацкая дружына рушыла на Ноў-

гарад, разрабавала яго, спаліла частку горада, захапіла палонных.

У знак падначалення Ноўгарада паздымалі званы з Сафійскага са-

бора і прывезлі ў Полацк - тут жа свая Сафія... Будаўніцтва храма ў

Полацку і адначасова абрабаванне сабора ў Ноўгарадзе пры ўсёй

супярэчлівасці магло адпавядаць няўстойліваму хрысціянска-паган-

скаму веравызнанню Усяслава. 3 якой мэтай гэта зроблена:

знішчыць аб'ект пакланення? Ці выкарыстаць культавыя прына-

лежнасці для ўласнага храма? Гэта застаецца тайнай. Некаторыя

бачаць у такім учынку выпад супраць хрысціянства.

Захопам Ноўгарада Усяслаў "разбіў славу Яраслава", як апавя-

дае "Слова аб палку Ігаравым", - менавіта гэты горад доўгі час

быў апорай Яраслава Мудрага і яго нашчадкаў. Рознагалоссе

крыніц і храналагічная блытаніна ў іх даюць падставу меркаваць,

што ў 1066 - пачатку 1067 г. Усяслаў зрабіў два паходы ў блізкія

па назве гарады: першы - на Ноўгарад, другі - на Наваградак

(сучасны Навагрудак). Помстай за гэтыя дзеянні стала спусташэн-

не Менска, праз які і мог вяртацца з Наваградка ў Полацк Усяслаў.

Барацьба Уладзіміра Манамаха з Усяславам

у 70-80-ыя гады. Значэнне дзейнасці Усяслава

Устрывожаныя, абураныя такімі паводзінамі Яраславічы - сыны

Яраслава Мудрага: Ізяслаў Кіеўскі, Святаслаў Чарнігаўскі і Усева-

лад Пераяслаўскі — вырашылі ўціхамірыць полацкага князя. Аб'-

яднанае войска падышло да Менска. Тады горад знаходзіўся на

рацэ Менцы (прыток Пцічы) за 16 км на захад ад гістарычнага

цэнтра сучаснай сталіцы і быў памежнай крэпасцю Полацкага кня-

ства. Даведаўшыся пра небяспеку, відавочна, чакаючы скорага па-

дыходу Усяслава з войскам, "меняне затворишася в граде". Аднак

выстаяць супраць злучаных сіл паўднёвай Русі не змаглі. Расправа

з імі была выключна жорсткая: усе мужчыны былі перабіты, а

жанчыны і дзеці ўзяты ў палон. Менск ляжаў у руінах. Менавіта ў

сувязі з такімі драматычнымі падзеямі 1067 г. упершыню згадваец-

ца ў летапісах наша сталіца. Горад на Менцы знішчалі двойчы - у

1084 г. трагічныя падзеі паўтарыў Уладзімір Манамах, дружына

якого захапіла горад. Пасля гэтых спусташэнняў "меняне" выму-

шаны былі яго пакінуць. На месцы ўпадзення Нямігі ў Свіслач, на

своеасаблівым востраве, у канцы XI- пачатку XII ст. яны ўзвялі

другое паселішча і далі яму былую назву.

Захапіўшы Менск, Яраславічы рушылі на Нямігу. Полацкая дру-

жына выступіла насустрач ім. 3 сакавіка 1067 г. тут адбылася

жорсткая бітва - адна з самых крывавых у нашай старажытнасці.

Крыніцы не пакінулі нам яе падрабязнага апісання. "Бысць сеча

зла и мнози падоша", - канстатаваў летапісец Нестар. Па сваіх

маштабах і палітычных выніках падзеі 1067 г. былі настолькі знач-

ныя, што ўскалыхнулі грамадскую свядомасць старажытнай Русі,

засталіся ў памяці некалькіх пакаленняў. Праз 120 год рэха іх адбі-

лася ў "Слове аб палку Ігаравым" вобразам жудаснай крывавай

малацьбы:

"На Нямізе галовы сцелюць снапамі,

харалужнымі малоцяць цапамі,

жыццё кладуць на таку злюцела,

веюць душу ад тела.

Нямігі крывавыя берагі

не збожжам былі засеяны зноў -

засеяны касцьмі рускіх сыноў".

I хаця берагі Нямігі былі «засеяны касцьмі рускіх сыноў», але

Усяславу давялося адступіць. «I одолеша Ізяслав, Святослав, Всево-

лод. Всеслав же бежа", - расказвае "Аповесць мінулых гадоў".

Даследчыкамі выказваліся самыя розныя меркаванні наконт ла-

калізацыі месца пабоішча на Нямізе. Археалагічныя пошукі пакуль

што дакладнага адказу на гэта пытанне не далі. Трагедыя 1067 г.

магла адбыцца ў межах гістарычнага цэнтра сучаснага Мінска.

Няміга - гэта ўмацаваны гарадок, заснаваны на аднайменнай рэч-

цы. Пры археалагічных раскопках на глыбіні 6—7 м знойдзены

бераг першапачатковай ракі, вялікая колькасць рэчаў матэрыяльнай

культуры, гарадскія ўмацаванні. Да нашага часу захавалася абмяле-

лае рэчышча Нямігі, якое на працягу некалькіх кіламетраў праця-

кае ў калектары над аднайменнай вуліцай беларускай сталіцы.

Нягледзячы на разгром палачан, Яраслававічы не рушылі на іх

сталіцу, а «замацавалі» сваю перамогу адступленнем да "Ршы ля

Смаленска", куды запрасілі Усяслава на перамовы, гарантаваўшы

яму бяспеку: "Приди к нам,яко не створим ти зла". Полацкі князь

з двума сынамі явіўся ў стан Яраславічаў. Але тыя вераломна

парушылі сваё "крыжацалаванне" (прысягу), схапілі іх і адвезлі ў

Кіеў, дзе пасадзілі "ў поруб"-цямніцу. Там яны і прасядзелі 14

месяцаў. Аднак з вязняў Усяслаў быў раптоўна "ўзнесены" ў

вялікія князі.

15 верасня 1068 г. у Кіеве адбылося паўстанне, выкліканае

грандыёзным паражэннем Яраславічаў на р.Альце ад полаўцаў, якія

ўпершыню напалі на Русь, і, скарыстаўшыся перамогай, пачалі

рабаваць яе паўднёвыя землі. 3 ганьбаю вярнуўся кіеўскі князь

Ізяслаў дадому. Абураныя кіеўляне запатрабавалі даць ім зброю

для барацьбы з полаўцамі, але князь адмовіў ім. Гэта і выклікала

незадаволенасць, якая перарасла ў паўстанне. Узбунтаваная "чэрнь"

вызваліла з цямніцы Усяслава і абвясціла яго вялікім князем. Ізяс-

лаў уцёк у Польшчу. Падзея экстраардынарная ў тагачасным гра-

мадстве - выгнанне гараджанамі аднаго князя, вызваленне з вязні-

цы і "ўхвала" другога. Не прыходзіцца сумнявацца ў наяўнасці ў

Кіеве шматлікіх прыхільнікаў полацкага палоннага, якія лічылі яго

права на вялікакняжацкі пасад законным, бо яго бацька Брачыслаў

быў у свой час кіеўскім князем. Так, Усяслаў меў ускоснае права на

гэты пасад, але яно было настолькі адносным, што сам ён ніколі не

імкнуўся яго ажыццявіць. У гісторыі "імперыі Рурыкавічаў" гэты

момант быў унікальным яшчэ і тым, што ў яе склад уваходзіў і

непакорлівы Полацк.

Сядзець на "залатым стале кіеўскім" Усяславу было наканавана

ўсяго 7 месяцаў. У гэты час ён быў поўнаўладным валадаром больш

за палову ўсходнеславянскай зямлі. Што адбывалася тады, аб гэ-

тым летапісы маўчаць. Відаць, па іх радках прайшлася рука паз-

нейшых рэдактараў, якія пастараліся выкрэсліць вельмі непрыем-

ную для кіеўскіх князёў старонку гісторыі. Б.Рыбакоў зрабіў спро-

бу аднавіць гэту страчаную старонку гісторыі на аснове "Слова аб

палку Ігаравым". На яго думку, фраза "Всеслаў князь людям судя-

ше (суды судзіў), князем грады радяше (парадкаваў)" адносіцца да

кіеўскага перыяду дзейнасці Чарадзея і характарызуе яго як спра-

вядлівага і мудрага князя. Зноў-такі на падставе "Слова..." даслед-

чык выказвае меркаванне, што Усяслаў зрабіў імклівы паход у да-

лёкую Тмутаракань, каб знайсці саюзніка для барацьбы з полаў-

цамі. Не выходзіць за межы магчымага і сцвярджэнне Б. Рыбакова,

што Усяслаў удзельнічаў у разгроме полаўцаў у канцы 1068 г. Тыя

3 гады (1065-1068) высока ўзнеслі Усяслава і паставілі яго ў шэраг

гістарычных асоб Усходняй Еўропы.

У наступным 1069 г. выгнаннік Ізяслаў пры падтрымцы войска

польскага караля Баляслава Харобрага рушыў на Кіеў адстойваць

"справядлівасць". Насустрач у бок Белгарада выйшла кіеўская дру-

жына з Усяславам на чале. Развязка была нечаканай. Ноччу напярэ-

дадні бітвы Усяслаў кінуў войска і вярнуўся ў Полацк. У Кіеве зноў

усталяваўся Ізяслаў, які жорстка пакараў удзельнікаў паўстання.

Дагэтуль ніхто не змог пераканаўча растлумачыць, чаму Чарадзей

добраахвотна адмовіўся ад такога прэстыжнага княжання.

Д.С.Ліхачоў казаў, што ў князя прачнулася сумленне за знятыя

калісьці з Наўгародскай Сафіі званы. М.І. Ермаловіч тлумачыць

гэта варожасцю кіеўскіх баяр да князя, абранага "чорным людам", і

апазіцыяй Ноўгарада. С.В. Тарасаў дапускае, што Усяслаў апынуў-

ся перад складаным выбарам: як яму, які выступаў супраць цэнт-

рысцкіх памкненняў Кіева і абараняў самастойнасць Полацка, пра-

водзіць цэнтралісцкую палітыку? На Радзіме ён, зразумела, меў

большую падтрымку і больш надзейнае месца. Таму, як падае

"Слова...", ён "даткнуўся пікаю да залатога стала кіеўскага. I пабег

ад іх лютым зверам апоўначы з Белгараду...".

Змаганне Полацка з Кіевам, які працягваў сваю палітыку на

падначаленне сабе беларускіх зямель, працягваецца. У тым жа год-

зе Ізяслаў прымусіў Усяслава ратавацца ўцёкамі і з роднага горада.

Стол у Полацку заняў Ізяслаў сын Мсціслаў. Пасля яго нечаканай

смерці - мяркуюць, "не без дапамогі" палачан - пасаду заняў яго

брат Святаполк. Але і таму было наканавана правіць не болей года.

Усяслаў жа знайшоў сабе часовае прыстанішча на зямлі фінскага

племені водзі.

У 1071 г. ён прыйшоў пад Полацк з войскам саюзных яму эстаў,

ліваў, летаў, земгалаў і выгнаў Святаполка. У тым жа годзе брат

Святаполка Яраполк разбіў Усяслава ля Галацічаска. Дзе знаходзіў-

ся гэты горад, пакуль дакладна не выяўлена. Верагодна, на месцы

сучаснай вёскі Голацк Пухавіцкага раёна, за 30 км на паўднёвы

ўсход ад Менска. Магчыма, тады Усяслаў у другі раз быў сагнаны з

полацкага прастола. Але ў 1073 г. нястомны князь змог вярнуць

сабе бацькаўскі ўдзел. Гаспадаранне кіеўскіх намеснікаў, нежадан-

не мясцовых феадалаў змірыцца з прадстаўнікамі чужой дынастыі

і імкненне выйсці з-пад улады Кіева аблягчала Усяславу вяртанне.

Аднак Яраславічы не пакідаюць Полацк у спакоі. У 70-я гады на

гістарычную арэну выйшаў Уладзімір Манамах, тады ўдзельны

князь у Пераяслаўі, потым у Чарнігаве і Смаленску. Шмат гора і

бяды прынёс нашым продкам гэты добра вядомы ў расійскай гісто-

рыі князь. Многа раз аб'ядноўваюцца пад яго кіраўніцтвам паўднё-

выя князі ў карных паходах на Полацкае княства, супраць Усясла-

ва, а пасля і яго сына Глеба Менскага, хоць яны і не былі супер-

нікамі ў яго барацьбе за вялікакняжацкі трон. У 1077-1078 гг. адбы-

ліся два спусташальныя паходы, у час якіх "ожгоше"Полацк —

спалілі яго ваколіцы, а потым "воюя", гэта значыць, рабуючы, бе-

ручы ў палон, пайшлі ў кірунку Одрска (горад на тэрыторыі Полац-

кага княства, месцазнаходжанне якога пакуль не выяўлена).

Усяслаў пакараў Манамаха за яго гвалтоўніцтва. У 1078 г. по-

лацкая дружына робіць імклівы напад на Смаленск і "ожьже" яго -

зрабіла тое, што Манамах зрабіў з Полацкам. 3 чарнігаўскім пал-

ком Манамах імчыць наўздагон, але насцігнуць яе не змог. Ісці ж

на стольны горад палачан не рызыкнуў. Таму "ўслед за Усяславам,

- пісаў ён уласнаручна ў сваім "Павучанні", - спаліў зямлю (По-

лацкую), спустошыўшы (яе) да Лукомля і Лагожска, ды супраць

Друцка ваюючы". У сувязі з такімі драматычнымі падзеямі ўпер-

шыню папалі ў поле зроку летапісца гэтыя беларускія гарады.

У 1084 г. Манамах разам з чарнігаўцамі і полаўцамі зрабіў

знішчальны паход на Менск - "захапілі горад і не пакінулі ў ім ні

чалядзіна, ні скаціны", што азначала яго абрабаванне і знішчэнне

датла. Мы ўжо гаварылі аб верагоднасці першапачатковага знаход-

жання Менска на месцы сучаснай вёскі Гарадзішча (Мінскі раён)

на рацэ Менцы. Хутчэй за ўсё гэты напад Манамаха і паклаў канец

існаванню першапачатковага Менска, паколькі археалагічныя зна-

ходкі тут абмяжоўваюцца XI ст. Двойчы разбураны на працягу 17

гадоў (1067 і 1084), горад адрадзіцца ўжо не змог. Жыхары, якім

нейкім чынам удалоея выратавацца ад знішчэння ці палону, не

вярнуліся на старое папялішча, а пасяліліся ў раёне Нямігі, пера-

нёсшы сюды і назву свайго ранейшага паселішча. Як відаць з пры-

ведзеных фактаў, барацьба Манамаха з Усяславам насіла выключна

напружаны і жорсткі характар. 3 1084 да 1101 г. летапісы маўчаць

аб войнах супраць Полацкай зямлі. Варожыя дзеянні ў адносінах

да яе знайшлі працяг у пачатку XII ст., ужо пасля смерці Усяслава.