Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

га і Наваградскага ваяводстваў засталася без гаспадароў. Спат-

рэбілася 125 гадоў, каб насельніцтва Беларусі дасягнула ўзроўню

сярэдзіны XVII ст.

Зямля Беларусі ўяўляла сабой суцэльнае папялішча. Цяжкія

вынікі вайны асабліва адчуваліся там, дзе адбываліся ваенныя

дзеянні ці прасоўванне войск. Дакументы сойма, які адбыўся ў

1661 г. у Варшаве, сведчылі: Гарадзенскі павет «ператвораны ў

руіны і ў большай частцы спалены», Браслаўскі «ўшчэнт зруйнава-

ны», Слонімскі «амаль датла спалены і разрабаваны», Ваўкавыскі

«ў шматлікіх месцах выпалены», Аршанскі «ўшчэнт разбураны і

спалены», ваяводства Берасцейскае ў «большай сваёй частцы пе-

ратворана ў попел і поўнасцю разбурана», Менскае — таксама

«ўсе вынішчана» і г. д. Былі спустошаны Бярэсце, Пінск, Тураў,

Мазыр, Рэчыца, Бабруйск, Чэрыкаў, Лоеў, Брагін, Гомель, Сма-

лявічы, амаль цалкам былі знішчаны Масты, Жыровічы, Відзы,

Докшыцы, Быцень. Ад Гародні, як сведчыць чэшскі падарожнік,

«толькі і засталося гарадское смецце». У 1656 г. у Менску наліч-

валася толькі 156 чалавек, сам ён ляжаў у руінах. Быў "цалкам

зруйнаваны» Нясвіж, «спалена Орша». Соймавымі пастановамі 60-

х гадоў XVII ст. 20 беларускіх гарадоў, у тым ліку найбольш буй-

ныя, былі вызвалены на чатыры гады ад усіх дзяржаўных па-

віннасцей.

Непазбежныя спадарожнікі вайны — неўраджаі. Вайна, галеча і

голад былі прычынай валацужніцтва і жабрацтва. «У месцах і мяс-

тэчках нашых Вялікага княства Літоўскага бядоты такая вялікая

моц намножылася, - чытаем мы ў каралеўскай грамаце 1653 г.,-

што ўсе вуліцы і месцы імі запоўнены, адкуль немалая нагода да

розных хваробаў і заразы». 3-за голаду і бадзяння абяздоленага

насельніцтва пачалася эпідэмія сыпнога тыфу, якая лютавала з 1653

па 1658 гг. і ўспыхнула зноў у 1664 г.

Застаўшыся без хатняй жывёлы, хлеба, насення, сяляне рата-

валіся ад галоднай смерці масавымі ўцёкамі ва Украіну і Расійскую

дзяржаву. Рэзка скарацілася насельніцтва гарадоў, абязлюдзелі

шматлікія вёскі.

Гарады і мястэчкі цярпелі не толькі ад разбурэнняў. Да крайняга

збяднення даводзілі жыхароў пастоі войска і ваенныя паборы. У

521

цэлым гарадское насельніцтва Беларусі ў сярэдзіне XVII ст. змен-

шылася прыкладна на 55%. Прыйшло ў заняпад рамяство.

Сотні кавалёў, кафляроў, разьбяроў, тысячы іншых рамеснікаў,

гвалтам адарваных ад сваёй зямлі, працавалі цяпер у Расіі. У адной

толькі Збройнай палаце Крамля ў 1660 г. было 68 высокаква-

ліфікаваных майстроў з Полацка і Віцебска. Затое ў самім Віцебску

пад канец вайны заставалася не больш за 70 усіх рамеснікаў.

Наогул, развіццё рамеснай вытворчасці на спустошанай Беларусі

і за стагоддзе не дасягнула даваеннага ўзроўню. Напрыклад, у

пачатку XVII ст. у Магілёве было больш за 2 тысячы рамеснікаў,

у 1745 г. — толькі 95. У 1650 г. у Гародні працавала 130 рамеснікаў,

а ў 1680 г. засталося толькі 12.

Ступень разбурэння ва Усходняй Беларусі была больш высокай,

чым на Захадзе. У гістарычнай літаратуры зацвердзілася думка,

што ад войнаў сярэдзіны XVII ст. больш стратаў панеслі кара-

леўскія і царкоўныя ўладанні, чым шляхецкія. Гаспадарка ўсёй

Беларусі апынулася ў катастрафічным стане, а для яе аднаўлення

не было людзей, амаль не засталося рабочай жывёлы. Пасля вайны

не апрацоўвалася і паловы ад ранейшых плошчаў ворыўнай зямлі.

У Віцебскай эканоміі, Мсціслаўскім ваяводстве, Шклоўскім граф-

стве, Прапойскім і Крычаўскім староствах ад 60 да 75% ворыўных

зямель ператварылася ў пусткі. Бязлюдныя вёскі і сялянскія палі

зарасталі лесам і хмызняком. Яшчэ і ў пачатку XVIII ст. пуставаў

41% валок у Берасцейскай і 71% у Гарадзенскай эканоміях.

Вайна быццам перайначыла ўсю Беларусь. Край добра развітай

гаспадаркі, рамеснай вытворчасці, далёка вядомы вырабамі сваіх

майстроў, зусім запусцеў і стаў непрыкметнай ускраінай.

Заключэнне Андрусоўскага перамір'я паклала канец вайне. На-

ступныя 30 гадоў былі перыядам адносна мірнага развіцця Бе-

ларусі. Пасля ваенных гадоў трэба было аднаўляць гаспадарку.

Але як?

У гэтых умовах зямельныя ўладальнікі вырашылі пайсці на ча-

совую ліквідацыю фальваркаў і перавод сялян з адпрацовачнай на

грашовую рэнту. Масавы перавод сялян на чынш меў месца ў

каралеўскіх уладаннях. У магнацкіх маёнтках працэс аднаўлення

ішоў па-рознаму: у адных шляхам спагнання грашовай рэнты, у

522

другіх — праз фальварак. Ва ўладаннях дробнай шляхты адрад-

жэнне гаспадаркі часцей ішло праз фальварак.

Адраджэнне сельскай гаспадаркі мела свае асаблівасці на захад-

зе і ўсходзе Беларусі. На ўсходзе фальваркова-паншчынная сістэма

ў XVII—XVIII стст. не атрымала такога шырокага развіцця, як на

захадзе. Таму тут адраджаўся, галоўным чынам, не фальварак, а

разбураная сялянская гаспадарка. Цяжкасці ў гэтым аказаліся мно-

га большымі, чым на захадзе, бо больш значнымі былі спуста-

шэнні. Да таго ж зямельны ўласнік тут не мог дапамагчы даведзе-

ным да галечы сялянам насеннем, цяглавай сілай, паколькі ён сам

трымаўся амаль выключна на сялянскай гаспадарцы. Феадалы на

ўсходзе Беларусі, улічваючы ўзнікшую сітуацыю, часова ішлі на

ўступкі сялянам. Прадастаўленне льгот стварала пэўны стымул для

вяртання сялян у ранейшыя валоданні і ў нейкай меры прыцягвала

новых пасяленцаў. Гэты працэс стаў бачным ужо ў канцы 60-х

гадоў. А з ростам колькасці вясковага насельніцтва адбывалася

асваенне пустэчаў. Значная частка сялян брала пустуючую зямлю

дадаткова да свайго асноўнага надзела. У аднаўленчы перыяд дзяр-

жаўная ўлада ўводзіла розныя льготы для сялян, якія бралі для

апрацоўкі дадатковы надзел. Такая палітыка станоўча ўплывала на

стан сялянскай гаспадаркі і садзейнічала эканамічнаму ўздыму

краіны ў цэлым.

Адраджэнне фальварковай гаспадаркі патрабавала ад феадалаў

значных грашовых укладанняў. Ва ўмовах пасляваеннага спуста-

шэння нават магнаты не заўсёды мелі дастаткова сродкаў. Таму з

60—70-х гадоў XVII ст. шырокае распаўсюджванне атрымлівае

арэнда і аддача ў залог феадальных маёнткаў. Арандатарамі былі

шляхцічы, радзей купцы. Пераважала кароткатэрміновая арэнда на

1 —3 гады. У гэтым выпадку арандатары імкнуліся як мага хутчэй

выціснуць з маёнтка пабольш грошай. Гаспадарку яны вялі па-

грабежніцку, даводзілі сялян да галечы. Ва ўмовах узмацнення феа-

дальнага прыгнёту адраджэнне сельскай гаспадаркі зацягнулася на

дзесяцігоддзі.

Свавольства феадалаў і падатковы цяжар адмоўна ўплывалі на

адраджэнне гарадоў і мястэчак. У адміністрацыйныя і судовыя

ўстановы паступалі шматлікія скаргі на абрабаванне феадаламі

523

купецкіх абозаў, рабаўніцтва і бясчынствы на рынках і ў час роз-

ных з'ездаў шляхты. Феадалы рабілі ў сваіх валоданнях мытні.

Незаконныя і завышаныя пошліны браліся на дзяржаўных мытнях.

Гараджане пакутвалі ад празмерных падаткаў.

Адраджэнне гарадоў тармазілася таксама наяўнасцю ў іх зя-

мельнай уласнасці феадалаў, асабліва ўладанняў — юрыдык. Яны

выкарыстоўвалі цяжкае становішча гарадоў для захопу новых га-

радскіх зямель і распаўсюджвання сваёй улады на іх насельніцтва.

Гэта суправаджалася павелічэннем феадальных павіннасцей.

Але нават і ў такіх неспрыяльных умовах паступова адрад-

жаліся гарады і мястэчкі. Гэтаму працэсу садзейнічала далейшае

развіццё таварна-грашовых адносін, павелічэнне ролі плацяжоў у

феадальных павіннасцях сялянства, пашырэнне работ з грашовай

аплатай у памесных гаспадарках. Улады Рэчы Паспалітай выму-

шаны былі спецыяльнымі пастановамі ў другой палове XVII ст.

вызваліць ад уплаты дзяржаўных падаткаў на некалькі гадоў

Магілёў, Ашмяны, Оршу, Бярэсце, Гародню, Віцебск, Полацк і

некаторыя іншыя. Паступовае ўмацаванне вярхоўнай улады і яе

мясцовых органаў вяло да некаторага змяншэння феадальнага сва-

вольства ў краіне, да паляпшэння ўмоў унутранага і знешняга

гандлю. Хутчэй за іншыя аднаўляліся Магілёў, Віцебск, Менск,

Нясвіж, Наваградак. Ажыўленне гарадоў праявілася найперш у

павелічэнні колькасці насельніцтва. Але большасць гарадоў і мяс-

тэчак амаль да сярэдзіны XVIII ст. усё яшчэ заставалася ў глы-

бокім заняпадзе.

Цаной неймаверных высілкаў беларускі народ адбудоўваў гаспа-

дарку. У канцы XVII ст. колькасць насельніцтва вырасла да 2,2

млн. чалавек. Але навала Паўночнай вайны знішчыла вынікі нама-

ганняў людзей.

Татальная дэструкцыя, выкліканая вайной, як сцвярджае Г. Са-

гановіч, змяніла ўсё — матэрыяльныя умовы жыцця, сацыяльную

структуру насельніцтва, моўна-культурную і канфесійную сіту-

ацыю. Без уліку наступстваў той ваеннай катастрофы нельга рас-

тлумачыць шмат якія з'явы нашай далейшай гісторыі. Менавіта да

тых падзей сягаюць сваімі вытокамі прычыны крызісу, у які на

доўгі час трапіла беларуская культура. Гарады, што паступова

524

аднаўляліся, былі ўжо іншыя, іншае аблічча меў пласт прадпры-

мальнікаў, мяшчан, гандляроў, арыстакратыі.

Пазбаўленыя сваёй эліты, вышэйшых станаў, мяшчанства (ме-

навіта гэты пласт пацярпеў у вайне найбольш), беларусы сталі

народам з няпоўнай сацыяльнай структурай грамадства, ператва-

рыліся ў народ сялянскі. А разбурэнне механізму перадачы ін-

фармацыі наступным пакаленням азначала падрыў асновы нацыя-

нальнай кансалідацыі беларусаў.

Змена канфесійнай сітуацыі

Вайна адкінула ў мінулае былую рзлігійную талерантнасць,

змяніла ўмовы існавання праваслаўнай царквы. Другая палова

XVII ст. на Беларусі праходзіла пад знакам канфесійнай напру-

жанасці, нестабільнасці ў грамадстве і звязаных з імі сацыяльных

катаклізмаў, зігзагаў у рэлігійнай палітыцы ўрада Рэчы Паспалітай

і ўлад ВКЛ, змены суадносін розных хрысціянскіх плыняў і выха-

дам дысідэнцкага пытання ў разрад міжнародных.

Моцна паціснутае Рэфармацыяй і контррэфармацыяй правасла-

ўе, тым не менш, у сярэдзіне XVII ст. заставалася самай масавай

канфесіяй на Беларусі. Яно дзейнічала ў межах легальнасці і цяр-

пімасці і было забяспечана канстытуцыйнай падтрымкай на дзяр-

жаўным узроўні (грамата 1632 г. і дыплом 1633 г. караля і вялікага

князя Уладзіслава IV, дыплом Яна Казіміра 1650 г.). Пасля вайны

стаўленне да яго пачало мяняцца. Урад бярэ курс на абмежаванне і

нейтралізацыю праваслаўнай царквы, якую адзіную прызнавалі

акупацыйныя ўлады. Прамаскоўская арыентацыя праваслаўных

пабудзіла ўрад зрабіць круты паварот у бок спрыяння уніі, якая

яшчэ зусім нядаўна, здавалася, была асуджана на поўнае выніш-

чэнне. Рост уніяцкіх настрояў у грамадстве, унутраны раскол у

праваслаўнай царкве, адыход ад яе шляхты, спад палітычнага зна-

чэння казацтва як абаронцы праваслаўя спрыялі павелічэнню ўплы-

ву уніяцтва на тэрыторыі з перавагай праваслаўнага насельніцтва.

Уніяцтва расце колькасна і ўмацоўваецца ўнутрана.

У 1685—1686 гг. Кіеўская мітраполія падпарадкоўваецца Мас-

коўскаму патрыярхату. Была паламана 600-гадовая традыцыя ары-

ентацыі яе на Канстанцінопаль. Умяшанне Расійскай дзяржавы ў

525

справы беларуска-ўкраінскай праваслаўнай царквы схілілі на мяжы

XVII—XVIII стст. трох праваслаўных епіскапаў — перамышльска-

га, львоўскага і луцкага — да уніі. У Рэчы Паспалітай засталася

толькі адна праваслаўная — Беларуская (Магілёўская) епархія.

Вайна 1654—1667 гг. істотна развеяла ілюзіі аб выратавальнай

місіі расійскага самадзяржаўя, разбурыла імідж цара-вызваліцеля,

хаця русафільскія настроі сярод праваслаўнага насельніцтва былі

даволі моцнымі.

3 другой паловы XVII ст. трывалым фактарам рэлігійнага жыц-

ця становіцца маскоўская прысутнасць на Беларусі ў якасці аба-

ронцы праваслаўя, што знайшло замацаванне ў Андрусоўскім пе-

рамір'і і «вечным міры» 1686 г. Царызм ініцыіраваў беларуска-

ўкраінскае праваслаўнае насельніцтва на пошукі пратэкцыі ў Расіі.

Ф. Энгельс заўважыў на гэты конт, што факты прымусовага далу-

чэння насельніцтва Беларусі і Украіны да каталіцтва давалі «вялі-

карускім царам жаданую зачэпку для прэтэнзіі на тэрыторыю

Літоўскага княства, як на нацыянальную рускую вобласць, прыгне-

чаную, аднак, Польшчай. Другая зачэпка для ўмяшання была ў

тым, каб у якасці абаронцаў праваслаўя выступіць у абарону пра-

васлаўных уніятаў, хаця апошнія даўно ўжо змірыліся са сваім

становішчам у дачыненні да рымска-каталіцкай царквы».

Аднак адносіны беларуска-ўкраінскага праваслаўя з Масквой

былі больш складанымі, чым гэта можа здацца на першы погляд. У

падзеях 1654—1667 гг. яно апынулася ў двухсэнсоўным стане. 3

аднаго боку, Масква падтрымлівала сваіх аднаверцаў у барацьбе за

выжыванне, давала ім грошы, прытулак і г.д. Але праваслаўныя

іерархі ў другой палове XVII ст. былі амаль адзіныя ў жаданні

заставацца пад вяршэнствам Канстанцінопальскага патрыярхату.

Маскоўскі цэнтралізм і залежнасць расійскай праваслаўнай царквы

ад самадзяржаўнай улады былі ім не да спадобы. Пазбаўляцца ад

пэўных кантытуцыйных і рэлігійна-багаслоўскіх свабод, адноснай

інтэлектуальна-культурнай талерантнасці, існаваўшых у Рэчы Пас-

палітай, яны не жадалі. Адмоўна ставіўся да прамаскоўскай арыен-

тацыі Б. Хмяльніцкага ўраджэнец Беларусі мітрапаліт Сільвестр Ко-

саў. Толькі пад прымусам ён прызнаў Пераяслаўскі дагавор 1654 г.,

але і пасля яго падпісання працягваў супрацьстаяць памкненням

526

падпарадкаваць Кіеўскую мітраполію Маскоўскаму патрыярхату.

Косаў накіроўвае пасольства ў Маскву, каб пераканаць расійскі бок

не рабіць гэтага. Але епархіі на акупіраванай у 1654—1655 гг.

тэрыторыі былі падпарадкаваны ўладзе Нікана, які стаў называць

сябе патрыярхам «усяе Вялікія і Малыя і Белыя Русі». Тады ж, у

1655 г., уладзе Маскоўскага патрыярха была падпарадкавана і

Магілёўская праваслаўная епархія.

Так канфесійная палітыка Маскоўскай дзяржавы абумовіла

прынцыпова іншае стаўленне да праваслаўя на Беларусі. З'яўляюц-

ца пастановы, якія абмяжоўваюць правы «дызунітаў». Законамі

1668, 1674 гг. адступніцтва ад каталіцтва і уніяцтва абвешчана

крымінальным злачынствам і падлягала пакаранню выгнаннем з

дзяржавы. У 1676 г. праваслаўныя брацтвы былі пазбаўлены пры-

вілеяў, ускладнёны іх сувязі з Канстанцінопалем. У 1699 г. правас-

лаўныя страцілі права займаць выбарныя магістрацкія пасады.

У другой палове XVII ст. пры актыўнай падтрымцы дзяржаўных

улад і пануючага класа ўмацоўвае свае пазіцыі на Беларусі ката-

ліцтва. Пасля войнаў сярэдзіны XVII ст. праходзіць рэлігійная

кансалідацыя шляхецкага саслоўя і рэшткі праваслаўнай шляхты

пераходзяць у каталіцтва. Атрымаўшы ў другой палове стагоддзя

канчатковую перамогу над пратэстанцтвам, касцёл імкнецца пакон-

чыць з праваслаўем і разам з уніяцкай царквой дасягае ў гэтым

значных поспехаў.

Палітычны крызіс

Разам з эканамічным банкруцтвам шляхта страчвала і палі-

тычнае вяршэнства ў краіне, пападаючы ў залежнасць ад моцнай

магнацкай алігархіі. Шляхта ў сярэдзіне XVI ст. складала 8%

насельніцтва, у другой палове XVIII ст. агульная колькасць яе была

каля 10% насельніцтва.

У дзяржаўным ладзе Рэчы Паспалітай вылучаюцца тры перыя-

ды: шляхецкай дэмакратыі, магнацкай алігархіі і фарміравання кан-

стытуцыйнай манархіі, якія не закончыліся з-за падзелаў дзяржавы.

На другую палову XVII — першую палову XVIII ст. прыходзіцца

другі перыяд.

У XVI ст. найбольшую актыўнасць праяўляла сярэдняя шляхта.

527

Кожны шляхціч, які меў зямлю, быў паўнапраўным грамадзянінам

Рэчы Паспалітай, мог удзельнічаць у абранні караля. Выбарнасць

караля, які мусіў гарантаваць шляхце ўсё большыя ўступкі, хутка

прывяла да канцэнтрацыі ў яе руках фактычна поўнай заканадаў-

чай і выканаўчай улады. Баючыся гэтую ўладу згубіць, шляхта

прызнавала існуючы ў краіне лад аптымальным і рашуча супра-

ціўлялася любым рэформам. Прынцып "непарушнасці" палітыч-

нага ладу знайшоў адлюстраванне ў Канстытуцыі 1669 г.: «... ніякая

навіна ў Рэчы Паспалітай не можа быць дапушчаная як пагроза

разлажэння і вялікіх рэвалюцый». Палітычная праграма літвінскай

шляхты зводзілася да адзінага найгалоўнейшага патрабавання —

«nihil novi» — нічога новага.

Падмуркам "залатых шляхецкіх вольнасцяў", а фактычна шля-

хецкага самаўладдзя і анархіі, гарантам нязменнасці ладу Рэчы

Паспалітай лічылася права «liberum veto». Згодна з ім, кожны дэпу-

тат сойма (з 1673 г. соймы праводзіліся па чарзе ў Варшаве і

Гародні) мог аднаасобна заблакіраваць прыняцце любой пастановы

ці нават увогуле сарваць сойм. Прэцэдэнт зрыву працы сойма ад-

ным дэпутатам быў створаны ў 1652 u, калі пасол ад ВКЛ Сіцінскі,

выконваючы волю Радзівілаў, выказаў свой пратэст супраць пера-

вышэння двухтыднёвага тэрміну пасяджэння. Сойм прызнаў яго

«вета» правамоцным і спыніў сваю працу. 3 гэтага моманту і да

1764 г. аналагічным чынам былі сарваны 42 соймы з 55. Выкарыс-

танне магнатамі праз падуладнае шляхецтва права «ліберум вета»

вяло да фактычнага паралічу дзяржаўнага кіравання, магчымасці

зрыву любога памкнення да змен і рэформаў.

Для дасягнення сваіх мэт і абароны сваіх правоў шляхта на чале

з магнатамі аб'ядноўвалася ў канфедэрацыі (узброеныя палітычныя

саюзы), а тыя пераходзілі ў рокашы (мяцяжы). У той час існавала

прыказка: «Шляхціч на агародзе роўны ваяводзе». «Залатая воль-

насць» абарочвалася самавольствам, беспарадкамі, анархіяй, асаб-

ліва ў перыяды бескаралеўя. Калі ў Еўропе мацнелі абсалютысцкія

манархіі, то ў Рэчы Паспалітай, наадварот, адбывалася аслабленне

каралеўскай улады.

3 канца XVI ст. пачынаецца ўзмацненне магнацтва. Гэта было

звязана з развіццём буйных латыфундый, якія сталі пераважаць у

528

аграрнай структуры Беларусі з XVII ст. Яны ахопонвалі шэраг вёсак

і фальваркаў, а таксама прыватныя гарады і мястэчкі, былі вялікімі

комплексамі і зваліся «дзяржавамі».

Разам з аслабленнем цэнтральнай улады ў другой палове XVII ст.

узмацнялася магутнасць буйнейшых зямельных магнатаў. Для па-

шырэння сваіх уладанняў яны не грэбавалі нічым: заманьвалі да

сябе сялян суседніх уладальнікаў, а то і сілай забіралі іх у свае

вотчыны, дамагаліся праз суд далучэння да сваіх маёнткаў зямель

менш уплывовага ўладальніка. Дзе не мог дапамагчы суд, справа

вырашалася сілай. Немалую ролю ў пашырэнні магнацкіх уладан-

няў адыгрывалі выгадныя шлюбы. Для вядзення войнаў урад Рэчы

Паспалітай займаў буйныя сумы ў магнатаў. Не маючы сродкаў для

іх пакрыцця, ён раздаваў рэшткі дзяржаўных зямель.

У выніку гэтых працэсаў на Беларусі ўтварыліся вялізныя латы-

фундыі магнатаў Радзівілаў, Сапег, Вішнявецкіх, Пацаў, Глябовічаў,

Агінскіх, Чартарыйскіх, Тышкевічаў, Масальскіх, Віленскага епіс-

капства. Значна ўзмацніліся кантрасты ў размеркаванні зямельных

уладанняў сярод пануючага класа. У той час, калі ў дробнапамес-

ных шляхцічаў было толькі па некалькі прыгонных, у сярэднепа-

месных — па 1—2 вёскі, магнаты мелі вялікія вотчыны, дзе жылі

тысячы сялян. Так, ва ўладаннях дачкі Багуслава Радзівіла толькі

на тэрыторыі Беларусі было 70 тыс. сялян і мяшчан. Казімір Ян

Сапега, вялікі гетман ВКЛ, у 1690 г. валодаў 18563 «дымамі».

Чартарыйскія ў сярэдзіне XVIII ст. валодалі насельніцтвам амаль у

25 тыс. чалавек мужчынскага полу.

Магнаты занялі незалежнае становішча ў адносінах да цэнт-

ральнай дзяржаўнай улады і ператварыліся па сутнасці ва ўдзель-

ных князёў. Радзівілы, Сапегі, Вішнявецкія акружылі сябе шмат-

люднымі, поўнымі залежнай шляхты дварамі, якія здзіўлялі сучас-

нікаў сваім багаццем. Асабліва праславіліся двары Радзівілаў у

Нясвіжы і ў Белай (Берасцейскае ваяводства). Феадалы вялі пар-

азітычны лад жыцця, прамотвалі вялікія сумы ў замежных паезд-

ках, балях і гулянках. «Марнатраўства спусташае маёнткі, —

пісаў адзін з сучаснікаў, — з'ядаюцца і прапіваюцца фальваркі,

вёскі, паветы».

Заможныя і ўплывовыя магнаты мелі прыватнае войска (так

529

званыя «надворныя харугвы»), з дапамогай якога вялі паміж сабой

барацьбу за ўплыў у дзяржаве. Іх землі вартавалі шматлікія замкі-

крэпасці, нярэдка больш сучасныя і ўмацаваныя, чым дзяржаўныя.

Эканамічна адасобленыя ўладанні ўяўлялі своеасаблівыя «дзяржа-

вы ў дзяржаве». У іх заможныя «крулявяты» карысталіся неабме-

жаванай уладай, ўводзілі ўласныя законы, вялі прыватныя войны,

праводзілі ўласную замежную палітыку, арганізоўвалі выправы за

межы дзяржавы, падпарадкоўвалі сабе шляхту. Вага магната ў

палітычным жыцці вызначалася колькасцю прыхільных да яго

шляхцічаў. Вакол магната згуртоўвалася шляхта, якая шукала пра-

тэкцыі, абароны свайго жыцця і маёмасці і служыла яму ў латы-

фундыях і ў прыватным войску. У XVII і XVIII ст. магнатэрыя

стала рашаючай сілай у краіне, яна фактычна кіравала дзяржавай

ці, дакладней, сваімі непамернымі амбіцыямі вяла яе да скону. У

сваіх бойках за першынство яны ўсё часцей звяртаюцца за падт-

рымкай да іншаземных дзяржаў.

У канцы XVII — пачатку XVIII ст. амбіцыі магнацкіх родаў у

ВКЛ даходзяць да ўзброенага саперніцтва, перарастаюць у гра-

мадзянскія войны. У маі 1655 г. Багуслаў Радзівіл прапанаваў кур-

фюрсту Брандэнбурга пратэктарат над ВКЛ, а ў жніўні 1655 г., у

час польска-шведскай вайны, перайшоў на бок шведаў і падпісаў

дагавор аб уніі ВКЛ са Швецыяй, за што атрымаў ад шведскага

караля шмат грошаў. У наступным годзе Радзівіл здрадзіў шведам і

стаў генерал-губернатарам герцагства Прусіі. У 1662 г. ён ужо пра-

паноўваў свае паслугі Францыі супраць курфюрста пры ўмове, што

яму больш заплацяць.

Каралеўская ўлада імкнулася не дапусціць умацавання Радзі-

вілаў. У процілегласць ім Ян Казімір падтрымліваў Вінцэнта Корвіна

Гансеўскага, Паўла Сапегу, Пацаў. У 60-х і першай палове 70-х

гадоў XVII ст. у Беларусі найбольшага палітычнага ўплыву ў ВКЛ

дамагліся Пацы — кіраўнікі шляхецкай прааўстрыйскай групоўкі.

Пасля выбрання каралём Яна Сабескага (1674 Г), аднаго з

кіраўнікоў прафранцузскай партыі, Пацы ўзначалілі апазіцыю ка-

ралю ў ВКЛ. Яны атрымлівалі грашовыя субсідыі ад Аўстрыі і

Брандэнбурга, наладзілі сувязі з Расіяй. Кароль падтрымаў сем'і

Сапегаў і Агінскіх, якія выступалі супраць Паца. Гэта саперніцтва

530