Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

рые живут за Литвой. И де белорусские люди тотчас учнут с

ляхи битца, а будет их до 200 тысяч".

Аб тым, што Расія рыхтуецца да вайны, добра разумелі і ў Рэчы

Паспалітай. Каралеўскія універсалы прадпісвалі мясцовай адміні-

страцыі ўмацоўваць прыгранічныя гарады і замкі, павялічваць ту-

тэйшыя гарнізоны. Быў абвешчаны спешны збор шляхецкага апал-

чэння на тэрыторыі Аршанскага павета.

Стратэгічныя планы рускага камандавання прадугледжвалі кан-

цэнтраванне на лініі граніцы сіл агульнай колькасцю каля 75—80

тыс. чалавек, зведзеных у тры арміі. Асноўныя сілы (больш за 40

тыс. чалавек) пад началам ваявод князя Я. Чаркаскага, князя Н.

Адоеўскага і князя М. Цемкін-Растоўскага павінны былі захапіць

Смаленск і далей наступаць на Барысаў Паўночнае крыло рускіх

войск пад камандаваннем ваяводы Б. Шарамецева мела мэтай за-

няць Невель, Полацк і Віцебск. Нарэшце, паўднёва-заходняя група

ваяводы князя А. Трубяцкога павінна была дзейнічаць па лініі

Мсціслаў-Барысаў. Казацкі гетман выдзеліў 20-тысячны атрад пад

началам І.Залатарэнкі, які быў павінен дзейнічаць у паўднёва-за-

ходніх паветах Беларусі. Агульная задума рускага камандавання

заключалася ў заняцці важных стратэгічных пунктаў на шляху да

Вільні і магчымай абароне ад непрадбачаных дзеянняў з боку Шве-

цыі, якая магла выступіць з Лівоніі.

У планах рускага камандавання, задумах Б. Хмяльніцкага, а так-

сама з боку польска-літоўскага камандавання Беларусь лічылася

важным тэатрам ваенных дзеянняў. У раёне Оршы спешна фармі-

раваўся больш як 20 тыс. корпус наёмнікаў і каля 10 тыс. апалчэн-

ня мясцовай шляхты. Я. Радзівіл прыняў булаву віленскага ваяво-

ды, а польным гетманам быў прызначаны В. Гансеўскі.

У ліпені 1654 г. руская армія ўступіла на тэрыторыю Беларусі,

у хуткім часе заняла ўсё Полацкае ваяводства і Віцебскі павет.

Падрыхтоўвалася аблога Смаленска. На паўночным напрамку ар-

мія Б. Шарамецева заняла 1 ліпеня Невель, 17 - Полацк, затым

Дзісну. У сярэдзіне ліпеня рускія войскі авалодалі Друяй і Усвя-

тамі. Адначасова быў абложаны Віцебск. Каля трох месяцаў цягну-

лася аблога горада. Яго гарнізон складалі некалькі тысяч салдат і

значная колькасць шляхты, якая загадзя схавалася за гарадскімі

511

сценамі. Напярэдадні царская армія авалодала Мсціславам, у якім

быў размешчаны моцны гарнізон, падмацаваны шляхтай, пасля

жорсткіх баёў горад быў амаль цалкам знішчаны.

Маскоўскі урад разглядаў Беларусь як будучую царскую вотчы-

ну. Сацыяльнай апорай расійскіх феадалаў тут магла быць толькі

шляхта, якую маскоўскія ўлады імкнуліся прыцягнуць на свой бок.

Гэтыя абставіны вызначылі мяккія адносіны да тых дваран, якія

не змагаліся супраць рускіх войск. Выпадкі арышту і зняволення іх

на пачатку кампаніі былі даволі рэдкімі.

Пасля ўзяцця Мсціслава руская армія авалодала таксама Копыс-

сю, Дуброўнай і Оршай. 26 жніўня пасля доўгіх перагавораў, якія

вялі рускія ваяводы з жыхарамі і гарнізонам акружанага Магілёва,

горад капітуляваў. Армія Шарамецева авалодала Глыбокім і Віцеб-

скам.

Амаль тры з паловай месяца цягнулася аблога Смаленска. На

дапамогу гораду прарываліся войскі Радзівіла, якія знаходзіліся ў

раёне Оршы. Аднак у выніку шэрагу бітваў літоўскае войска выму-

шана было адступіць да Копысі і Шклова. Шматлікі гарнізон Сма-

ленска (па розных даных каля 4,5—7 тыс. чалавек), аснову якога

складалі рэгулярнае войска і шляхта, страціў надзеі на дапамогу

звонку. Пачаўся абмен парламенцёрамі, якія абмяркоўвалі ўмовы

капітуляцыі. У выніку перамоў Смаленскі ваявода Ф. Абуховіч

згадзіўся на здачу горада. Пазней ён і шэраг іншых кіраўнікоў

абароны адшукваліся па загаду сойма па абвінавачванню ў здрадн-

іцтве. 23 верасня адбылося ўрачыстае ўступленне царскай світы і

рускіх войск у Смаленск.

Інакшым было становішча ў паўднёва-ўсходняй частцы Бела-

русі, дзе дзейнічалі казацкія атрады I. Залатарэнкі. Па плану яны

былі павінны ўзаемадзейнічаць з рускімі войскамі. Аднак вельмі

павольным было прасоўванне казацкіх сіл на тэрыторыю паўднёва-

ўсходняй Беларусі. Прычынай слабай узаемасувязі казакоў з рускімі

войскамі было імкненне казацкіх старшынь замацаваць сваю ўладу

ў памежных з Украінай беларускіх землях. Згодна з Пераяслаўскім

дагаворам 1654 г. казакі атрымалі права валодаць гарадамі, якія

яны здабудуць у баях з польска-літоўскай шляхтай. Менавіта гэтым

тлумачыцца жаданне I. Залатарэнкі авалодаць гарадамі і перадаць

512

іх пад кіраванне казацкай вярхушкі. Прадстаўнікі казакоў угавор-

валі гараджан здацца не на імя рускага цара, а на імя казацкага

гетмана і ў выпадку нязгоды разаралі дашчэнту навакольныя вёскі.

Б. Хмяльніцкі паслаў на Беларусь вялікую колькасць казацкіх сіл.

У хуткім часе ў лагеры Залатарэнкі паўсталі супярэчнасці, казакі

пачалі пакідаць свае атрады. У канцы кастрычніка 1654 г. на Бела-

русі з 20 тыс. казакоў засталося ўсяго каля 8 тыс. Сам I. Залатарэн-

ка вымушаны быў прасіць цара аб дапамозе, скардзячыся на неда-

вер да яго баявых сяброў.

Тым не менш к канцу 1654 г. казакі авалодалі Гомелем, Рэчы-

цай, Чачэрскам. Такім чынам, пад кантролем царскіх войскаў зна-

ходзілася тэрыторыя паўночна-ўсходняй, усходняй і паўднёва-

ўсходняй Беларусі. Поспехі рускай арміі і казакоў, а таксама мэта-

накіраваная прапаганда з боку Масквы прывялі да таго, што пра-

васлаўныя гараджане, сяляне цэлымі воласцямі пачалі падаваць

заявы з просьбай прыняць іх у рускае падданства. Пры гэтым шлях-

та праяўляла асцярожнасць, прасіла пацвердзіць яе правы і прыві-

леі. Маскоўскі ўрад ахвотна даваў такія пацвярджэнні.

Шырокі рэзананс у гэты перыяд атрымала дзейнасць магілёўс-

кага шляхціча В. Паклонскага. У чэрвені 1654 г. ён з групай адна-

думцаў звярнуўся да цара з прапановай сфарміраваць палкі з прад-

стаўнікоў беларускай ляхты і "усякіх служылых людзей, якія на

вернае падданства прысягнулі". Цар вельмі прыхільна аднёсся да

ідэі арганізацыі з ліку мясцовага дваранства воінскага кантынген-

ту і запэўніў Паклонскага, што захавае яму і яго прыхільнікам

былыя правы і "маёмасці". Паклонскі быў прызначаны ў палкоўнікі

і стаў на чале палкоў, якія фарміраваліся. У хуткім часе з ліку

шляхты, гараджан і сялян узніклі палкі ў Чавускім, Навабыхаўскім,

Магілёўскім і іншых паветах.

Місіі Паклонскага маскоўскія ўлады надавалі вялікае значэнне,

разглядалі яе як дэманстрацыю жадання ўсёй беларускай шляхты

зрабіцца паплечнікамі Расіі. Аднак надзеі цара і яго акружэння не

здзейсніліся. Палкі, якія сфарміраваў Паклонскі, выявілі сваю няз-

дольнасць весці актыўныя баявыя дзеянні. Ужо ў кастрычніку

1654 г. афіцэры і салдаты пачалі пакідаць "беларускія палкі", атыя,

хто яшчэ заставаўся, не жадалі падначальвацца прарасійскаму ка-

17 Зак. 82

513

мандаванню. Гэта было выклікана паводзінамі рускіх войск і аку-

пацыйнай адміністрацыі, якія рабавалі і разбуралі маёнткі шляхты,

гарады і мястэчкі, сёлы незалежна ад таго, прысягалі ўладальнікі

іх цару ці не. Так, царскі ваявода Трубяцкой у сваім данясенні цару

паведамляў: " ...ис-под Слуцка со всеми твоими государевыми рат-

ными с конными и пешыми людьми пошли к Слониму в 26 день. А

идучи, государь, дорогою, села и деревни,, и хлеб и сало, и всякие

конские корма мы, холопы твои, по обе стороны жгли и людей

побивали, и в плен имали, и разоряли совсем без остатку и по

сторонам потому ж жечь и разорять посылали...Пришли к город-

ку Мише августа 31 день и милостию, государь, божиею литовс-

ких людей, которых зостали, побили и языков взяли многих людей

и городок Миш выжгли и разорили без остатку".

Рускія ваяводы перайшлі да тактыкі "выпаленай зямлі".

Знішчалі усё, што можна было знішчыць, а сялян, і асабліва рамес-

нікаў, сотнямі тысяч вывозілі ў вечны палон. У Маскве і іншых

рускіх гарадах узніклі цэлыя слабодкі з гвалтоўна пераселеных

туда "беларусцаў", як называлі у Расіі ўсходніх літвінаў.

На пачатку зімы баявыя дзеянні рускіх армій былі прыпынены.

Частка войск была адведзена ў гарнізоны, другая адпушчана на

адпачынак. Выкарыстаўшы перадышку, Я. Радзівіл змог сфарміра-

ваць больш як 24 тыс. армію і накіраваць яе ў раён Старога Быхава.

дзе казакі пад камандаваннем I. Залатарэнкі беспаспяхова вялі аб-

логу горада. Казацкія атрады баяліся адкрытай бітвы, схаваліся за

сценамі Новага Быхава, які з налёту ўзяць войску Радзівіла не

ўдалося.

Тым часам Паклонскі і яго паплечнікі вырашылі перайсці на

бок сваіх суайчыннікаў. Паклонскі пасля тайнай перапіскі з Радзів-

ілам дамовіўся аб здачы Магілёва, але гэты план не ўдаўся. Пача-

лася планамерная аблога горада, якая цягнулася некалькі месяцаў.

1 мая войска Радзівіла адышло за Бярэзіну. Дзеянні Паклонскага

былі высока ацэнены соймам Рэчы Паспалітай. Яму было вернута

адабранае годам раней шляхецкае званне, а таксама падораны чын

каменданта некалькіх паветаў.

У перыяд аблогі Магілёва далі знаць аб сабе разнагалоссі, якія

існавалі паміж маскоўскім урадам і I. Залатарэнкам. Нягледзячы на

514

прамыя загады цара ісці на дапамогу рускаму гарнізону, казацкі

гетман так і не выступіў з Новага Быхава, адгаворваўся то мара-

замі, то вясеннім бездарожжам.

У канцы вясны 1655 г. пачалося новае наступленне рускіх войск.

Бітвы ў раёне Барысава, Слуцка, Свіслачы, Ашмян прынеслі пера-

могу рускай арміі. Армія пад камандаваннем ваяводы Я. Чаркаска-

га і казацкія "загоны" 3 ліпеня авалодалі Менскам, а войска А.

Трубяцкога ўзяло Клецк, Слонім. У канцы ліпеня на тэрыторыі

Ашмянскага павета сустрэліся асноўныя сілы рускай і польска-

літоўскай армій. 26 ліпеня адбылася рашаючая бітва, у выніку якой

войска Я. Радзівіла было рассеяна. Дарога на Вільню - сталіцу

ВКЛ - была адкрыта. 31 ліпеня была ўзята Вільня, а ў жніўні -

Гродна і Коўна.

Да восені ўся тэрыторыя Беларусі была занята рускім войскам і

казацкімі атрадамі, якія авалодалі Давыд-Гарадком і Столінам.

Толькі Слуцк, Пінск, Стары Быхаў і Бярэсце, дзякуючы моцным

гарнізонам, знаходзіліся пад кантролем польска-літоўскіх сіл.

Царскі урад вырашыў, што прыспеў час анексіраваць усходнюю

частку ВКЛ, дзе значная колькасць насельніцтва прытрымлівалася

праваслаўя. Дзеля ідэалагічнага абгрунтавання анексіі рускія ўла-

ды ўкаранялі назвы "Белая Русь" у адносінах да сучаснай усходняй

Беларусі і "беларусцы" у адносінах да літвінаў-праваслаўных, хаця

ў ВКЛ гэтая назва не ўжывалася. Нейкі час у Маскве і ў царскім

войску абмяркоўвалася ідэя стварэння "Вялікага княства Белая

Русь" з Аляксеем Раманавым на чале. Аднак у рэшце рэшт было

вырашана проста захапіць большую частку беларускіх зямель. 4

верасня Аляксей Міхайлавіч прыняў тытул самадзержца "всея Ве-

ликия и Малыя і Белыя России".

На Беларусі пашырыўся антырускі настрой. Вострае незадаваль-

ненне праяўляла насельніцтва гарадоў, якія ва ўмовах вайны,

шматлікіх пабораў і кантрыбуцый, рабаўніцтва ваюючымі бакамі,

прыходзілі ў заняпад.

Восенню 1655 г. зноў абвастрыліся адносіны паміж рускім бо-

кам і казацкім гетманам I. Залатарэнкам. Апошні кляўся ў вернасці

цару, а адначасова рабіў перашкоды ў перадачы занятых ў ходзе

вайны Чачэрска, Мсціслава, Чавус і іншых гарадоў і мястэчак у

515

паўднёва-ўсходняй частцы Беларусі пад кіраванне царскіх ваяво-

даў. Узаемаадносіны яшчэ больш пагоршыліся, калі стаў вядомы

змест тайнай перапіскі, якую падтрымліваў Залатарэнка з саноўні-

камі Рэчы Паспалітай.

Пасля ранення і смерці гетмана ў кастрычніку 1655 г. пачаліся

хваляванні радавых казакоў. Супраць іх былі пасланы рускія кар-

ныя атрады. У выніку большая частка казакоў вярнулася ва Украі-

ну, а рэшткі ўліліся ў рады царскай арміі.

Цяжкае паражэнне польска-літоўскіх войск на Беларусі і Украі-

не спакусіла шведскага караля Карла X здзейсніць свае планы,

узяць пад поўны кантроль усё ўзбярэжжа Балтыкі, уключаючы

Польскае Памор'е. Калі руская армія увайшла ў Вільню, шведскія

войскі пад началам М. Дзелагардзі ўварваліся з Лівоніі ў паўноч-

ныя раёны Літвы. Адначасова шведскі дэсант захапіў Познань, Кра-

каў і ў жніўні 1656 г. Варшаву. У канцы верасня шведы занялі

значную частку Польшчы і Літвы.

Гэтыя падзеі кардынальным чынам змянілі ход вайны. Рэч Пас-

палітая апынулася на грані ваенна-палітычнай катастрофы. Кароль

Ян Казімір выехаў на поўдзень краіны. Магнаты і шляхта былі

пастаўлены перад дылемай выбару на карысць шведскай або рас-

ійскай арыентацыі. Карл X абвясціў сябе польскім каралём, а нека-

торыя вышэйшыя саноўнікі Рэчы Паспалітай сталі васаламі шведс-

кага караля. Ад імя кіруючых колаў Літвы канцлер Я. Радзівіл і

гетман В. Гансеўскі ў жніўні 1655 г. падпісалі дагавор аб прыз-

нанні пратэктарату Швецыі над Вялікім княствам Літоўскім з заха-

ваннем правоў і прывілеяў магнатаў, шляхты і каталіцкага кліру.

Пагроза манапольнага панавання Швецыі на ўсім узбярэжжы

Балтыйскага мора, захоп ёю значнай тэрыторыі Літвы і Польшчы

прымусілі рускага цара рыхтавацца да вайны з новым праціўнікам.

Цар і яго акружэнне лічылі, што асноўныя мэты, якія былі пастаў-

лены напярэдадні вайны з Рэччу Паспалітай, былі дасягнуты.

Польшча і Літва прадстаўляліся цяпер менш небяспечнымі, чым

Швецыя. Ваенныя дзеянні супраць іх былі прыпынены.

12 жніўня 1655 г. пачаліся перамовы ў Вільні паміж рускай і

літоўскай дэлегацыямі. У іх ходзе рускі бок прапанаваў мір і саюз з

Рэччу Паспалітай супраць Швецыі ўзамен за анексію ўсёй Бела-

516

русі. Гэтыя прапановы былі адхілены літоўскай дэлегацыяй. Таму

29 жніўня перамовы закончыліся падпісаннем толькі часовага пе-

рамір'я, што давала магчымасць Расіі ўступіць у вайну са Швецы-

яй.У маі 1657 г. пачалася амаль трохгадовая руска-шведская вайна,

у якой Расія дабівалася заваявання ўзбярэжжа Балтыйскага мора.

Пасля смерці Б. Хмяльніцкага ў 1657 г. ускладніліся адносіны

Расіі з Украінай. 1657 г. Гетманам быў абраны Іван Выгоўскі. Новы

гетман і казацкая вярхушка лічылі магчымым шляхам кампрамісу з

кіраўніцтвам Рэчы Паспалітай дабіцца абмежаванай аўтаноміі для

Украіны пад сваім кіраваннем. Яны ўпэўніліся, што рускі цар-са-

мадзержац аўтаномію Украіны не падтрымлівае.

Перамена арыентацыі кіраўніцтва казацкага войска знайшла

сваё пацвярджэнне ў дзеяннях камандзіра казацкіх атрадаў на Бе-

ларусі - палкоўніка I. Нячая, прызначанага замест I. Залатарэнкі.

Палкоўнік замацаваўся ў раёне Чавус, Старога Быхава і Мсціслава,

усталяваў тут кіраванне па прыкладу Сечы. У канцы 1657 г. Нячай

адкрыта пачаў супрацьдзейнічаць пасланым сюды рускім ваяво-

дам. Асаблівую незадаволенасць казацкіх старшынь выклікалі

спробы царскіх ваяводаў прывесці "беларусаў на падданства

цару".

У другой палове 1657 г. казакі пачалі адкрытую агітацыю бела-

рускіх сялян аказваць супраціўленне рускай адміністрацыі. Па паў-

днёвых і паўднёва-ўсходніх паветах Беларусі пракацілася хваля

пагромаў маёнткаў прарасійскай шляхты. Рускае камандаванне вы-

лучыла частку сіл для падаўлення выступленняў казакоў і "аказача-

ных халопаў". А пасля таго, як у 1659 г. гетман Іван Выгоўскі быў

звергнуты, рускія войскі змаглі нанесці паражэнне атрадам I. Ня-

чая. "Беларускі палкоўнік" быў пакараны смерцю.

Між тым Рэч Паспалітая коштам вялікіх ахвяр адбіла шведскую

агрэсію. Шведскія гарнізоны ў Польшчы і Літве былі ліквідаваны.

Актыўны ўдзел у гэтай барацьбе прынялі войскі ВКЛ пад кіраўніц-

твам Сапегі, які не прызнаў змовы Радзівіла са шведамі. Кароль Ян

Казімір быў вымушаны шукаць дапамогі за межамі сваёй краіны.

Так, у 1657 г. ён пагадзіўся з аншлюсам Брандэнбургскім курфюс-

там Прусіі, якая да гэтага была васалам Рэчы Паспалітай. У выніку

на паўночна-заходніх межах дзяржава - Прусія, якая адыграла ў

517

наступны перыяд вельмі драматычную ролю у лёсе Рэчы Паспалі-

тай. Аднак у той момант галоўным ворагам была Швецыя.

Вясной 1660 г. паміж Швецыяй і Рэччу Паспалітай было заклю-

чана мірнае пагадненне. Гэта дазволіла польска-літоўскаму боку

сканцэнтраваць буйныя сілы для наступлення ў Беларусі. У студ-

зені да Вільні былі перакінуты з Прусіі і Ліфляндыі войскі пад

началам кароннага гетмана Л. Сапегі і С. Чарнецкага. Рускія войскі

пад камандаваннем В. Хаванскага і Б. Шарамецева не змаглі стры-

маць націску польскай арміі і адступілі ў напрамку Полацка.

Апорным пунктам польска-літоўскіх войск на паўднёвым захад-

зе Беларусі заставаўся Пінск. Тут яшчэ з пачатку вайны склаўся

буйны гарнізон рэгулярных войск, падтрыманы шляхтай наваколь-

ных паветаў. Царскае камандаванне вырашыла ліквідаваць гэты

ачаг абароны літвінаў, які пагражаў тылам рускіх войск. 25 чэрвеня

1660 г. з дапамогай казакоў руская армія штурмам авалодала

Пінскам. Аднак гэта была амаль што апошняя перамога рускіх у

вайне.

Другая палова 1660 г. была адзначана канчатковым пераходам

ваеннай ініцыятывы ў рукі польска-літоўскага камандавання. 3

прычыны рознагалоссяў у асяроддзі казацкай вярхушкі і антырус-

кай пазыцыі, якую заняў Ю. Хмяльніцкі (сын Б. Хмяльніцкага),

выбраны гетманам пасля Выгоўскага, ва Украіне капітулявала ар-

мія Б. Шарамецева. У хуткім часе ўся Правабярэжная Украіна (ак-

рамя Кіева) знаходзілася пад кантролем Польшчы.

На Беларусі войскамі Рэчы Паспалітай былі ўзяты гарады Кры-

чаў і Мсціслаў. У 1661 г. войскі Сапегі і Чарнецкага вызвалілі

Себяж, Дзісну, іншыя крэпасці, а ў лістападзе - Вільню.

Наступленне польска-літоўскага войска аказала ўплыў на на-

строй часткі шляхты і гарадскога насельніцтва, якія раней прысяг-

нулі рускаму цару. Пашыраліся партызанскія дзеянні, у лютым

1661 г. паўсталі жыхары Магілёва пад кіраўніцтвам бурмістра

Левановіча. Яны перабілі амаль увесь сямітысячны рускі гарнізон,

а брамы горада адчынілі прыспеўшай шляхецкай кавалерыі. Ка-

роль і вялікі князь ўзнагародзіў паўстанцаў, а гораду надаў прыві-

леі, роўныя прывілеям Вільні.

Ваенныя дзеянні з 1663 г. пачалі набываць зацяжны характар.

518

Абодва бакі былі знясілены. У 1664 г. пачаліся мірныя перамовы,

якія цягнуліся амаль чатыры месяцы. У 1665 г. у в. Андросава

паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай было заключана пагадненне

тэрмінам на 13,5 года. Да 1680 г. абодва бакі павінны былі

ўзгадніць умовы "вечнага міру".

Беларусь разам з Правабярэжнай Украінай засталася ў межах

Рэчы Паспалітай. Аднак Смаленск і смаленская зямля адышлі да

Расіі.

Казацкія паўстанні, руская і шведская інтэрвенцыі ў межы Рэчы

Паспалітай вельмі дорага каштавалі ВКЛ, абярнуліся трагічнымі

вынікамі для беларускага народа. Па падліках гісторыкаў насельні-

цтва Беларусі зменшылася амаль што ў два разы, у зруйнаваннях

ляжалі гарады і мястэчкі, былі спалены тысячы сёл. Аб'ёмы ганд-

лю і рамесніцкай вытворчасці ў 1670 г. дасягнулі 40% ад узроўню

1646 г. Асабліва цяжкім было становішча ў сельскай гаспадарцы,

найбольш панесшай ахвяры за 1648—1667 гг. На ўсходзе, поўдні і

паўднёвым усходзе Беларусі было запушчана каля палавіны вор-

ных зямель, у вёсках адчуваўся востры недахоп рабочых рук.

519

ЛЕКЦЫЯ 32

БЕЛАРУСЬ У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ XVII ст.

• Дэмаграфічны рэгрэс і эканамічны заняпад.

• Змена канфесійнай сітуацыі.

• Палітычны крызіс.

Дэмаграфічны рэгрэс і эканамічны заняпад

Трактат, падпісаны ў беларускай вёсцы Андрусава, стаўся най-

важнейшай падзеяй гісторыі Цэнтральна-Усходняй Еўропы. Баланс

сіл ва Усходняй Еўропе быў канчаткова парушаны на карысць Мас-

коўскай дзяржавы, якая выйшла на першае месца па магутнасці,

завалодала ініцыятывай. Рэч Паспалітая наадварот, ужо ў Андруса-

ве падпісала сабе прысуд. Прыйшоў час хуткага заняпаду Рэчы

Паспалітай. Да замірэння 1667 г. тут аднесліся па-рознаму. Частка

магнатаў і шляхты ўхваляла яго. Групоўка сенатараў на чале з

Янам Сабескім катэгарычна выступіла супраць Андрусавага трак-

тата і заклікала працягваць вайну. Гэта, зразумела, была ўтопія.

Шматгадовыя ваенныя дзеянні, палітыка татальнага спусташэн-

ня зямлі і вываду палонных прывялі Беларусь да дэмаграфічнай і

гаспадарча-эканамічнай катастрофы, на стагоддзе адкінулі яе на-

зад. Па стратах і адмоўных выніках вайна 1654—1667 гг. была

самай трагічнай у нашай гісторыі, гэта наша першая нацыя-

нальная катастрофа. Да канца стагоддзя Беларусь так і не ўзнавіла

свайго даваеннага гаспадарчага і дэмаграфічнага патэнцыялу.

Даніна беларускага народа гэтай вайне была жудаснай. 3 1650

па 1667 гг. колькасць насельніцтва скарацілася больш як удвая — з

2,9 да 1,4 млн. чалавек. Большасць людзей гінула не ў бітвах, а з

голаду і эпідэмій. Беларускія ваяводствы абязлюдзелі таксама з-за

перасяленняў, вывазу сялян і рамеснікаў у Расію. Частку палонных

прадавалі на рынках, у сувязі з чым развіўся гандаль нявольнікамі.

Іх куплялі мусульманскія купцы і высылалі ў паўднёва-ўсходнія

краіны. Асабліва пацярпела жыхарства паветаў, сумежных з Мас-

коўскай дзяржавай: у Аршанскім, Мсціслаўскім, Полацкім паветах

пуставала ад 69 да 75% хат, тут засталася менш за трэць ад даваен-

най колькасці насельніцтва. Трэцяя частка гаспадарак Берасцейска-

520