Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

Пануючы клас, імкнучыся хутчэй адрадзіць сваю гаспадарку, а з

ёю і даходы, вымушаны быў некалькі паслабіць эксплуатацыю ся-

лян, а ў шэрагу выпадкаў даваць ім ільготы, вызваляць ад усіх ці

некаторых павіннасцей і нярэдка нават дапамагаць жывёлай, збож-

жам, лесам, грашыма і г.д.

Працэс аднаўлення сельскай гаспадаркі Беларусі ішоў павольна.

Пасля заканчэння ваенных дзеянняў феадалам прыходзілася рабіць

выбар: ці аднаўляць разбураныя фальваркі і захоўваць паншчыну, ці

раздаць зямлю сялянам і абмежавацца грашовым і натуральным чын-

шам. У каралеўскіх эканоміях быў абраны другі шлях, паколькі каз-

на не мела сродкаў для аднаўлення гаспадаркі. Вызваленыя ад панш-

чыны сяляне змаглі адрадзіць сельскую гаспадарку. Да 40-х гадоў

XVIII ст. пустэчы ў гэтых валоданнях скараціліся напалову. Аба-

піраючыся на ўзмацнеўшую вёску, каралеўская казна ў сярэдзіне ста-

годдзя зноў пачала пашыраць фальваркова-паншчынную гаспадарку.

Але большасць феадалаў-вотчыннікаў пайшлі іншым шляхам.

Яны імкнуліся па магчымасці захаваць фальваркі. Больш за ўсё ў

гэтым была зацікаўлена сярэдне- і дробнапамесная шляхта, для

якой панская зямля была сродкам існавання, а гаспадаранне ў ма-

ёнтку (фальварку) — свайго роду прафесіяй. Яна сама кіравала

маёнткамі і не несла выдаткаў на адміністрацыю. Ураджай, сабра-

ны пад яе доглядам, перавышаў тыя даходы, якія мог бы даць

чынш з нешматлікіх сялянскіх двароў. Аднак не ўсе дробныя

землеўладальнікі здолелі захаваць фальваркі і аднавіць гаспадарку.

Некаторыя з іх страцілі прыгонных, не мелі сродкаў для найму

рабочай сілы, былі вымушаны пазбавіцца фальварка і перайшлі на

службу да магнатаў.

Магнацкія вотчыны заходніх і цэнтральных раёнаў Беларусі

менш пацярпелі ад войнаў, чым каралеўскія ўладанні і маёнткі

дробнай шляхты. Праўда, у шмат якіх маёнтках Радзівіла (Давыд-

Гарадок, Смаргонь, Астроўчыцы) колькасць фальваркаў скараці-

лася, паменшылася і барская запашка. Захаваць фальварковую

сістэму і аднавіць гаспадарку ў заходніх і цэнтральных вотчынах

магнатам было лягчэй. Іх валоданні былі раскіданы ў розных раё-

нах і неаднолькава пацярпелі ад войнаў. Магнаты мелі магчымасць

падтрымліваць адзін маёнтак за кошт другога.

541

Працэс аднаўлення царкоўньгх уладанняў ішоў па адным з вы-

шэйназваных напрамкаў у залежнасці ад канкрэтных умоў.

У асобым становішчы знаходзіліся раёны Падняпроўя і Падзвін-

ня, дзе фальваркова-паншчынная сістэма да сярэдзіны XVII ст.

прыжылася слаба. Спусташэнне, зразумела, не садзейнічала яе

развіццю. Фальваркі, якія ўзніклі раней у некаторых валоданнях,

былі ліквідаваны ці захаваліся ў мінімальных памерах. Фальварко-

ва-паншчынная сістэма гаспадарання, традыцыйна распаўсюджа-

ная на захадзе Беларусі, у XVIII ст. усё больш інтэнсіўна ўводзіцца

на ўсходзе.

У 30—40-я гады XVIII ст. працэс аднаўлення фальваркаў стаў

больш прыкметным. Разам з традыцыйнымі культурамі (жыта,

пшаніца, авёс, ячмень, гарох, боб, грэчка, проса, лён і каноплі)

некаторыя феадалы сталі больш сеяць ільну і канапель, на якія быў

павялічаны попыт на рынку.

Недахоп рабочых рук абумовіў зніжэнне якасці апрацоўкі гле-

бы, а малая колькасць хатняй жывёлы абмежавала магчымасць уг-

нойвання палёў. У сувязі з гэтым ураджайнасць была невысокай. У

сярэдзіне XVIII ст. ураджай не перавышаў сам-2,5 — сам-3. Агра-

тэхніка ўдасканальвалася марудна.

У другой палове XVIII ст. землеўладальнікі шукалі шляхі паве-

лічэння даходнасці маёнткаў. Для гэтага некаторыя магнаты пачалі

выдаваць падрабязныя інструкцыі сваім эканомам. Пачаўся працэс

рацыяналізацыі памешчыцкай гаспадаркі. Спачатку ён закрануў

толькі асобныя латыфундыі, але ў далейшым пачаў уплываць і на

сярэднюю шляхту.

Пераважная частка прадукцыі, вырабленай у фальварках, выка-

рыстоўвалася на месцы. У дробных валоданнях гэта было абумоў-

лена малымі маштабамі вытворчасці пры нізкай ураджайнасці, у

магнацкіх латыфундыях — вялікімі выдаткамі на ўтрыманне двара.

прыватнага войска і фальварковай адміністрацыі. Частка прадукцыі

прызначалася для збыту. Войны, якія вяла Рэч Паспалітая ў сярэ-

дзіне XVII — пачатку XVIII ст., на працяглы час паралізавалі вываз

сельскагаспадарчай прадукцыі за мяжу і падарвалі ўнутраны ган-

даль. Не заўсёды спрыяльна складалася экспартная кан'юнктура і ў

мірныя гады. Попыт на прывазное збожжа на рынках Заходняй Еў-

542

ропы паменшыўся ў сувязі з хуткім развіццём там сельскай гас-

падаркі. Тым не менш экспарт збожжа з Беларусі не перапыняўся.

Буйныя феадалы арыентаваліся ў першую чаргу на замежны

рынак. Сярэднія і дробныя землеўладальнікі прадавалі збожжа пе-

раважна на месцы, у гарадах і мястэчках, таму што наймаць рач-

ныя судны для невялікіх партый збожжа было нявыгадна.

Значную ролю ў памеснай гаспадарцы адыгрывалі лясныя про-

мыслы. Лес і лесаматэрыялы сплаўлялі ў Рыгу, Кенігсберг, Гданьск.

Сплаў лесу быў звязаны з першапачатковай апрацоўкай дрэва. Таму

ў некаторых маёнтках, асабліва ў раёнах сплаву, былі піларэзкі.

Шырока была развіта вытворчасць попелу, паташу. У тых маёнт-

ках, дзе былі вялікія лясныя масівы, меліся смалакурні.

У многіх маёнтках Беларусі яшчэ да сярэдзіны XVII ст. былі

заснаваны дробныя прамысловыя прадпрыемствы феадалаў. У пе-

рыяд войнаў і разрухі частка з іх зачынілася. Пачынаючы з 30-х

гадоў XVIII ст. іх колькасць зноў пачала хутка павялічвацца. Гзта

былі прадпрыемствы па здабычы руды і выплаўцы жалеза (так зва-

ныя рудні), маслабойні, паперні (майстэрні, дзе выраблялі паперу).

Важнае эканамічнае значэнне мела вінакурэнне. Феадалы шы-

рока выкарыстоўвалі манапольнае права на выраб і продаж гарэлкі

падуладнаму ад іх насельніцтву ("права прапінацыі"). Яны пера-

раблялі на гарэлку і піва значную частку збожжа, пазбаўляючыся

тым самым ад рызыкі, звязанай з ваганнямі попыту і рынкавых

цэнаў на зерне. Спіртныя напіткі рэалізоўваліся галоўным чынам

у мясцовых карчмах. У некаторых маёнтках у першай палове

XVIII ст. у выніку рэалізацыі збожжа ці гарэлкі была дасягнута

значная ступень таварнасці.

I ў другой палове XVIII ст. многія работы ў маёнтках выконвалі

па-ранейшаму прыгонныя рамеснікі, якія жылі ў вёсках і, акрамя

рамяства, займаліся земляробствам. Для прыгоннага рамесніка, які

карыстаўся зямельным надзелам, заказы панскага двара замянялі

паншчыну. Яго прымусовая праца была малапрадукцыйнай, а ква-

ліфікацыя нізкай. Але ўжо ў 30—40-я гады стагоддзя ў сувязі з

развіццём вотчыннага прадпрымальніцтва і будаўніцтва, з ростам

асабістых патрэб магнатаў і шляхты вырабы прыгонных рамеснікаў

перасталі задавальняць феадалаў. Яны ўсё часцей наймалі больш

543

кваліфікаваных вольных майстроў. У XVIII ст. рамеснікаў на вёсцы

стала менш, што было абумоўлена паглыбленнем падзелу працы

паміж горадам і вёскай.

Разарэнне вёскі ў першай палове XVIII ст. вымушала некаторую

частку феадалаў часцей, чым у папярэдні перыяд, звяртацца да

найму. У гады спусташэнняў ворныя плошчы скараціліся. У далей-

шым, шляхам упартай працы і абмежавання сваіх патрэб, выкарыс-

тоўваючы часовыя льготы, якія вымушаны былі даваць феадалы,

сяляне паступова назапашвалі сродкі для вядзення гаспадаркі і зноў

пашыралі пасяўныя плошчы, асвойвалі пустэчы.

У перыяды найбольшага спусташэння ў сялянскіх гаспадарках

значна скарачалася колькасць рабочай жывёлы. У другой чвэрці

XVIII ст. сялянства аднавіла страты. Сяляне разводзілі коней, ка-

роў, авечак, коз, свіней, кур, гусей, качак, якімі плацілі натуральны

чынш, займаліся пчалярствам. На Палессі, у Падзвінні, у раёне

Белавежскай пушчы істотнае значэнне мелі паляўніцтва і борт-

ніцтва.

Упартай працай беларускіх сялян да 70-х гадоў XVIII ст. сельс-

кая гаспадарка была адноўлена. Яе аднаўленне суправаджалася

ўзмацненнем феадальнай эксплуатацыі. Другая палова XVIII ст.

з'явілася часам найвышэйшага развіцця фальваркова-паншчыннай

сістэмы, што, у сваю чаргу, значна павялічыла адпрацовачную рэн-

ту. У сярэдзіне XVIII ст. штотыднёвая паншчына павялічылася з

6—8 дзён да 8—12 дзён (мужчынскіх і жаночых) з цяглай валокі.

За ўхіленне ад паншчыны, за непакорнасць сялян білі бізунамі,

закоўвалі ў кайданы і кідалі ў турмы. Нярэдкімі былі выпадкі, калі

сяляне гінулі ад пабояў і здзекаў. Як сцвярджае гісторык П. Лойка,

з другой паловы XVI па другую палову XVIII ст. феадальная эксп-

луатацыя цяглых сялян (што неслі паншчыну) у прыватнаўла-

дальніцкіх маёнтках Беларусі павялічылася прыкладна ў тры разы.

Акрамя палявых работ, звязаных з апрацоўкай памешчыцкай зямлі,

сяляне выконвалі іншыя павіннасці і плацілі паборы. Усяго існа-

вала прыкладна 120—140 сялянскіх павіннасцей. За кошт сялян

жылі і карміліся дзяржава, шляхта, войска, царква.

Частка сялян была амаль цалкам пазбаўлена сродкаў выт-

ворчасці. Некаторыя з іх нават не мелі сваёй хаты і жылі ў іншых

544

сялян (кутнікі, каморнікі), іншыя будавалі сабе жыллё на чужой

сядзібе (халупнікі). Ва ўсходніх раёнах такія збяднелыя сяляне

называліся бабылямі. Яны наймаліся на работу на гасподскі двор,

да заможных сялян ці займаліся рамяством. Частка іх асядала на

зямлі і заводзіла сваю гаспадарку. Узмацненне эксплуатацыі сялян-

ства было галоўнай прычынай нарастання класавай барацьбы ў

вёсцы.

Буйнейшым у гісторыі Беларусі феадальнай эпохі было сялянс-

кае паўстанне 1740—1744 гг. у Крычаўскім старостве Мсціслаў-

скага ваяводства, якое знаходзілася ў пажыццёвым валоданні князя

Гераніма Радзівіла і здавалася ім у арэнду. Сквапныя арандатары,

зацікаўленыя ў тым, каб паспець за вызначаны тэрмін выбіць як

мага больш прыбытку, вялі гаспадарку па-драпежніцку, жорстка

эксплуатавалі сялян і гарадскую беднату. Паны Валкавіцкія толькі

за два гады сабралі з крычаўцаў і паклалі сабе ў кішэню 100 тысяч

злотых звыш законньгх падаткаў. Вялікім няшчасцем для крычаўс-

кай зямлі былі таксама пастоі каралеўскага войска, карміць і паіць

якіх жыхарам даводзілася за свой кошт. Сяляне скардзіліся князю

Гераніму на сваіх крыўдзіцеляў, але той адмахваўся ад іх. Зусім

невыносным становішча крычаўцаў стала ў 30-я гады XVIII ст.,

калі староства было ў арэндзе ў братоў Гдаля і Шмуйлы Іцкавічаў.

Жорсткасцю і вынаходлівасцю ў незаконным спагнанні грошай яны

перасягнулі ўсіх сваіх папярэднікаў: увялі звышінвентарныя падат-

кі і паншчыну, рабавалі — раз'язджалі з узброенай вартаю па вёс-

ках і збіралі "падарункі" і "пачастункі", за найменшае непаслушэн-

ства збівалі людзей і не дазвалялі ім скардзіцца. Войта вёскі Се-

лішча Васіля Вашчылу за тое, што ездзіў са скаргамі да Радзівіла ў

Нясвіж, аднойчы збілі і кінулі за краты, а другі раз пакаралі 150

бізунамі. Гэтак жа дзейнічаў і наступны часовы гаспадар староства

Марціян Літавор Храптовіч. Самавольства арандатараў і іх слуг і

няспынныя экзекуцыі разарылі сялянскую гаспадарку, пазбавілі

сотні сем'яў сродкаў існавання.

Калі цярпенне крычаўцаў скончылася, яны ўзяліся за зброю. У

маі 1740 г. у старостве з'явіўся першы ўзброены сялянскі атрад. На

чале паўстання сталі Васіль Вашчыла і бурмістр Іван Карпач, а

таксама Васіль Вецер, Стась Бочка, Навум Буян, у чые рукі перай-

545

шла ўлада ў старостве. Паўстанцы выгналі арандатараў, палілі

судовыя і даўгавыя паперы і марылі самі стаць гаспадарамі на

сваёй зямлі. Новых арандатараў шукалі сярод гараджан, дробна-

памеснай шляхты, заможнага сялянства. Захавалася звыш 20 арэн-

дных дагавораў, падпісаных Вашчылам і іншымі войтамі. Пры-

чым кіраўнікі паўстання стараліся абмежаваць эксплуатацыю ся-

лян арандатарамі. Шэраг дагавораў прадпісваў арандатарам пад

пагрозай пакарання (канфіскацыя тавараў, штрафы) не займацца

вымаганнем. Былі прадугледжаны меры і супраць ліхвярства. Каб

прыгонныя не траплялі ў поўную залежнасць, сялянам забараня-

лася браць у крэдыт вялікія сумы грошай і пазычаць многа збож-

жа. Пры малых крэдытах, якія таксама не заўсёды дазваляліся,

быў устаноўлены невялікі працэнт, які пад пагрозай штрафаў

забаранялі перавышаць.

Калі сялянскі рух пачаў пашырацца і ў паўстанцкім войску

назбіралася да 2 тыс. чалавек, Радзівіл адчуў, што страчвае кант-

роль над сітуацыяй і ўладу ў старостве. Ён накіраваў супраць бун-

таўшчыкоў добра ўзброенае і абучанае войска — некалькі сотняў

пяхоты і конніцы з гарматамі, якое 15 студзеня 1744 г. увайшло ў

Крычаў. Савет сялянскіх важакоў вырашыў даць карнікам бой. Узб-

роеныя ў лепшым разе стрэльбамі і ручніцамі, а то і проста дзідамі

і косамі, паўстанцы 18 студзеня атакавалі гарадскія ўмацаванні.

Галоўная сялянская зброя — нянавісць да прыгнятальнікаў — была

вельмі слаба падмацавана зброяй баявой. Штурм захлынуўся. Ся-

лянскае войска страціла больш за сотню чалавек забітымі і пяцьсот

параненымі.

Але змагары не склалі зброю. Яны атабарыліся ў вёсцы Цар-

ковішча, сабралі да 4 тысяч чалавек. Вашчыла з паплечнікамі

планавалі другі раз атакаваць Крычаў, захапіць яго, блакіраваць

замак і прымусіць княжацкае войска да капітуляцыі. Новае наступ-

ленне планавалася на 26 студзеня 1744 г. Але пра гэтыя намеры

дазнаўся праціўнік, які апярэдзіў паўстанцаў. У ноч на 26 студзеня

радзівілаўскае войска непрыкметна наблізілася да Царковішча і на

світанку напала на сялян, якія не здолелі арганізаваць хоць якую

абарону. Каля 200 паўстанцаў загінула на полі бою, 176 трапіла ў

палон. Камандуючы радзівілаўскім войскам загадаў 30 палонных

546

павесіць, яшчэ 30 — пасадзіць жывымі на калы і падвесіць за

рэбры на круках. У рукі карнікаў трапілі I. Карпач і В. Вецер.

Паражэнне ля Царковішча па сутнасці вырашыла зыход паў-

стання, сяляне ўжо не маглі аказаць сур'ёзнага супраціўлення. Да

пачатку лютага хваляванні былі задушаны. Вёскі Крычаўскага ста-

роства былі аддадзены салдатам на разрабаванне. Уся маёмасць

удзельнікаў паўстання канфіскоўвалася.

У першай палове лютага з конным атрадам на 300 шабляў у

Крычаў прыбыў сам князь Геранім. Ён учыніў суд і расправу над

сялянскімі важакамі. 16 засудзілі на смерць. Іван Карпач, Стась

Бочка, Васіль Вецер і яшчэ пяць чалавек бьші пасаджаны жывымі

на калы, чацвёра паўстанцаў сустрэлі смерць на шыбеніцы, астат-

нім кат адсек галаву. Сакратару бунтаўшчыкоў, сыну Стася Бочкі,

князь загадаў адрэзаць вушы і выпаліць на лбе шыбеніцу.

Васілю Вашчылу ўдалося ўцячы на Украіну, але і туды дацяг-

нуліся рукі Радзівілавых слуг — у хуткім часе сялянскі правадыр

памёр. Вашчыла, Карпач і іх мужныя сябры сталі героямі кніг

беларускіх пісьменнікаў, мастацкага фільма «Маці ўрагану», ство-

ранага на аснове драмы У. Караткевіча.

Нягледзячы на паражэнне барацьба крычаўцаў дала простаму

люду палёгку. Радзівіл адмовіўся ад здачы староства ў арэнду, па-

меншыў падаткі.

Квітнеючыя ў XVI — пачатку XVII ст. беларускія гарады ўвай-

шлі ў XVIII ст. у стане страшнага разбурэння. Працэс іх аднаўлен-

ня ішоў вельмі марудна. Да сярэдзіны XVIII ст. большасць гара-

доў і мястэчак заставалася ў глыбокім заняпадзе. Значныя зрухі

ў іх эканамічным становішчы адбываюцца толькі ў другой палове

стагоддзя. Ажыўленне гарадоў праявілася найперш у павелічэнні

колькасці насельніцтва. Акрамя натуральнага прыросту яна папаў-

нялася за кошт «лёзных» людзей, сялян, яўрэяў.

Разам з ростам колькасці насельніцтва развівалася і рамесная

вытворчасць, промыслы, гандаль, павышалася значэнне гандлёва-

прамысловай дзейнасці ў занятках гараджан. У той жа час важным

заняткам насельніцтва нават буйных гарадоў заставалася сельская

гаспадарка. Важнейшай рысай развіцця гарадскога рамяства было

тое, што захоўвалася дасягнутая раней таварнасць рамесніцкай

547

вытворчасці. Другая важная рыса — заметнае павелічэнне рамес-

нікаў, якія не ўваходзілі ў цэхавыя арганізацыі. Яны аб'ядноўваліся

ў брацтвы, пабудаваныя па прафесійнай прыкмеце.

3 ростам таварнасці рамяства паглыблялася маёмасная дыфе-

рэнцыяцыя рамеснікаў. У цэхах узмацняецца становішча багатай

групы рамеснікаў. Асобныя майстры займаюць пасады цэхмістраў

на працягу доўгага часу, а іншы раз — нават пажыццёва. Расце

эксплуатацыя майстрамі вучняў і падмасцер'яў.

Новай рысай эканамічнага жыцця было ўзнікненне ў некаторых

мястэчках, што належалі магнатам, прамысловых прадпрыемстваў

мануфактурнага тыпу, на якіх выкарыстоўвалася ў асноўным праца

прыгонных. Першыя мануфактуры з'яўляюцца ў 10—30-я гады

XVIII ст.: у Налібоках і Урэччы працавалі прадпрыемствы па

вытворчасці шкла і вырабаў з яго, у Свержані — фарфоравая ману-

фактура. У 50-я гады заснавана Слуцкая мануфактура па вырабу

шаўковых паясоў. У другой палове XVIII ст. мануфактурная выт-

ворчасць стала масавай. У першай палове стагоддзя ўзнікалі такса-

ма буйныя майстэрні, дзе выкарыстоўвалася наёмная праца. Усё

гэта сведчыла аб развіцці першапачатковых формаў капіталістыч-

най вытворчасці.

У канцы XVIII ст. у Беларусі налічвалася 39 гарадоў і каля 350

мястэчак. У іх жыло прыкладна 250 тыс. чалавек — каля 11%

насельніцтва. У пераважнай большасці гарадоў было ад 300 да 500

дамоў і ў іх жыло па 2—3 тыс. чалавек. Да гарадоў адносіліся

таксама паселішчы, якія мелі менш за 2 тыс. жыхароў але з'яўля-

ліся адміністрацыйнымі цэнтрамі паветаў, або здаўна лічыліся

гарадамі і мелі самакіраванне паводле магдэбургскага права (на-

прыклад, Капыль, Чэрыкаў).

Асобныя гарады рэзка адрозніваліся па памерах. Магілёў і Ві-

цебск, напрыклад, мелі звыш 10 тыс. жыхароў кожны. Больш за

5—6 тыс. чалавек жыло ў Гародні, Менску, звыш 4 тыс. — у

Полацку, Слоніме, Мсціславе. У павятовых гарадах Лідзе і Мазыры

налічвалася 1,5 тыс. чалавек. Яшчэ менш насельніцтва было ў Рэ-

чыцы і Ашмянах, а ў Браславе жыло ўсяго 500 чалавек. Да канца

XVIII ст. большасць гарадоў выйшла са стану крайняга спуста-

шэння, у якім яны апынуліся ў пачатку стагоддзя.

548

Важную ролю ў развіцці эканомікі Беларусі адыгрывалі гандлё-

выя сувязі з Прыбалтыкай, Польшчай і Расіяй. Аднак знешнія ган-

длёвыя сувязі ўзмацняліся па меры развіцця ўнутранага гандлю.

Унутраны рынак служыў для феадала месцам збыту і прода-

жу як сельскагаспадарчай, так і прамысловай прадукцыі. На

штогадовых таргах і ярмарках, у гарадах і мястэчках, ва ўлас-

ных "крамах", а таксама непасрэдна ў сваіх сядзібах феадалы

рэалізоўвалі збожжавыя культуры, гародніну, насенне, хатнюю

жывёлу, мяса-малочныя прадукты, мёд, водку, рыбу, соль, цэглу,

жалеза і іншыя тавары. Буйнейшы кірмаш быў у Зэльве, значныя

кірмашы збіраліся ў Шклове, Бешанковічах, Нясвіжы. У знеш-

нім гандлі важную ролю адыгрываў традыцыйны заходні кі-

рунак, куды ішлі сельскагаспадарчыя прадукты. Так, Радзівілы,

Агінскія, Сапегі на ўласных суднах вывозілі ў Гданьск буйныя

партыі пянькі, расліннага масла, збожжа. Адтуль прывозілі роз-

ныя тканіны, вырабы з фарфору, зброю, вострыя прыправы і

іншыя каланіяльныя тавары, прадметы раскошы. Шырокія ганд-

лёвыя сувязі існавалі таксама з прыбалтыйскімі гарадамі Кара-

лёўцам і Рыгай.

Важнае значэнне для эканомікі Беларусі другой паловы XVII—

XVIII ст. меў беларуска-рускі гандаль. Тавары, набытыя на рынках

рускіх гарадоў, забяспечвалі значную частку асабістых патрэб на-

сельніцтва і асобных промыслаў, развітых на Беларусі. Разам з тым

закупленыя ў Расіі партыі пянькі, ільну, канапель ішлі на экспарт у

Прыбалтыку. Тым самым беларуска-рускі гандаль садзейнічаў раз-

віццю знешняга гандлю Усходняй Беларусі з прыбалтыйскімі пар-

товымі гарадамі.

Купцы з Беларусі найбольш часта вялі гандаль на рынках Сма-

ленска, Вялікіх Лук, Тарапца, Вязьмы, Калугі, Бранска, Дарагабужа

і іншых гарадоў. Асартымент тавараў у беларуска-рускім гандлі

быў даволі разнастайны. 3 Беларусі вывазілі сукно і тканіну, галан-

тарэю, металічныя вырабы, гарбарны тавар. 3 Расійскай дзяржавы

везлі мяхі, неапрацаваныя скуры, палатно, сярмягі, шапкі, ру-

кавіцы, жалеза, рыбу, сала, пяньку, лён, каноплі і г. д.

Напрамкам трывалых гандлёвых сувязей быў беларуска-ўкра-

інскі. Ён быў сканцэнтраваны галоўным чынам ва ўкраінскіх гара-

549

дах Нежыне, Ромне, Старадубе, Сумах. На ўкраінскі рынак пас-

тупалі прадукты сельскай гаспадаркі. Беларускія купцы вывозілі

туды таксама розныя віды тканін, металічныя вырабы, галантарэю,

закупленыя ў польскіх гарадах. Прадметамі імпарту часцей за ўсё

былі соль, табак, рыба.

3 пачатку XVIII ст. адбываецца пераарыентацыя гандлёвых су-

вязей Беларусі на Пецярбург і Леваўзбярэжную Украіну. Тавары з

паўночнага захаду Расіі, якія раней рухаліся ў Заходнюю Еўропу

праз Беларусь, цяпер пайшлі праз Пецярбург. Гэта рэзка скараціла

пасрэдніцкую дзейнасць беларускага купецтва.

У Другой палове XVIII ст. будуюцца каналы, якія злучылі Бал-

тыйскае і Чорнае мора (Дняпроўска-Нёманскі і Дняпроўска-Бугскі),

паляпшаюцца для сплаву руслы рэк, пракладваюцца добрыя дарогі

(напрыклад, праз пінскія балоты на Валынь).

Урад і соймы ў 70—80-я гады XVIII ст. праявілі значны клопат

пра гандаль і гарады. Было ўстаноўлена адзінства мер, вагі, мане-

ты. Была ўведзена генеральная мытная пошліна і знішчаны ўсе

экспартна-імпартныя прывілеі шляхты, ліквідаваны ўнутраныя

пошліны, а таксама шляхецкія юрыдыкі ў гарадах. Праведзеныя

мерапрыемствы садзейнічалі развіццю нацыянальнага рынку,

фарміраванню буржуазіі і ўмацаванню ўнутранага адзінства дзяр-

жавы.

Але развал эканомікі быў настолькі значным, што ў цэлым

гаспадарка беларускіх зямель нават да сярэдзіны XVIII ст. не

была адноўлена, не дасягнула яшчэ ўзроўню сярэдзіны XVII ст.

На змену заняпаду, які перажывалі беларускія вёска і горад у

першай палове XVIII ст., у другой палове стагоддзя прыходзіць

гаспадарчае аднаўленне, прабіваюцца парасткі новых грамадска-

вытворчых адносін. У гісторыі Рэчы Паспалітай у цэлым другая

палова XVIII ст. характарызуецца як час эканамічнага, палітыч-

нага і культурнага ажыўлення і ўздыму. Гэта датычыць, галоўным

чынам, 70—80-х гадоў. Аднак на фоне бурнага эканамічнага

развіцця еўрапейскіх краін у XVII—XVIII стст. Рэч Паспалітая

выглядала нібы застылай у летаргічным сне. Вышэйшай адзнакай

гаспадарчай магутнасці краіны можна лічыць узровень яе эка-

намічнага развіцця ў канцы XVI ст.

550