Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

прыватнаўласніцкія: Нясвіж, Слуцк, Слонім, Ашмяны, Друя, Док-

шыцы і інш. Прыватнаўласніцкімі з'яўлялася пераважная боль-

шасць беларускіх мястэчак. Такое становішча перашкаджала хут-

каму развіццю гарадоў і мястэчак, росту насельніцтва ў іх. У дру-

гой палове XVIII ст. значэнне шэрагу гарадоў і мястэчак значна

змянілася, што было абумоўлена ступенню іх разбурэння ў час

папярэдніх войнаў, а таксама зменамі ў накірунку гандлёвых шля-

хоў, значэннем гэтых населеных пунктаў у эканамічным і палі-

тычным жыцці Беларусі. Ва ўсходняй частцы Беларусі значна

ўзрасла роля Віцебска, у заходняй частцы — Гародні, Слоніма, у

цэнтры — Менска. Страцілі сваё значэнне ў эканамічным і палі-

тычным жыцці Полацк, Пінск, Наваградак. Найбольш буйным з

беларускіх гарадоў быў Віцебск, дзе жыло ў 1796 г. 12,5 тыс.

чалавек. У другім па велічыні горадзе Беларусі — Менску—

налічвалася 7 тыс, у Гародні — 6 тыс, у Магілёве і Полацку — па

5,5 тыс. чалавек. Хутка развіваліся асобныя мястэчкі, перш за ўсё

тыя, дзе адбываліся вялікія кірмашы — Зэльва, Смаргонь, Койдана-

ва, Відзы.

Сацыяльны склад гарадскога насельніцтва быў даволі страка-

тым. У гэтыя часы каля 80% насельніцтва беларускіх гарадоў

складалі мяшчане, але сярод гэтага саслоўя мелася значная коль-

касць саслоўных груп, якія вылучаліся як па маёмаснаму стано-

вішчу, так і па ролі ў вытворчай дзейнасці. Змены ў структуры

гарадскога насельніцтва Беларусі ўскладнялі гаспадарчую дзей-

насць, развіццё таварна-грашовых адносін. Усё большую ролю ў

эканамічным і палітычным жыцці гарадоў побач з даўнейшым пат-

рыцыятам (цэхавая старшына, бурмістры і г.д.) пачынаюць адыгры-

ваць яшчэ нешматлікія ўладальнікі ці арандатары мануфактур, за-

можныя купцы, банкіры, з асяроддзя якіх у далейшым павінна

была сфарміравацца буржуазія. На другім полюсе была вялікая

маса незаможных або наогул немаёмасных мяшчан, якія працавалі

ў майстэрнях і на мануфактурах па найму — будучы пралетарыят.

У апошнія дзесяцігоддзі XVIII ст. у гарадах Беларусі пачала

складацца асобная сацыяльная група — інтэлігенцыя. Нешматлікая

па колькасці, яна адыгрывала больш значную ролю не толькі ў

культурным, але і ў палітычным жыцці краіны. Асаблівасцю Бела-

561

русі было рэкрутаванне працаўнікоў інтэлігенцкіх прафесій з ася-

роддзя сярэдняй і дробнай шляхты.

Як асобную групу гарадскіх жыхароў у гэты час трэба вылу-

чыць яўрэйскае насельніцтва. У канцы XVIII ст. яўрэі складалі

каля 50% усіх мяшчан у гарадах Беларусі, яшчэ большай (ад 60 да

90%) была іх колькасць у мястэчках. Яўрэйскія купцы і рамеснікі

мелі важную ролю ў эканамічным жыцці гарадоў і мястэчак. У

гэты час яўрэі займалі асобае сацыяльнае становішча, мелі кан-

фесійныя сувязі з існаваннем кагальнай арганізацыі і акрэсленымі

прывілеямі і забаронамі, якія былі замацаваны заканадаўствам. Як

і астатняе гарадское насельніцтва, яўрэі не складалі аднародную

масу ў маёмасных адносінах. Бяднейшыя рамеснікі і гандляры

эксплуатаваліся кагальнай вярхушкай, што прыводзіла да канф-

ліктаў у межах кагальнай арганізацыі.

Прававое становішча гарадоў і мястэчак Беларусі ў другой па-

лове XVIII ст. спазнала значныя змены. Урад Рэчы Паспалітай

зрабіў некалькі спроб рэфарміравання гарадскога самакіравання,

якія павінны былі ўзмацніць у гарадах каралеўскую ўладу, а такса-

ма надаць больш правоў заможным гараджанам. Аднак палітыка

дзяржавы ў гэтым накірунку не была паслядоўнай і насіла супя-

рэчлівы характар. Большасць з рэформаў закранала каралеўскія

гарады і пакідала па-за ўвагай прыватнаўласніцкія. На канвакацый-

ным сойме ў 1764 г. былі створаны шляхецкія па складу камісіі

"добрага парадку", якія павінны былі ўпарадкаваць гарадскую гас-

падарку. Камісіі прыступілі да ліквідавання юрыдык, рабілі спробы

змяніць сацыяльны статус яўрэйскага насельніцтва. Гэтыя праг-

рэсіўныя намаганні былі перакрэслены пастановамі соймаў 1768 і

1776 гг. Згодна з імі суд у каралеўскіх гарадах перадаваўся ў рукі

стараст, а магдэбургскае права было захавана толькі ў Бярэсці,

Вільні, Ваўкавыску, Гародні, Коўне, Лідзе, Менску, Мазыры, На-

ваградку, Пінску і Троках. Толькі ў перыяд чатырохгадовага сойма

быў зроблены крок у іншым накірунку. Пад націскам прагрэсіўных

грамадскіх дзеячаў і дзякуючы намаганням заможнага, перш за ўсё

сталічнага, мяшчанства ў 1791 г. было адноўлена гарадское сама-

кіраванне, а мяшчанам дазволена набываць зямлю, быць абранымі

ў якасці паслоў на соймы і служыць у дзяржаўных установах.

562

Адначасова адбываецца ўзмацненне агульнасці інтарэсаў маладой

буржуазіі і шлЯХТЫ. Гэта знайшло сваё адлюстраванне ў наданні

мяшчанам правоў на набыццё шляхецтва, умовай для чаго з'яўля-

лася заможнасць мешчаніна. Шляхце было дазволена займацца

прадпрымальніцкай дзейнасцю і гандлем без страты сваіх шля-

хецкіх правоў (закон 1775 г). Адначасова абмяжоўваліся правы

беззямельнай шляхты і дробнага мяшчанства.

Прагрэсіўныя змены ў развіцці Рэчы Паспалітай — аднаўленне

сельскай гаспадаркі, прамысловасці і гандлю — стрымліваліся

існуючай феадальна-прыгонніцкай сістэмай. Адмоўны ўплыў на

эканамічнае, сацыяльнае і культурнае жыццё краіны аказалі такса-

ма складаныя палітычныя падзеі, якімі была адзначана другая па-

лова XVIII ст.

Першы і другі падзелы Рэчы Паспалітай

У сярэдзіне XVIII ст. Рэч Паспалітая знаходзілася ў стане глы-

бокага палітычнага крызісу. Слабая цэнтральная ўлада, няздоль-

насць соймаў вырашаць надзённыя эканамічныя і палітычныя пы-

танні з прычыны існавання права "ліберум вета", барацьба маг-

нацкіх груповак за ўладу і ўплыў у дзяржаве паглыбляліся не-

спрыяльнымі для Рэчы Паспалітай знешнепалітычнымі абставі-

намі. Пасля Сямігадовай вайны склаўся даволі трывалы саюз паміж

Расіяй і Прусіяй. Аслабелыя Аўстрыя і Францыя, якія раней маглі

служыць процівагай для знешнепалітычных памкненняў двух вы-

шэйназваных суседзяў Рэчы Паспалітай, зараз часова адыходзяць

на другі план у еўрапейскай палітыцы. Расія і Прусія, зацікаўленыя

ў захаванні без змен стану знясіленай войнамі і магнацкімі сваркамі

Рэчы Паспалітай, з дапамогай дыпламатычных сродкаў, а часцей

непрыкрытага ўзброенага націску праводзілі ў краіне зручную для

іх палітыку. У гэтай сітуацыі лёс Рэчы Паспалітай залежаў ад

здольнасці пануючага класа пайсці на рэформы дзеля ўзмацнення

дзяржавы.

У пачатку 60-х гадоў у Рэчы Паспалітай найбольшую вагу мела

сям'я Чартарыйскіх і яе бліжэйшыя крэўныя. Пасля смерці Аўгус-

та II гэтая магнацкая групоўка вырашыла абаперціся на дапамогу

Расіі, каб на выбарчым сойме правесці на трон Рэчы Паспалітай

563

свайго кандыдата. Найбольш верагодным прэтэндэнтам быў

стольнік Вялікага княства Літоўскага, пляменнік канцлера Міхала

Фрэдэрыка Чартарыйскага, ўраджэнец маёнтка Волчын Берасцейс-

кага павета Станіслаў Панятоўскі. Гэтая кандыдатура задавальняла

Кацярыну II — Панятоўскі доўгі час быў паслом у Пецярбургу і

карыстаўся асабістай прыхільнасцю імператрыцы. На выбарчым

сойме 1764 г., дзякуючы намаганням Чартарыйскіх і прысутнасці

пад Варшавай рускіх войскаў, Панятоўскі быў абраны на трон Рэчы

Паспалітай і прыняў каралеўскае імя Аўгуст. Дабіўшыся першага

поспеху, Чартарыйскія і іх прыхільнікі прапанавалі план рэформаў,

які з некаторымі абмежаваннямі быў прыняты. Было ліквідавана

права "ліберум вета", створана так званая "канферэнцыя караля з

міністрамі" — прататып кабінета міністраў, які ажыццяўляў выка-

наўчую ўладу, зроблены захады па ўпарадкаванню фінансавай

сістэмы дзяржавы, скасаваны ўнутраныя мытні, уведзены генераль-

ны мытны тарыф і інш. Далейшыя рэформы павінны былі быць

прыняты на сойме ў Т766 г. Але Расія і Прусія, заклапочаныя

зменамі ў Рэчы Паспалітай, не жадалі яе ўзмацнення, выступілі з

пратэстам супраць асобных пунктаў праграмы рэформаў. Яшчэ ў

сакавіку 1764 г. гэтыя дзве дзяржавы заключылі паміж сабой па-

гадненне, згодна з якім яны абавязваліся перашкаджаць сілай зброі

рэфарміраванню дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай. Пытаннем,

якое зрабіла магчымым для Расіі і Прусіі ўмешвацца ва ўнутраныя

справы Рэчы Паспалітай, была праблема дысідэнтаў — праваслаў-

ных і пратэстантаў, абаронцамі якіх дзве вышэйназваныя дзяржавы

выступалі згодна з ранейшымі пагадненнямі. У Рэчы Паспалітай

правы дысідэнтаў былі значна абмежаваныя.

ГНаступленне на правы праваслаўных і пратэстантаў пачалося ў

Рэчы Паспалітай яшчэ ў XVI ст. у часы контррэфармацыь|у дру-

гой палове XVII—XVIII стст. на Беларусі больш за палову ўсіх

праваслаўных цэркваў і пяць манастыроў былі аддадзены уніятам.

У практыку ўвайшоў прымусовы перавод прыгонных сялян у

унію. Правы дысідэнтаў скарачаліся пастановамі соймаў і канфе-

дэрацый. У 1668 г. была прынята пастанова, адпаведна якой асо-

бы, якія перайшлі з каталіцызму ў праваслаўе або уніяцтва,

павінны былі карацца выгнаннем. У канцы XVII ст. шэраг паста-

564

ноў забараніў праваслаўным выязджаць за мяжу, займаць пасады

ў магістраце. У 1732 г. праваслаўныя і пратэстанты былі пазбаў-

лены права абірацца на соймы, у трыбуналы, іх правы былі суад-

несены з правамі найбольш бяспраўнай меншасці — яўрэяў. Ды-

сідэнтам дазвалялася хаваць сваіх нябожчыкаў толькі ноччу,

шлюб, хрышчэнне, пахаванне яны маглі праводзіць па свайму

абраду толькі з дазволу каталіцкіх святароў. Былі і іншыя забаро-

ны і спагнанні. Пасля абрання на трон Рэчы Паспалітай Ста-

ніслава Аўгуста Панятоўскага палітыка ўлад у дачыненні да

іншаверцаў не змянілася. На сойме 1764 г. была прынята пастано-

ва аб пакаранні смерцю кожнага, хто пяройдзе з каталіцтва ў

іншае веравызнанне. У 1766 г. кракаўскі епіскап Солтык прапана-

ваў сойму аб'явіць ворагам кожнага, хто асмеліцца сказаць на

сойме слова на карысць іншаверцаў. Прапанова была прынята і

атрымала сілу закона. Спагнанні на дысідэнтаў з боку ўлад у гэты

час можна растлумачыць не толькі націскам з боку фанатычных

католікаў, якіх шмат было сярод магнатаў і шляхты, але таксама

агульным накірункам унутранай палітыкі на ўніфікаванне, канса-

лідацыю розных частак Рэчы Паспалітай, што павінна было ўзмац-

ніць дзяржаву. 3 другога боку, ліквідаванне розніцы ў веравызнанні

паміж рознымі часткамі Рэчы Паспалітай пагражала асіміляцыяй

беларускаму, украінскаму і іншым народам. Але далейшыя падзеі

паказалі, што вырашэнне пытання іншаверцаў у Рэчы Паспалітай

хвалявала яе суседзяў менш, чым магчымасць павялічыць свае

тэрыторыі за кошт аслабелай польска-літоўскай дзяржавы.

Станіслаў Аўгуст і Чартарыйскія не далі згоды на хуткае ўраў-

наванне дысідэнтаў у правах з католікамі, што было ўспрынята

Кацярынай II і Фрыдрыхам II як спроба выйсці з-пад дыктату Расіі

і Прусіі. Да Рэчы Паспалітай былі накіраваны новыя царскія войскі

і пад іх аховай у 1767 г. створаны праваслаўная канфедэрацыя ў

Слуцку і пратэстанцкая ў Торуні. Гэтыя канфедэрацыі, нягледзячы

на падтрымку Прусіі і Расіі, былі слабыя і не маглі прымусіць урад

Рэчы Паспалітай зрабіць паварот у яе ўнутранай палітыцы. Гэта

павінна была зрабіць канфедэрацыя католікаў, створаная пры падт-

рымцы. царскага пасла Рэпніна ў Радаме ў чэрвені 1767 г, якую

ўзначаліў Караль Радзівіл. Канфедэрацыя звярнулася да Кацярыны

565

II з просьбай паспрыяць адмене курса рэформаў і вяртанню да

старых парадкаў.

У кастрычніку 1767 г. пачаў працу сойм, у парадку дня якога

стаяла пытанне аб ураўнаванні ў правах дысідэнтаў і вяртанні да-

рэформенных парадкаў. Сойм стварыў спецыяльную Камісію, якая

павінна была выпрацаваць праект рашэнняў у справах дысідэнтаў.

Праз год на пасяджэннях сойма былі прыняты так званыя "Карды-

нальныя правы", якія мелі сілу закона і вярталі былыя парадкі і

прывілеі: выбарнасць караля, права "ліберум вета", выключнае пра-

ва шляхты на займанне дзяржаўных пасад, валоданне зямлёй, пра-

ва суда над прыгоннымі і г.д. У "Кардынальных правах" меліся і

некаторыя новыя нормы. У прыватнасці, памешчыкі былі пазбаў-

лены права прыгаворваць прыгонных сялян да пакарання смерцю,

на тэрыторыі Польшчы была пашырана норма права, якая існавала

ў Статуце Вялікага княства Літоўскага, аб крымінальнай адказнасці

шляхціча за забойства простага чалавека. "Кардынальныя правы"

дэкларавалі нязменнасць дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай і

абвяшчалі гарантам гэтага Расійскую імперыю. Так упершыню дэ-

юрэ ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай былі пастаўлены ў залеж-

насць ад пазіцыі Расійскай імперыі. На гэтым жа сойме дысідэнты

былі ўраўнаваныя ў правах з католікамі. Ім дазвалялася займаць

дзяржаўныя пасады, браць шлюб з католікамі і г.д.

Ураўнаванне ў правах дысідэнтаў, узмацненне залежнасці Рэчы

Паспалітай ад Расіі і Прусіі выклікалі незадавальненне часткі

шляхты і магнатаў. У лютым 1768 г. у крэпасці Бар на Украіне імі

была створана канфедэрацыя, якую ўзначаліў Юзаф Пуласкі. Кан-

федэраты выступілі супраць караля, змагаліся за панаванне

каталіцтва ў Рэчы Паспалітай, за незалежнасць і цэласнасць

краіны. Да гэтага руху далучыліся магнаты і шляхта ў іншых

рэгіёнах Рэчы Паспалітай. У кастрычніку 1768 г. ваенныя дзеянні

разгарнуліся на тэрыторыі Беларусі. Галоўны савет канфедэрацыі

прызначыў маршалкам Вялікага княства Літоўскага М.Паца, а ка-

мандуючым арміяй Ю.Сапегу. Пад Дзярэчынам войскі канфедэра-

таў былі разбіты, руская армія заняла Слуцкую і Нясвіжскую

крэпасці. Праз год канфедэраты дамагліся перамогі над

аб'яднанымі сіламі каралеўскай і царскай армій пад Бераставіцай,

566

Слонімам і Мышшу (Наваградскі павет). У 1770—1771 гг. на

Беларусі дзейнічалі асобныя атрады канфедэратаў, якія вялі парты-

занскую вайну. У Барскай канфедэрацыі ўдзельнічалі буйнейшыя

магнаты, у тым ліку К. Радзівіл і М.К. Агінскі. Рашучая бітва

паміж войскамі канфедэратаў і царскай арміяй адбылася на

Беларусі 23 верасня 1772 г. Войскі канфедэратаў (3 тыс. чалавек),

якімі камандаваў М.К. Агінскі, былі разбіты А. Суворавым пад

Сталовічамі.

У гэты час на Падоллі, дзе дзейнічалі асноўныя сілы канфедэра-

таў, пачаліся народныя хваляванні, выкліканыя абурэннем сялян

рабункамі і забойствамі мірнага насельніцтва, якія суправаджалі

дзеянні канфедэратаў. Хваляванні ўзмацніліся ў сувязі з чуткамі аб

намерах шляхты прымусова перавесці мясцовых праваслаўных у

унію. На Украіне выбухнула сялянскае паўстанне, якое атрымала

назву «Калііўшчына». Узначалілі паўстанне Максім Жалязняк і Іван

Гонта. Паўстанцы забівалі найбольш ненавісных шляхцічаў і яўрэ-

яў-арандатараў, палілі маёнткі. Паўстанне пагражала перакінуцца ў

іншыя рэгіёны Рэчы Паспалітай. Пачалі хвалявацца сяляне ў

Беларусі і Польшчы. Урад Рэчы Паспалітай зноў звярнуўся за дапа-

могай да Кацярыны II. Сумеснымі дзеяннямі каралеўскіх і царскіх

войскаў паўстанне было разгромлена.

У гэты час прускі кароль Фрыдрых II пачаў рабіць захады,

накіраваныя на падзел тэрыторыі Рэчы Паспалітай. У пачатку 1772 г.

было дасягнута пагадненне паміж Расіяй і Прусіяй па гэтым

пытанні, затым да іх далучылася Аўстрыя. Падпісанне афіцыйнага

дакумента аб падзеле Рэчы Паспалітай з вясны 1772 г. рабілася

настолькі фармальнай справай, што 25 мая 1772 г. Кацярына II

выдае «Наказ» губернатарам Пскоўскай і Магілёўскай губерняў,

якія павінны былі быць утвораны на далучаных тэрыторыях. У

«Наказе» імператрыца прызначыла кіраўнікоў мясцовай

адміністрацыі, дала распараджэнні аб першапачатковых мерапры-

емствах, якія павінны быць выкананы на "землях, ад Польшчы

вернутых". 5 жніўня 1772 г. у Пецярбургу была падпісана кан-

венцыя, згодна з якой акрэсліваліся ўмовы і межы падзелу.

Прусія анексіравала паўночна-заходнюю частку Польшчы, Аўст-

рыя — поўдзень Польшчы і Галіцыю. Расія атрымала землі на

567

ўсход ад Дзвіны і Дняпра — Інфлянцкае ваяводства, вялікую част-

ку Полацкага і Віцебскага ваяводстваў, Мсціслаўскае ваяводства і

Рагачоўскі павет Мінскага ваяводства — усяго 92 тыс. кв. км і 1

млн. 300 тыс. жыхароў. Згодна з тагачаснымі звычаямі "асветле-

ныя" манархі тлумачылі свае дзеянні неабходнасцю ўзяць пад апе-

ку землі Рэчы Паспалітай, якія з-за анархіі і магнацкіх спрэчак

прыходзяць да заняпаду. Гэтыя сентэнцыі былі падмацаваны

пералікам "гістарычных правоў" Расіі, Аўстрыі і Прусіі на

анексіраваныя землі. На самай справе, галоўнай прычынай падзелу

было жаданне магутных суседзяў Рэчы Паспалітай перапыніць

палітыку рэформаў і, карыстаючыся прыдатнай хвілінай, далучыць

да сваёй тэрыторыі добры кавалак чужой зямлі. У дадзеным вы-

падку падзел менш цікавіў Расію, якая амаль цалкам кантралявала

сітуацыю ў Рэчы Паспалітай. Але націск аўстрыйскага і, асабліва,

прускага манархаў прымусіў Кацярыну II падпісаць Пецярбургс-

кую канвенцыю.

Пасля першага падзелу Рэч Паспалітая яшчэ не перастала

існаваць як самастойная дзяржава. У гады паміж першым і другім

падзеламі ажыццяўляюцца найбольш важныя рэформы. Першыя

гады пасля падзелу ішла зацятая барацьба паміж стаўленікамі Расіі,

якіх падтрымліваў рускі пасол, і патрыётамі. У 1775 г. была зробле-

на спроба стварыць у Рэчы Паспалітай своеасаблівы камітэт

міністраў, які б выконваў функцыі ўрада.

3 гэтай мэтай была сфарміравана Пастаянная рада, куды

ўваходзілі 36 чалавек — 18 дэпутатаў сойма і 18 сенатараў. Гэтая

Рада цалкам знаходзілася пад кантролем невялікай групы магнатаў,

а таксама рускага пасла і не магла вырашыць надзённыя праблемы

развіцця краіны. У 1789 г. "рада здрады", як яе называлі сучаснікі,

была ліквідавана.

Вялікую ролю ў палітычным жыцці краіны адыграў Чатырохга-

довы сойм, які пачаў дзейнічаць у 1788 г. Спачатку дэпутатамі

сойма былі абраны 177 чалавек, 69 з іх былі прыхільнікамі рэфарм-

іравання дзяржавы і належалі да буржуазна-шляхецкага блока.

Гэты сойм абвясціў сябе канфедэрацыяй, што дазваляла прымаць

рашэнні простай большасцю галасоў і пазбаўляла моцы права

"ліберум вета" (у 1790 г.). Напярэдадні заканчэння паўнамоцтва

568

дэпутатаў, сойм прыняў пастанову аб падоўжанні сваёй работы

яшчэ на два гады і правядзенні дадатковых выбараў. У выніку

колькасць дэпутатаў сойма падвоілася. 3 359 дэпутатаў Чатырохга-

довага сойма 181 быў прадстаўніком прагрэсіўнай партыі.

У студзені 1791 г. сойм прыняў новыя "Кардынальныя правы".

Згодна з імі абвяшчалася пануючае становішча каталіцкай царквы,

непарушнасць саюза Польшчы і Вялікага княства Літоўскага, суве-

рэннасць Рэчы Паспалітай, свабода слова і друку. Рашэннямі сойма

таксама была павялічана армія, прыняты новыя прынцыпы яе кам-

плектавання. У сакавіку 1791 г. сойм прыняў закон аб сойміках,

згодна з якім беззямельная шляхта пазбаўлялася выбарчых правоў.

Гэтым у аснову выбарчай сістэмы клаўся не саслоўны, а маёмасны

прынцып. Згодна з законам аб гарадах, прынятым 21 красавіка

1791 г. за мяшчанамі было прызнана права асабістай недатыкаль-

насці, набыцця зямельных маёнткаў, ім дазвалялася займаць дзяр-

жаўныя пасады, быць абранымі на сойм з правам дарадчага голасу,

абіраць органы самакіравання і інш. Гэтыя правы надаваліся толькі

жыхарам каралеўскіх гарадоў. Акрамя таго, на кожным сойме 30

мяшчан, якія мелі нерухомую маёмасць у гарадах, маглі аб'яўляцца

шляхтай, шляхецтва атрымлівалі таксама мяшчане, якія даслу-

жыліся ў арміі да звання штабс-капітана.

Своеасаблівым вынікам эпохі рэформаў і найвышэйшым дасяг-

неннем патрыятычнай партыі на чале са Станіславам Аўгустам

стаў Закон аб урадзе, які ў гістарычнай літаратуры атрымаў назву

"Канстытуцыі Рэчы Паспалітай 3 мая". Канстытуцыя 3 мая была

другім у свеце (пасля Канстытуцыі ЗША) дзяржаўным даку-

ментам, які рэгуляваў арганізацыю дзяржаўнай улады, а так-

сама правы і абавязкі грамадзян, пад якімі разумеліся ўсе жы-

хары краіны. Канстытуцыя была прынята з парушэннем рэгла-

менту пасяджэнняў сойма. Прыхільнікі рэформаў правялі пасяд-

жэнне ў час, калі частка сенатараў не вярнулася з велікодных

канікулаў і на сесіі прысутнічалі толькі 182 дэпутаты — крыху

больш, чым адна трэць. У дзень, калі ішло прыняцце Канстытуцыі,

да каралеўскага палаца ў Варшаве, дзе адбывалася пасяджэнне

сойма, былі сцягнуты вайсковыя часткі, верныя прагрэсіўнай пар-

тыі. На вуліцы Варшавы выйшлі мяшчане, дэлегацыя гараджан

569

з'явілася ў зале пасяджэння. Гэтыя меры прадвызначылі поспех

прагрэсіўнай партыі і прыняцце Канстытуцыі.

Канстытуцыя складалася з прэамбулы і 11 раздзелаў. Згодна з

ёю Рэч Паспалітая пераўтваралася ў канстытуцыйную манархію.

Улада караля абвяшчалася спадчыннай. Яна абмяжоўвалася сой-

мам, які па сацыяльнаму статусу большасці дэпутатаў з'яўляўся

шляхецкім. Пануючай рэлігіяй абвяшчаўся каталіцызм. Пераход з

каталіцкай веры ў іншую забараняўся. Для ўсіх іншых канфесій

гарантавалася свабода выканання рэлігійных абрадаў. Шляхта раз-

глядалася ў якасці прывілеяванага саслоўя, але яе правы былі ад-

носна абмежаваныя: яна пазбаўлялася стану найвышэйшай і апош-

няй улады над прыгоннымі сялянамі. Не адмяняючы залежнасць

сялян ад пана, Канстытуцыя дэкларавала, што сяляне пераходзяць

"пад апеку права і ўлады дзяржаўнай". У новым законе абвяшчаўся

падзел улады ў дзяржаве на заканадаўчую, выканаўчую і судовую.

Канстытуцыя зрабіла рашучы крок па шляху зліцця Рэчы

Паспалітай у адзіную краіну: былі ліквідаваны асобныя для Літвы і

Польшчы цэнтральныя органы ўлады і сфарміраваны адзіны

кабінет міністраў і іншыя дзяржаўныя ўстановы, у якіх

прадстаўнікам Вялікага княства Літоўскага аддавалася палова па-

сад.

У сваёй аснове Канстытуцыя 3 мая мела бясспрэчна прагрэсіўны

характар і адкрывала шлях да стварэння дэмакратычных асноў ула-

ды. Аднак нельга не адзначыць і некаторую абмежаванасць: па-

ранейшаму заставаліся саслоўны характар грамадства і прывілеі

шляхты. Для літвінаў, сучасных беларусаў, і літоўцаў далейшае

зліццё дзвюх частак Рэчы Паспалітай значыла працяг паланізацыі і

пагрозу канчатковай страты сваёй дзяржаўнасці ў выглядзе

Вялікага княства Літоўскага.

Канстытуцыя 3 мая, якая з'яўлялася кампрамісам паміж

феадаламі і маладой буржуазіяй, была пачаткам падрыхтоўкі но-

вых рэвалюцыйных пераўтварэнняў. Нездарма яна выклікала неза-

давальненне старашляхецкай партыі, якую падтрымлівалі Прусія і

Расія. 27 красавіка 1792 г. прадстаўнікі кансерватыўнай апазіцыі

Браніцкі, Патоцкі і Ржэвускі падпісалі ў Пецярбургу акт

канфедэрацыі, які перакрэсліваў пастановы Канстытуцыі 3 мая і

570