Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

ныя дзеянні на подступах да Вільні. 12 жніўня сталіца ВКЛ была

ўзята. Паўстанцы адышлі ў бок Нёмана. У гэты час на Беларусь

прыехаў Касцюшка, каб дапамагчы ў арганізацыі новых атрадаў і

паправіць становішча. Але сітуацыя яшчэ больш ускладнілася. 8

верасня царскі пасол у Стамбуле атрымаў абяцанне Турцыі заха-

ваць мір з Расіяй, што дазволіла Кацярыне II перакінуць з турэцкай

граніцы ў раён ваенных дзеянняў вайсковыя часці на чале з А.Су-

воравым. Корпус Суворава хуткім маршам рушыў з Украіны на

тэрыторыю Беларусі і яго нечаканае з'яўленне ў раёне Палесся

паставіла ў цяжкае становішча дывізію інсургентаў пад

кіраўніцтвам генерала Серакоўскага, пры якой у той час

знаходзіўся Касцюшка. Адначасова на злучэнне з Суворавым з паў-

днёвага захаду рухаўся корпус генерала Ферзена. На дапамогу Се-

ракоўскаму, які павінен быў затрымаць Ферзена, Касцюшка выра-

шыў прыцягнуць часткі пад камандаваннем генерала Панінскага.

Але гэта дывізія стаяла даволі далёка ад корпуса Серакоўскага, і

загад Касцюшкі, дасланы ім з месца бітвы, не паспеў своечасова.

10 кастрычніка пад Мацяевічамі Ферзен атакаваў войскі паў-

станцаў, якія мелі ўдвая менш жывой сілы і артылерыі, і нанёс ім

знішчальнае паражэнне. Паранены Касцюшка трапіў у палон. Раз-

гром значных сіл паўстанцаў і выключэнне з кіраўніцтва паўстан-

нем найбольш таленавітага дзеяча, якім быў Касцюшка,

прадвызначылі ход далейшых падзей. Нягледзячы на тое, што 12

кастрычніка на месца начальніка ўзброеных сіл быў прызначаны

здольны і разумны чалавек, зямляк Касцюшкі Тамаш Ваўжэцкі,

замяніць прызнанага кіраўніка паўстання ён не змог. Не маючы

спецыяльнай вайсковай падрыхтоўкі, а таксама часу для

арганізацыі абароны сталіцы, Т. Ваўжэцкі не меў ніякіх шанцаў на

перамогу над такім вопытным праціўнікам, якім з'яўляўся А. Суво-

раў. Корпус яго ў гэты час рухаўся на Варшаву. 4 лістапада штур-

мам генерал-фельдмаршал узяў прадмесце польскай сталіцы Пра-

гу, вынішчыў пры гэтым да адзінага чалавека ўсіх яе абаронцаў.

Варшава капітулявала. 16 лістапада здалося паўстанцкае войска на

чале з Ваўжэцкім. Пачалася расправа з удзельнікамі паўстання. У

Смаленску Кацярына II склікала следчую камісію, якая разглядала

справы кіраўнікоў інсургентаў. Ужо на пачатку яе дзеяння былі

581

асуджаны 85 афіцэраў. Па некаторых падліках, усяго было адпраў-

лена ў ссылку або пакарана іншым чынам больш за 12 тыс. чала-

век. 20 тыс. паўстанцаў было інтэрніравана ў Аўстрыі, 3 тыс. — у

Прусіі.

Беспаспяховасць паўстання 1794 г. была прадвызначана ўжо з

першых яго крокаў. Няўзгодненасць дзеянняў кіраўніцтва, хістанні

ў найбольш важных пытаннях — вызваленні сялян, ліквідацыі феа-

дальных перажыткаў і г.д. — звузілі яго сацыяльную базу. Слабай

была буржуазія, асабліва ў Вялікім княстве, інертнымі заставаліся

сотні тысяч сялян. Сілы паўстання падрывалі адкрытая здрада,

перашкоды, якія чынілі дзеянням Касцюшкі многія памешчыкі і

вышэйшае духавенства. Недакладна была разлічана і

знешнепалітычная сітуацыя. Спадзяючыся, што барацьба з буржу-

азнай Францыяй і Турцыяй адцягне на сябе сілы Аўстрыі, Расіі і

Прусіі, кіраўнікі паўстання не змаглі знайсці саюзнікаў за мяжой.

У час, калі Рэч Паспалітая супрацьстаяла тром магутнейшым дзяр-

жавам Еўропы, Францыя здолела ўмацавацца і ў далейшым атры-

мала перамогу над членамі антыфранцузскай кааліцыі. Сваёй

гібеллю Рэч Паспалітая выратавала рэвалюцыйную Францыю. Няў-

дача паўстання прадвызначыла ліквідаванне Рэчы Паспалітай як

самастойнай дзяржавы. Па сутнасці, трэці падзел рыхтаваўся яшчэ

напярэдадні паўстання і толькі яно магло, у выпадку перамогі,

прадухіліць яго правядзенне. Перамовы аб падзеле Рэчы

Паспалітай пачаліся ўжо летам 1794 г. Прэтэнзіі на памер

тэрыторыі, якую намерваліся атрымаць дзяржавы-захопніцы ў

выніку падзелу, не былі прапарцыянальнымі іх ролі ў ваенных

дзеяннях супраць паўстанцкіх войскаў. Аўстрыя, якая адвяла сваю

армію пасля беспаспяховай першай аблогі Варшавы, імкнулася ат-

рымаць такі вялікі кавалак польскай тэрыторыі, што гэта амаль не

прывяло да сутычкі яе з Прусіяй. Арбітрам у гэтай справе

выступіла Расія, якая стала на бок Аўстрыі. Пасля доўгіх спрэчак

24 кастрычніка 1795 г. былі ўсталяваны межы падзелаў. Прусія

атрымала Мазовію і частку тэрыторыі Літвы да Нёмана (48 тыс. кв.

км, 11 млн. жыхароў), Аўстрыя атрымала тэрыторыю паўднёвай і

цэнтральнай Польшчы з гарадамі Кракавам, Сандамірам, Люблінам

і Холмам (47 тыс. кв. км, 11,5 млн. жыхароў). Расіі адышла Заход-

582

няя Беларусь, Літва, Курляндыя, частка Валыні (120 тыс. кв. км, 11,

2 млн. чалавек).

25 лістапада 1795 г. апошні кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў

Аўгуст Панятоўскі пад прымусам (Кацярына II паабяцала за гэта

аплаціць яго даўгі) падпісаў у Гродне акт адрачэння ад прастолу.

Такім чынам Рэч Паспалітая, якая існавала болын за 200 гадоў,

знікла з карты Еўропы. У XVIII ст. некалькі краін напаткаў лёс

Рэчы Паспалітай. Але толькі яна была падзелена такім чынам, што

этнічна аднастайныя часткі (Польшча, Літва) былі разарваны паміж

рознымі дзяржавамі. Заняпад і знікненне гэтай некалі магутнай

дзяржавы былі абумоўлены шэрагам прычын, частка з якіх была

закладзена ўжо на самым пачатку стварэння Рэчы Паспалітай.

Шляхецкая анархія, слабыя сувязі паміж рознымі часткамі дзяржа-

вы, рэзкія сацыяльныя канфлікты, канфесійная і этнічная страка-

тасць — усё гэта знясіліла Рэч Паспалітую і зрабіла яе лёгкай

здабычай для суседзяў.

583

ЛЕКЦЫЯ 35

СТАН КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСІ

Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ XVII—XVIII ст.

• Гістарычныя ўмовы культурнага развіцця беларускага народа.

• Грамадска-палітычная думка. Навука.

• Стан асветы. Кнігадрукаванне.

Гістарычныя ўмовы культурнага развіцця

беларускага народа

Развіццё беларускай культуры ў другой палове XVII—XIII стст.

адбывалася ў надзвычай неспрыяльных гістарычных умовах. Гэта

быў адзін з самых цяжкіх перыядаў у нашай гісторыі. Беларусь

перажывала разам з Рэччу Паспалітай зацяжны крызіс. Ён адчуваў-

ся літаральна ва ўсіх сферах палітыкі, гаспадаркі, грамадскай

думкі. Уздым часоў Рэнесанса і Рэфармацыі змяніўся заняпа-

дам.

Бясконцыя войны, у якія была ўцягнута Рэч Паспалітая ў другой

палове XVI — пачатку XVIII ст., крывавыя сутычкі замежных армій

з рознымі канфедэратамі разарылі беларускія землі, прывялі да

дэмаграфічнага спаду, заняпаду гандлю, рамёстваў, сельскай

гаспадаркі, знішчылі многія здабыткі матэрыяльнай і духоўнай

культуры. Крызіснае становішча Беларусі было таксама абумоўле-

на свавольствам і міжусобіцамі магнатаў, феадальнай анархіяй,

дынастычнымі інтрыгамі, тым станам хаосу, што панаваў у Рэчы

Паспалітай. Агульны крызіс феадальнага ладу, узмацненне сацы-

яльнага прыгнёту, які набываў самыя пачварныя формы, заняпад

гарадоў адмоўна адбіліся на культурным жыцці Беларусі.

На беларускіх землях актывізаваліся сілы контррэфармацыі на

чале з Ордэнам езуітаў. Выконваючы рашэнні Трыдэнцкага сабора,

яны жорстка праследавалі праваслаўе і пратэстанцтва. У 1658 г.

сойм Рэчы Паспалітай прыняў пастанову аб выгнанні арыян, у

1668 г. пад пагрозай выгнання забараніў пераходзіць з каталіцтва ў

іншыя веравызнанні. Ішлі ганенні на брацтвы, брацкія школы і

друкарні. 3 даволі шматлікіх брацкіх друкарняў да пачатку XVIII ст.

засталася толькі адна ў Магілёве. "Пастырскае пасланне" 1717 г,

рашэнні сойма 1733 г. закрывалі праваслаўнай шляхце і духавен-

ству доступ у сенат, сойм, на ваяводскія і павятовыя соймікі, у

суды. Праваслаўныя мяшчане не мелі права займаць пасады ў

магістраце.

У езуіцкіх колах выношваўся план поўнага знішчэння інша-

верцаў. У другой палове XVII ст. быў складзены тайны "Праект аб

знішчэнні аб'яднанай Русі", абнародаваны ў 1717 г. Невядомы аў-

тар (не выключана, што ім быў езуіт Алойз Кулеша) прапанаваў

вытанчаную праграму барацьбы з праваслаўем і уніяцтвам.

3 другой паловы XVII ст. каталіцызм пачынае праследаваць так-

сама уніяцтва, асабліва пашыранае на Беларусі. Уніяты не здзей-

снілі ўсіх намераў ідэолагаў Брэсцкай уніі, далёка не ўсе сталі

вернымі праваднікамі папскай палітыкі на ўсходніх прасторах Еўро-

пы, недалёка адышлі ад праваслаўя. Таму ў другой палове XVII ст.

каталіцызм, які з'яўляўся пануючай рэлігіяй у Рэчы Паспа-

літай, змяніў тактыку ў дачыненні да уніяцтва. Ранейшая

паблажлівасць саступіла месца нецярпімасці. Уніятаў пачалі

прымусова пераводзіць у каталіцкую веру. Шляхта ў пагоні за

прывілеямі масава пераходзіла ў каталіцызм, а уніяцтва станавілася

"мужыцкай верай". У пачатку XVIII ст. матэрыяльнае становішча

уніяцкага духавенства мала чым адрознівалася ад становішча ся-

лян. У побыце і нават у час набажэнства яно шырока карысталася

беларускай мовай.

Напярэдадні падзелаў Рэчы Паспалітай 70% жыхароў Беларусі

складалі уніяты, 15% — католікі, 6% — праваслаўныя, 7% —

іудзеі, 2% — пратэстанты. Самай масавай верай было уніяцтва. Яго

сацыяльную базу складала сяляства, 80% якога былі уніятамі. Моц-

ны ўплыў меў касцёл. Ён спрабаваў заняць пануючае становішча ў

духоўным жыцці грамадства. У другой палове XVII — першай

палове XVIII ст. адбываецца амаль суцэльная клерыкалізацыя куль-

туры, падпарадкаванне ўсіх яе бакоў рэлігіі. Манаполію на адука-

цыю і навуку захапіла царква. Навучальныя ўстановы каталіцкіх

манаскіх ордэнаў, галоўным чынам езуіцкія калегіі, становяцца ас-

ноўным тыпам школ, праграмы іх звузіліся і закасцянелі. У аснове

навучання былі тэалогія, схаластычная філасофія і лацінская мова.

Езуіцкая школа выхоўвала вучняў у духу пагарды да ўсяго зямнога,

585

ім унушаліся ўяўленні аб дзеянні звышнатуральных сіл у свеце, аб

дасканаласці існуючага ладу і непатрэбнасці любых пераўтварэн-

няў.

Пануючы клас Рэчы Паспалітай загразнуў у саслоўным эгаізме і

рэтраградстве. Нізкім быў узровень адукаванасці ў краіне. Паводле

даных А.А. Біралы, у пачатку XVIII ст. сярод магнатаў і багатай

шляхты было 28% непісьменных, сярэдняй шляхты — каля 40%,

дробнай шляхты — 92% і мяшчан — 44%. Сярод сялян была,

відаць, суцэльная непісьменнасць.

Калі ў Заходняй Еўропе ў XVII і першай палове XVIII ст. пра-

цягвалася хуткае памнажэнне заваёў эпохі Адраджэння і назіраўся

значны прагрэс ва ўсіх галінах ведаў, а ў суседняй Расіі ў часы

Пятра I рабіліся рашучыя захады па пераадоленню тэхнічнай і

культурнай адсталасці краіны, то ў Рэчы Паспалітай, якая ўступіла

ў паласу эканамічнага заняпаду і палітычнага крызісу, бліскучыя

дасягненні навукі і культуры былых стагоддзяў былі шмат у чым

страчаны. Навуковыя веды аб'яўляліся грахоўнымі і

несумяшчальнымі з прыхільнасцю да хрысціянства. Рэлігійны фа-

натызм набыў страшэнныя памеры. На мяжы XVII і XVIII стст. у

многіх месцах адбыліся працэсы над так званымі ведзьмамі і

калдунамі. Панізіўся ў параўнанні з Рэнесансам узровень адукацыі.

Кніжны рынак быў наводнены клерыкальнай літаратурай на

лацінскай і польскай мовах.

Агульны крызіс, які ахапіў тагачасную Рэч Паспалітую, закра-

нуў усе сферы ідэалогіі. Інтэлектуальнае жыццё Беларусі нібы

пайшло назад. Забываліся і свядома знішчаліся здабыткі часоў

Рэнесанса і Рэфармацыі. Другая палова XVII — першая палова

XVIII ст. былі часам глыбокага заняпаду грамадска-палітычнай і

філасофскай думкі Беларусі. Яе развіццё рэзка замарудзілася. У

філасофіі непадзельна панаваў ідэалістычны напрамак.

Ідэі контррэфармацыі зрабілі выразны ўплыў на беларускае мас-

тацтва другой паловы XVII — пачатку XVIII ст. Праўда, у гэтай

галіне духоўнага жыцця іх увядзенне не было такім адмоўным, як

у сферы грамадскай думкі. Справа ў тым, што ў адрозненне ад

Рэфармацыі, контррэфармацыя імкнулася да пышнасці і пам-

пезнасці, да ўздзеяння на пачуцці веруючых сінтэзам розных відаў

586

мастацтва — архітэктуры, жывапісу, скульптуры, музыкі,

публічных тэатралізаваных відовішчаў. У час урачыстых набажэн-

стваў, тэатралізаваных шэсцяў і прадстаўленняў усё бьшо падпа-

радкавана адзінай мэце — запаланіць зрок і слых чалавека, схіліць

яго думкі да марнасці зямнога жыцця і радасці нябеснага.

Пануючым мастацкім напрамкам (стылем) эпохі

контррэфармацыі было пышнае і вытанчанае барока. Як мастацкі

напрамак, што нарадзіўся на скрыжаванні рэнесансных і сярэдне-

вяковай традыцый, барока значна шырэй контррэфармацыі. Яно

развівалася не толькі ў каталіцкім, але і ў пратэстанцкім, правас-

лаўным, уніяцкім асяроддзях. Эстэтыка барока — значны крок на-

перад у развіцці тагачаснага мастацтва. Барока, упершыню

з'явіўшыся ў раманскай Еўропе на хвалі контррэфармацыі, было

адмаўленнем рэнесансу і зваротам да сярэднявечча з яго набожнас-

цю і забабоннасцю, адмаўленнем "бацькоўскай" стадыі ў развіцці

культуры і зваротам да "дзедаўскай". У адрозненне ад рэнесансу,

які абвяшчаў антрапацэнтрызм, лічыў чалавека і яго розум мерай

усіх рэчаў, тэацэнтрычнае барока падпарадкоўвала чалавека дог-

мам рэлігіі. Рэнесансу быў уласцівы рацыяналістычны погляд на

свет, барока — гэта ідэалізм, містыка, схаластыка. Калі рэнесанс-

ная літаратура асноўнай сваёй мэтай абвяшчала павучанне, звароч-

валася да розуму, то літаратура барока імкнулася ўздзейнічаць на

пачуцці, усхваляваць чытача, выклікаць у яго патрэбны эфект. У

цэлым эстэтыка барока з'яўляецца ідэалістычнай.

У розных краінах, у тым ліку ў ВКЛ, агульнаеўрапейскія

тэндэнцыі барока лёгка ўваходзілі ў кантакт з мясцовымі, чыста

народнымі традыцыямі. Гэта надавала творам барока непаўтор-

насць, нацыянальную адметнасць. Найбольш поўна барока

праявілася ў манументальнай архітэктуры Беларусі.

У 40—50-я гады XVIII ст. Беларусь разам з Рэччу Паспалітай у

цэлым уступіла ў эпоху Асветніцтва — адну з найбольш важных у

гісторыі сусветнай культуры. Беларуская культура другой паловы

XVIII ст. развівалася пад уздзеяннем славянскага і заходнееўрапей-

скага Асветніцтва, ва ўмовах эканамічнага ажыўлення і

настойлівых пошукаў выхаду з зацяжнога палітычнага крызісу, звя-

заных з актывізацыяй элементаў капіталістычнага ўкладу. 3

587

сярэдзіны XVIII ст. адбываецца ажыўленне гарадоў, сельскай

гаспадаркі, росквіт гандлю.

Цэнтрам культурнага жыцця заўсёды быў горад. 3 сярэдзіны

XVIII ст. на карце Беларусі з'яўляюцца новыя культурныя цэнтры

Шклоў, Слуцк і інш., павышаецца роля традыцыйных Нясвіжа,

Міра, Наваградка і г.д. Дзякуючы рэфарматарскай дзейнасці

Антонія Тызенгаўза асяродкам еўрапейскай цывілізацыі становіцца

Гродна. Затое страціў былое значэнне Полацк. У адрозненне ад

горада беларуская вёска стагоддзямі не зведала вялікага прагрэсу ў

матэрыяльнай і духоўнай культуры. Для яе, замкнутай і адсунутай

ад кантактаў з шырэйшым светам, пазбаўленай магчымасці карыс-

тацца дабротамі асветы, прыток культурнага зместу звонку быў

надзвычай ускладнёны і абмежаваны. Духоўную культуру вёскі

фарміравалі тры асяродкі: карчма, якая была для прыгонньгх нечым

накшталт сённяшняга клуба, панскі двор і царква (ці касцёл).

Вядома, контррэфармацыя адступіла не адразу. У 40—60-я гады,

на этапе ранняга, пачатковага Асветніцтва, ішла ўпартая барацьба

супрацьлеглых сіл. Менавіта тады вызначыліся многія новыя

тэндэнцыі, новыя шляхі ў грамадска-культурным жыцці, развіцці

літаратуры і мастацтва. Менавіта тады пахіснуліся эстэтычныя ка-

ноны барока, адбывалася пераарыентацыя ў традыцыях (на эпоху

Рэнесанса) і тагачасных тэндэнцыях (на класіцызм і

сентыменталізм). Кансерватыўным сілам у тагачаснай Беларусі

супрацьстаялі такія асветнікі-рэфарматары, як Антоній Тызенгаўз,

Іаахім Храптовіч, Мацей Бутрымовіч. Іх падтрымліваў новы кароль

Станіслаў Аўгуст Панятоўскі.

Эпоха Асветніцтва нарадзіла новага чалавека, новыя ідэалы, якія

знайшлі сваё ўвасабленне ў грамадска-філасофскай думцы і мас-

тацтве, у шматмоўнай літаратуры Беларусі і ўласна беларускай.

Асветніцтва ахоплівала не толькі мастацтва, але і іншыя сферы:

грамадска-палітычную, філасофскую, навуковую думку.

Асветніцтва — гэта своеасаблівая "культурная фармацыя", этап у

развіцці культуры. Асноўнымі мастацкімі напрамкамі (стылямі)

эпохі Асветніцтва з'яўляліся класіцызм і сентыменталізм. Першы з

іх апеляваў да чалавечага розуму, другі — да сэрца, пачуццяў.

На хвалі Асветніцтва ідзе секулярызацыя грамадскай свядо-

588

масці, заняпад аўтарытэту царквы, развіццё свецкага светапогляду,

пашырэнне рэлігійнага скептыцызму. На змену фанатызму, заба-

боннасці, пасіўнасці, жорсткасці, крывадушшу паступова прыход-

зяць культ розуму, рацыяналізм, грамадзянскасць, актыўнасць, пат-

рыятызм. Агульнапалітычны ўздым апошняй трэці XVIII ст. на

Беларусі, які ахапіў мясцовую шляхту і гараджан, меў сваім вы-

нікам распаўсюджванне перадавых для свайго часу дэмакратычных

ідэалаў. Сярод шляхты і гараджан растуць, з аднаго боку, сепа-

ратысцкія настроі да Польшчы, а з другога — патрыятызм, абуджа-

ны падзеламі Рэчы Паспалітай. "Краёвы" літвінскі патрыятызм пе-

растае быць набыткам абмежаванага кола асоб.

У славянскіх краінах, у тым ліку і на землях Беларусі, Асвет-

ніцтва мела ў адрозненне ад заходнееўрапейскага шэраг адметных

рысаў. Філасофія Асветніцтва не набыла тут такога рашучага рэва-

люцыйнага і матэрыялістычнага характару, як у Заходняй Еўропе.

Слабай развітасцю буржуазных грамадскіх адносін тлумачыцца

тое, што носьбітам ідэй асветніцтва ў Беларусі выступалі прад-

стаўнікі не буржуазіі, а перадавога дваранства (шляхты) і, часам,

духавенства.

Аднак, нягледзячы на гэтыя адрозненні, славянскае, у тым ліку і

беларускае, Асветніцтва ўсё ж было цесна звязана з заходнееўра-

пейскім. Славянскіх і заходнееўрапейскіх асветнікаў аб'ядноўвала

вера ва ўсемагутную сілу розуму, у тое, што пры дапамозе ведаў

можна змяніць грамадства да лепшага. Аб'ядноўвала агульная накі-

раванасць супраць феадальнага ладу, супраць пануючых у папярэд-

нюю эпоху ідэй контррэфармацыі, за чалавека і яго вызваленне ад

рэлігійнага фанатызму. Аб'ядноўвала арыентацыя на антычнасць і

Рэнесанс, бо гэта была арыентацыя на часы Скарыны і Буднага.

У другой палове XVII—XVIII ст. узраслі касмапалітычныя тэн-

дэнцыі ў культуры, носьбітамі якіх былі тыя ж каталіцкія ордэны.

Буйная і сярэдняя шляхта масава дэнацыяналізавалася, прымала

разам з каталіцызмам польскую мову і польскую культуру. Сой-

мавымі пастановамі 1696—1697 гг. завяршылася паступовае выцяс-

ненне беларускай мовы з дзяржаўнага справаводства і афіцыйнага

ўжытку. Паланізацыя адцягвала ад беларускай культуры значныя

разумовыя сілы. "Руская" мова ўжывалася пераважна ў сферах хат-

589

няга жыцця, а ў літаратуры — у сатырычных і парадыйных творах,

дзе трэба было выклікаць камічны эфект. Становішча ўскладнялася

яшчэ і тым, што польская мова блізкая да беларускай. У тагачаснай

Беларусі яе разумелі без перакладчыка, яна не ўспрымалася як

чужая (у якасці чужой мовы выступала, хутчэй, лаціна). Беларуска-

польская моўная блізкасць істотна замаруджвала развіццё новай

беларускай літаратуры ў той час, як старажытная беларуская

літаратура апынулася ў стане крызісу. Кніжная мова старажытнага

пісьменства ўсё больш адрывалася ад жывой гутарковай мовы,

набліжалася да стараславяншчыны і таму станавілася незразумелай

шырокаму чытачу. Пачаўся "распад" "рускай" мовы, шмат у чым

адзінай для беларускай і ўкраінскай літаратур.

Тагачаснае літаратурнае жыццё Беларусі мела полілінгвістычны

характар. Мала хто тады пісаў на пагарджанай і апалячанай беларус-

чыне. Пісалі на польскай, лацінскай, стараславянскай мовах. Таму

гэта спадчына, заснаваная часта на мясцовым матэрыяле, належыць

адначасова дзвюм або і тром суседнім літаратурам. У параўнанні з

часамі барока літаратура Беларусі эпохі Асветніцтва мела яшчэ

больш ярка выражаны полілінгвістычны характар. Беларускія творы

займалі ў ёй далёка не вядучае месца. Асноўнай літаратурнай мовай

Беларусі з'яўлялася тады польская. Пасля 1772 г. і асабліва ў 90-я

гады актыўна распаўсюджвалася руская мова. У Беларусі пісаліся

творы і выдаваліся кніжкі таксама на стараславянскай, лацінскай,

яўрэйскай, нямецкай, французскай, у рукапісныя зборнікі

ўключаліся тэксты на ўкраінскай, літоўскай, татарскай мовах.

Паралельна з кулыурай правячых вярхоў развівалася культура

нізоў — сялянства, збяднелай шляхты, гараджан. Толькі народныя

масы, казаў некалі М. Багдановіч, захоўвалі элементарныя асновы

сваёй калісьці багатай нацыянальнай культуры. Мастацкая свядо-

масць народа праяўлялася найперш у фальклоры, а таксама частко-

ва ў творах пісьмовай літаратуры, выяўленчага, дэкаратыўна-

прыкладнога і тэатральнага мастацтва. 3 нізоў трэцяга саслоўя

паходзіць большасць беларускай інтэлігенцыі таго часу — ванд-

роўныя бурсакі і семінарысты, выйшаўшыя з іх дзякі, настаўнікі

(бакалаўры), дробныя чыноўнікі.

Ва ўмовах адсутнасці дзяржаўнасці Беларусі, дэнацыяналізацыі

590