Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

Польшчы і ўсеагульная гісторыя, "палітыка, або азнаямленне вуч-

няў з творамі па пытаннях палітычных" і з "мясцовымі законамі і

правамі", а таксама польская мова. Рэформа піярскіх вучылішчаў

са спачуваннем была сустрэта радыкальна настроенымі коламі

шляхты. У другой палове XVIII ст. піярскія школы па свайму ўзроў-

ню былі ўжо лепш за езуіцкія і абслугоўвалі ўжо толькі маёмныя

слаі насельніцтва. Саперніцтва паміж ордэнамі прывяло да падзен-

ня папулярнасці езуітаў. У 60-я гады прыхільнікі гаспадарчых і

палітычных рэформаў пачалі патрабаваць больш глыбокіх пераўт-

варэнняў у галіне асветы.

Агульная рэформа асветы ў Рэчы Паспалітай адбылася ў пачат-

ку 70-х гадоў XVIII ст. Юрыдычнае афармленне яна атрымала ва

ўтворанай у 1773 г. Адукацыйнай камісіі — першага ў Еўропе

Міністэрства народнай адукацыі, а затым у выпрацаваным ёй і

выдадзеным у 1783 г. "Статуце, прадпісаным камісіяй народнай

асветы для акадэмій і школ Рэчы Паспалітай". У дзейнасці Адука-

цыйнай камісіі значны ўдзел прынялі вядомыя польскія асветнікі

канца XVIII ст Г. Калантай, Я. Снядэцкі і інш. Тон рэформе ў ВКЛ

задавалі Іаахім Храптовіч і Галоўная літоўская школа, у

прыватнасці I. Страйноўскі, К. Нарбут і інш.

Статут Адукацыйнай камісіі і мерапрыемствы, якія

ажыццяўляліся ёю ў галіне асветы, насілі ў цэлым прагрэсіўны

характар. Школа набывала свецкі напрамак і ад кіраўніцтва ёю

адхілялася духавенства. Са школы выганяліся схаластыка і тупое

завучванне. Выкладанне тэалогіі ў сценах школ было забаронена.

У навучальным плане значнае месца адводзілася прадметам фізіка-

матэматычнага цыкла, прыродазнаўчым навукам. Гуманітарныя

прадметы былі прадстаўлены ў праграме польскай і лацінскай гра-

матыкай, геаграфіяй, гісторыяй, заканадаўствам, "маральнай наву-

кай", логікай, палітэканоміяй, рыторыкай.

Адукацыйная камісія за 20 гадоў сваёй дзейнасці адкрыла 20

школ: у Гародні, Ваўкавыску, Барунах, Наваградку, Пінску, Бярэсці,

Жыровічах, Нясвіжы, Слуцку і інш. Гэтыя школы з'яўляліся сярэд-

няй ступенню навучання. Паспяховае заканчэнне любой з іх давала

права на паступленне ў вышэйшую навучальную ўстанову.

Рэформа асветы ў Рэчы Паспалітай супала з ліквідацыяй у 1773

601

г. Ордэна езуітаў. Гэта дазволіла перадаць справу кіраўніцтва асве-

тай у рукі спецыяльнага ўрадавага органа разам са школамі,

манастырамі, маёнткамі, грашовымі капіталамі, якія належалі

езуітам. Разам з тым з-за недахопу падрыхтаваных настаўнікаў

Адукацыйная камісія вымушана была выкарыстоўваць былых чле-

наў Ордэна езуітаў. Для падрыхтоўкі настаўнікаў пры Галоўнай

школе ў Вільні была створана настаўніцкая семінарыя.

Натуральна, што пры такіх умовах Адукацыйная камісія павінна

была сустрэць сур'ёзныя цяжкасці і супрацьдзеянне езуітаў. Яе

візітары (інспектары) у справаздачах аб наведванні школ адзначалі,

што настаўнікі-манахі, рэктары і прэфекты вучылішчаў ігнаруюць

Статут і працягваюць працаваць па-старому.

Рэформа асветы адпавядала інтарэсам прагрэсіўных колаў шлях-

ты Рэчы Паспалітай. Аднак яе рэальнае ажыццяўленне, асабліва ў

галіне пачатковага навучання, было вельмі цяжкай і амаль

непасільнай задачай, паколькі сапраўднымі гаспадарамі жыцця гра-

мадства заставаліся недальнабачныя прыгоннікі-феадалы. Імкненне

рэфарматараў даць народу хоць бы мінімум карысных ведаў заста-

лося толькі добрым намерам, паколькі ў школах, што знаходзіліся

пад наглядам памешчыкаў, улада і дух царквы не былі пахіснуты.

У пачатку 80-х гадоў у той частцы Беларусі, якая знаходзілася ў

складзе Рэчы Паспалітай, налічвалася больш як 200 пачатковых

школ, у якіх навучалася каля 2500 чалавек. 3 іх 30% былі дзецьмі

сялян, астатнія належалі да памешчыцкага саслоўя, шляхты. Наву-

чанне сялян было абмежавана рамкамі пачатковай школы, а яго

змест па-ранейшаму вызначаўся, галоўным чынам, каталіцкім ду-

хавенствам. Намаганні Адукацыйнай камісіі даць пачатковай шко-

ле свецкі напрамак натыкаліся не толькі на адсутнасць падрыхтава-

ных настаўнікаў, падручнікаў, памяшканняў, але і на прамое

процідзеянне прыгоннікаў.

Сярод навучальных устаноў Беларусі асаблівай увагі заслугоўва-

юць школы, заснаваныя ў Гародні кіраўніком Гарадзенскай эканоміі

Антоніем Тызенгаўзам: медыцынская, ветэрынарная, акушэрская,

чарчэння і малявання, фінансавых кантралёраў, каморнікаў, мастац-

ка-тэатральная і інш. Гэта былі першыя навучальныя ўстановы тако-

га тыпу ў Рэчы Паспалітай. Іх дзейнасць служыла далейшаму

602

развіццю адукацыі, навукі і мастацтва, пашырэнню асветніцкіх ідэй.

Асаблівае значэнне гарадзенскім школам прыдавала тое, што

вучыліся ў іх пераважна дзеці беларускіх прыгонных, якія паходзілі

з асабістых маёнткаў мецэната ў Паставах, Быцені і на Палессі. Для

выкладання Тызентаўз запрасіў высокакваліфікаваных спецыялістаў

з Францыі і Італіі. Гэта былі гарачыя прыхільнікі Асветніцтва. Так,

будаўнічую школу ўзначаліў італьянскі архітэктар Д.Сака, які ўзвёў

у Беларусі некалькі палацаў. Заснавальнікам і кіраўніком гарадзенс-

кай медыцынскай школы (акадэміі) быў французскі натураліст, вучо-

ны з еўрапейскім імем Ж.Э. Жьшібер.

Сярод беларускіх навучальных устаноў XVIII ст. заслугоўвае

ўвагі Полацкая калегія (у 1812 г. ператворана ў акадэмію з правамі

універсітэта). Яна знаходзілася ў руках езуітаў, якія дзякуючы падт-

рымцы Кацярыны II захавалі свае пазіцыі ў Беларусі нават пасля

скасавання Ордэна ў 1773 г. У калегіі на даволі высокім узроўні

было пастаўлена выкладанне моў, паэтыкі і рыторыкі, мастацкіх

дысцыплін. Пры калегіі былі узведзены будынкі музея (калекцыі

манет, усходнія і антычныя рэдкасці, больш чатырох тысяч адлівак

з бронзы), карціннай галерэі (калекцыя вучнёўскіх твораў) і тэатра.

Хутка павялічвалася бібліятэка. У канцы XVIII ст. яна стала буй-

нейшай на Беларусі (40 тыс. кніг). 3 1787 г. пры калегіі дзейнічала

друкарня, якая выдавала падручнікі і рэлігійную літаратуру на

польскай, лацінскай, рускай, французскай, нямецкай мовах і

латгальскім дыялекце латышскай мовы.

У цэлым школа і педагагічная думка другой паловы XVII—

XVIII ст. на Беларусі развівалася праз барацьбу рэлігійнага і свец-

кага асноў, асветніцтва і абскурантызму, рэакцыі і прагрэсіўных

плыняў. Важным этапам у развіцці асветы з'явілася дзейнасць Аду-

кацыйнай камісіі.

3 другой паловы XVII ст. беларускае кірылаўскае кнігадрука-

ванне ўступіла ў паласу заняпаду. Рэзка змяншаецца колькасць

брацкіх друкарняў і выпуск друкаванай кнігі. Часовае ажыўленне

дзейнасці магілёўскай Багаяўленскай друкарні — апошняй брацкай

друкарні ў Беларусі — адбылося ў канцы XVII ст., калі брацтва

перадало яе таленавітаму гравёру Максіму Вашчанку.

М. Вашчанка першым пачаў ужываць у кірылаўскім беларускім

603

кнігадрукаванні гравюры на медзі. 3 іншых гравёраў і ксілографаў

Багаяўленскай друкарні вядомы сын М. Вашчанкі Васіль, нейкі

Афанасій і Фёдар Англіейка. У пачатку XVIII ст., калі па рашэнні

брацтва М.Вашчанку было забаронена займацца Друкарскімі

справамі, знешні выгляд выданняў значна пагоршыўся. Друк стаў

неахайны, дошкі дзесяцігоддзямі ўжываліся старыя, зношаныя і

пашкоджаныя. Тэматыка друкаванай кнігі замыкаецца ў вузкіх рам-

ках літургічных выданняў.

У XVIII ст. Багаяўленская, Супрасльская і ГарадзеНская

друкарні выпусцілі некалькі выданняў для рускіх раскольнікаў.

Стараверская абшчына ў Беларусі паспрабавала наладзіць сталае

друкаванне раскольніцкай літаратуры.

3 канца XVII ст. беларускае нацыянальнае кнігадрукаванне цал-

кам канцэнтруецца ў сценах Супрасльскага базыльянскага манас-

тыра, дзе было выпушчана 420 выданняў, з іх беларускіх кірылаўс-

кага шрыфту - каля 60. У 1713 г. Супрасльская друкарня дамаглася

каралеўскага прывілею і зацвярджэння Рымскай кангрэгацыі. На

Замойскім царкоўным саборы 1720 г. яна атрымала манапольнае

права на выданне літургічнай уніяцкай літаратуры. Гэта паставіла

яе ў спрыяльныя ўмовы, дазволіла пашырыць яе і выпускаць

выданні вялікімі тыражамі. Самым выдатным кірылаўскім выдан-

нем Супрасльскай друкарні можна лічыць "Лексікон" (1722). 3 ка-

роткай прадмовы ў кнізе відаць, што прычынай выдання слоўніка

з'яўлялася пагалоўнае невуцтва уніяцкіх святароў у царкоўнасла-

вянскай мове. Над афармленнем кніг працаваў умелы гравёр

Лявонцій Тарасевіч. Супрасльская графіка ўяўляе прыклад творча-

га пераасэнсавання барока на нацыянальнай глебе, сведчыць аб

высокай ступені самавызначэння беларускай школы графікі і ўяў-

ляе сабой арыгінальную з'яву мастацтва беларускай кірылаўскай

кнігі. Друкарня дзейнічала да 1795 г. Яе выданні адыгралі знач-

ную ролю ў развіцці нацыянальнай культуры XVIII ст.

Кніжны рынак Беларусі ў канцы XVII — сярэдзіне XVIII ст. быў

напоўнены рэлігійнай літаратурай на лацінскай, польскай і царкоў-

наславянскай мовах. Друкаваліся ў асноўным трактаты па схалас-

тычнай філасофіі, жыцці святых, рэлігійна-маралізатарскія і

рэлігійна-палемічныя творы, календары, панегірыкі ў гонар вяль-

604

мож і, урэшце, маніфесты, пастановы і іншыя дакументы варагую-

чых магнацка-шляхецкіх партый. Свецкія кнігі каштавалі дорага і

на беларускай мове не выдаваліся. Бібліятэкі меліся толькі ў буй-

ных манастырах і палацах магнатаў, іх зборы былі недаступны

шырокаму колу чытачоў.

Пашырэнне асветніцкіх ідэй садзейнічала развіццю друкарска-

выдавецкай справы. Калі ў першай палове XVIII ст. у Беларусі

існавалі толькі дзве друкарні (Магілёў, Пінск), то ў другой палавіне

— ужо адзінаццаць: па тры ў Гародні і Магілёве і па адной у

Менску, Нясвіжы, Полацку, Слоніме, Шклове. У адрозненне ад

часоў контррэфармацыі ў эпоху Асветніцтва свецкая

літаратура пераважала над рэлігійнай.

У другой палове XVIII ст. у Беларусі з'явіліся першыя перыя-

дычныя выданні. Гародня стала трэцім горадам Рэчы Паспалітай

(пасля Варшавы і Вільні) і першым правінцыяльным цэнтрам, у

якім выходзіў свой друкаваны орган. Гэта была "Gazeta

grodzienska". Яна сведчыць пра імкненні прадстаўнікоў мясцовага

Асветніцтва (А.Тызенгаўз) узняць разумовы ўзровень шляхты,

уздзейнічаць на яе ў радыкальным напрамку. Першыя нумары газе-

ты ўбачылі свет у 1776 г. У перадавых артыкулах крытычна

абмяркоўваліся надзённыя грамадска-палітычныя праблемы (на-

прыклад, аб прыгнёце на захопленых Прусіяй землях), што для

таго часу было з'явай унікальнай. Па патрабаванню караля ў

Гародні ўвялі пасаду газетнага цэнзара.

3 Гародняй звязаны яшчэ два перыядычныя выданні XVIII ст. У

1792 г. тут нейкі час выдаваліся "Wiadomosci Grodzienskie" —

орган Таргавіцкай канфедэрацыі. На працягу 1796—1797 гг. у

Гародні выйшлі першыя 52 нумары газеты "Kurier Litewski" (по-

тым перанесена ў Вільню). У дадатках да яе часта публікаваліся

паведамленні з розных куткоў Беларусі.

Такім чынам, у другой палове XVIII ст., пасля контррэфарма-

цыйнага застою, у сістэме адукацыі і кнігадрукавання Беларусі

наступіў перыяд ажыўлення, выкліканы ўплывам асветніцкіх ідэй.

605

ЛЕКЦЫЯ 36

ЛІТАРАТУРА I МАСТАЦТВА

ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XVII—XVIII ст.

• Літаратура.

• Тэатр. Музыка.

• Архітэктура.

• Выяўленчае мастацтва.

Літаратура

Беларуская літаратура ў другой палове XVII—XVIII стст.

развівалася ў вельмі неспрыяльных умовах узмацнення нацыяналь-

на-рэлігійнага прыгнёту, паланізацыі вярхоў грамадства, звужэння

сферы ўжывання беларускай мовы. Яны стрымлівалі развіццё на-

цыянальнай літаратуры, якая стала, за рэдкімі выключэннямі,

рукапіснай і ананімнай. Шмат з яе помнікаў да нашага часу не

дайшлі або яшчэ не знойдзены, а вядомыя творы з цяжкасцю пад-

даюцца дакладнаму датаванню і лакалізацыі. Большасць мясцовых

аўтараў пісалі на польскай, лацінскай, стараславянскай мовах, а з

70-х гадоў XVIII ст, калі беларускія землі сталі ўваходзіць у склад

Расіі, таксама на рускай мове. З'явіліся творы двухмоўныя (бела-

руска-ўкраінскія, беларуска-польскія), якія адначасова належаць

дзвюм суседнім літаратурам. У шматмоўнай літаратуры Беларусі

ўласна беларуская літаратура складала толькі частку — больш

значную — ў другой палове XVII — першай палове XVIII ст. і

менш значную ў часы Асветніцтва.

Беларуская літаратура другой паловы XVII—XVIII стст. мела

пераходны характар. У ёй адбываўся складаны працэс пераходу ад

сярэдневяковых ідэй і мастацкіх формаў да ідэй і формаў новага

часу. Літаратура станавілася ўсё больш свецкай і дэмакратычнай.

Адміралі адны жанры (летапісы, палемічная і жыційная проза,

панегірычныя вершы) і нараджаліся іншыя (песенна-інтымная

лірыка, гумарыстычная і парадыйна-сатырычная паэзія,

інтэрмедыя, камедыя). Кніжная старажытнабеларуская мова пасту-

пова змянялася новай літаратурнай мовай, якая ўжо абапіралася на

жывую, гутарковую мову. Аднак паколькі адсутнічала друкаваная

606

трыбуна, паколькі літаратура заставалася пераважна рукапіснай і

ананімнай, выпрацоўка новых агульных формаў адбывалася доўга і

пакутліва. Кожны аўтар абапіраўся яшчэ на гаворку сваёй роднай

мясцовасці, злоўжываў запазычаннямі. У выніку пераходны перы-

яд, які ў суседніх рускай і польскай літаратурах заняў паўстагод-

дзя, у беларусаў зацягнуўся прыкладна на паўтара стагоддзя.

У развіцці беларускай літаратуры пераходнага перыяду выразна

выдзяляюцца два этапы. На першым этапе — другая палова XVII ст.

— першая трэць XVIII ст. — вядучым мастацкім напрамкам (сты-

лем) шматмоўнай літаратуры Беларусі і беларускай літаратуры, у

прыватнасці, з'явілася барока, якое спалучала ў сабе рэнесансныя і

сярэдневяковыя традыцыі. У адрозненне ад рэнесансу прадстаўнікі

гэтага напрамку апелявалі не да розуму, а да пачуццяў чалавека,

яго веры ў звышнатуральныя сілы. Для твораў барока характэрныя

шматзначнасць, метафарычнасць, кантраснасць, парадаксальнасць,

сумяшчэнне несумяшчальнага (узнёслага і нізкага, трагічнага і

камічнага). Перавага аддавалася вонкавай форме, якая рабілася ўсё

больш ускладнёнай і вычварнай. У адрозненне ад рэнесанснай

літаратуры, якая паказвала чалавека цэльным і паслядоўным, герой

літаратуры барока ўнутрана раздвоены і супярэчлівы. Містыка ў ім

бярэ верх над розумам, анархізм — над пачуццём абавязкаў і гра-

мадзянскасцю, песімізм — над верай у будучыню.

Аднак як мастацкае светаўспрыманне барока значна шырэй,

чым ідэалогія контррэфармацыі. Для барока не былі чужыя такса-

ма гуманістычныя, асветніцкія тэндэнцыі. Пры ўсёй сваёй ідэа-

лістычнасці эстэтыка барока з'явілася крокам наперад у мастацкім

развіцці Беларусі.

Беларускаму барока ўласцівыя розныя ідэйныя і фармальна-сты-

лявыя тэндэнцыі, розныя "шцілі". Для "высокага", часцей за ўсё

элітарнага, феадальна-арыстакратычнага барока, характэрны рыта-

рычная прыўзнятасць, ускладнёнасць формы, сімвалічнасць. Тво-

ры "сярэдняга" стылю задавальнялі эстэтычныя запатрабаванні

збяднелай шляхты і гараджан. На гэтым "узроўні" актыўна зас-

войваліся заходнееўрапейскія традыцыі, аднак не гублялася сувязь

і з роднай глебай. Урэшце, існавала "нізкае" барока, народнае і

напаўнароднае па сваім змесце. Яно было прадстаўлена інтымна-

607

песеннай лірыкай, парадыйна-сатырычнай паэзіяй, інтэрмедыямі,

батлеечнымі п'есамі і сатырычнай прозай. 3 "высокім" барока звя-

зана старая традыцыя беларускай літаратуры,- з "сярэднім" і

"нізкім" — новая, найбольш для яе перспектыўная.

Ля вытокаў "несур'ёзнай" прозы ў беларускай літаратуры стаіць

прамова "Мялешкі" і "Ліст да Абуховіча". У гэтых творах першай

паловы XVII ст. ужо прыкметныя асобныя рысы новага мастацкага

напрамку барока, таму іх разглядаюць як этапныя з'явы ў гісторыі

беларускай літаратуры.

Найбольш цікавымі помнікамі парадыйна-сатырычнай прозы

другой паловы XVII — першай паловы XVIII ст. з'яўляюцца "Гра-

мата, пісаная да святога Пятра", "Казанне рускае", "Прамова

русіна", "Прамова русіна аб нараджэнні Хрыста", "Казанне рускае

схізматычнае". Гэтыя творы парадзіравалі кананічную літаратуру, у

першую чаргу Біблію, пазбаўляючы яе арэолу святасці і, такім

чынам, былі накіраваны супраць ідэалогіі контррэфармацыі.

Пэўнае развіццё атрымала таксама гісторыка-мемуарная проза,

мясцовае летапісанне (віцебскі і магілёўскі гарадскія летапісы). Да

пачатку XVIII ст. яны пераважна перайшлі на польскую мову. Да

нашых дзён дайшло нямала дыярыўшаў мясцовай шляхты — мінскага

ваяводы К.Завішы, навагрудскага шляхціча С. Незабытоўскага і інш.

Гэтыя помнікі ўяўляюць значную гісторыка-пазнавальную цікавасць.

Вялікую гісторыка-літаратурную каштоўнасць мае арыгінальная

хроніка, складзеная ў канцы XVII — першай палове XVIII ст.

жыхарамі Магілёва Трафімам Суртай і Юрыем Трубніцкім.

Храналагічна яна ахоплівае перыяд з 1526 г. да 1746 г. Магілёўская

хроніка — гэта адзіны ў сваім родзе летапісны твор у славянскіх

літаратурах пераходнага перыяду.

3 пераходным перыядам звязаны першыя прыкметныя крокі бе-

ларускай драматургіі. Яна была прадстаўлена камічнымі

інтэрмедыямі (інтэрлюдыямі) да школьных драм, якія ставіліся на

сцэнах мясцовых езуіцкіх калегій (Гародня, Полацк, Орша і інш.).

Ствараліся гэтыя драмы выкладчыкамі ў адпаведнасці з канонамі

паэтыкі і выконваліся вучнямі з нагоды рэлігійных святаў (нарад-

жэнне, Пасха), публічных экзаменаў і прыезду знакамітых асоб. У

ролі гледачоў выступалі тыя ж вучні, іх бацькі, мясцовая шляхта,

608

зрэдку простыя гараджане. Прадстаўленні служылі ўцілітарным,

дыдактычным мэтам — лепшаму засваенню вучэбнага матэрыялу.

Школьныя драмы пісалі на лацінскай мове (радзей — на

польскай і стараславянскай). Сюжэты для іх браліся з Бібліі (ства-

рэнне свету, нараджэнне, мукі і ўваскрэсенне Хрыста), жыцій свя-

тых, антычнай і славянскай гісторыі.

Больш дэмакратычнымі былі інтэрмедыі, якія ўключаліся ў

школьныя драмы "для разрадкі". Яны напісаны на больш зразуме-

лай гледачу беларускай (ці польскай) мове. Сюжэты інтэрмедый

браліся пераважна з навакольнай рэчаіснасці. Першыя беларускія

"ўстаўкі" ў лацінскія і польскія школьныя драмы з'явіліся яшчэ ў

канцы XVI — першай палове XVII ст. У наступны час гэты жанр

атрымлівае значнае развіццё. Спачатку гэта яшчэ не былі самастой-

ныя творы, а беларускія сцэнкі, "абрамляючыя" школьную драму і

цесна звязаныя з яе дзеяннем. Такімі з'яўляюцца "Размова Івана са

слугой", "Схізматык і уніят-католік" і інш. Усяго ад езуіцкага

школьнага тэатра захавалася больш як 20 беларускіх і польска-

беларускіх празаічных і вершаваных інтэрмедый. Іх дзеючыя асо-

бы — селянін, польскі пан, яўрэй, казак, цыган, поп, слуга.

Асаблівасцю інтэрмедый з'яўляецца тое, што яны былі разлічаны

на менш адукаванага гледача.

Значнага развіцця ў часы барока дасягнула беларуская лірычная

паэзія — духоўная і свецкая. Духоўная лірыка была прадстаўлена

рэлігійнымі, пераважна уніяцкімі гімнамі, псалмамі, дыдактычнымі

вершамі. Крыніцамі для іх з'яўлялася Біблія, жыцці святых,

апакрыфічная і царкоўна-рэлігійная літаратура.

Найбольш значнымі прадстаўнікамі высокага "шцілю"

з'яўляліся Сімяон Полацкі і Андрэй Белабоцкі, якія працавалі ў

другой палове XVII ст. Іх спадчына належыць беларускай і рускай

літаратурам. Гэтыя ўраджэнцы Беларусі пашырылі сярод усходняга

славянства, у першую чаргу ў Расіі, духоўную паэзію, панегірычна-

геральдычныя вершы, характэрныя для польскага і заходнееўра-

пейскага барока. Асноўныя творы С.Полацкага і А.Белабоцкага

сведчаць, што іх аўтары былі ідэалістамі, метафізікамі. Адсюль —

культ духоўнага, пагарда да чалавечага цела, ідэя хуткаплыннасці і

марнасці зямнога жыцця.

609

У першай палове XVIII ст. адбываецца паступовае адміранне

духоўнай паэзіі.

У свецкай лірыцы другой паловы XVII — першай паловы XVIII

ст. знайшлі адлюстраванне злабадзённыя пытанні часу: сацыяльная

няроўнасць, бесчалавечнасць феадальнага грамадства, злоўжыван-

не мясцовых улад. Аб'ектам крытыкі, асмяяння з'яўляліся таксама

розныя чалавечыя парокі.

"Сярэдняе" і "нізкае" барока прадстаўлена ў паэзіі пераважна

песенна-інтымнай лірыкай. Больш масавая па ўзнікненню і распаў-

сюджванню, гэтая лірыка ў адрозненне ад "высокай" паэзіі была

трывала звязана з народнай творчасцю, з жывой, гутарковай мовай.

Беларуская любоўная лірыка — спецыфічная, характэрная з'ява

другой паловы XVII — першай паловы XVIII ст. Яна нараджалася і

развівалася ў асяроддзі мяшчанства, збяднелай шляхты. Яе

аўтарамі былі шкаляры і бакаляры, напаўпрафесійныя акцёры і

музыканты — ўсе тыя, хто, вандруючы ў пошуках ведаў і ўражан-

няў, зарабляў сабе на хлеб вершам і песняй.

Працоўны люд, для якога дзверы да пісьма і навукі былі зачыне-

ны, жыў вуснай народнай творчасцю. У асноўных фальклорных

жанрах (песнях, легендах, казках) і ў творах малога бытавога жан-

ру (прымаўках, прыказках, прытчах, замовах, павер'ях, загаворах.

шэптах, чарах, анекдотах і інш.) адлюстроўваліся ўсе бакі народна-

га жыцця, высмейваліся фанабэрыстыя шляхцічы, суддзі-хабарнікі,

шарлатаны-лекары, ліцамеры-манахі.

Такім чынам, нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы, беларуская

літаратура зрабіла прыкметны крок уперад. Гэта быў перыяд пера-

асэнсавання каштоўнасцей і традыцый, вылучэння з пісьменства

ўласна мастацкай творчасці, павышэння цікавасці да народнага

жыцця. Ва ўмовах асімілятарскага ўздзеяння польскай культуры

асабліва плённым з'явіўся зварот да фальклору, жывой гутарковай

мовы. У часы барока наступіў крызіс усёй сістэмы старой беларус-

кай літаратуры. Адначасова выспявалі новыя эстэтычныя з'явы,

якім належала будучыня.

У 40—50-я гады XVIII ст. літаратура Беларусі ўступіла ў новы

перыяд свайго развіцця. Дабратворны ўплыў на яе зрабілі ідэі

Асветніцтва. На жаль, асветніцкія павевы не далі вынікаў адразу і

610