Крэнь І.П. (рэд.) Гісторыя Беларусі у 2 ч. Частка 1. Са старажытных часоу да канца XVIII ст. курс лекцый

Подождите немного. Документ загружается.

значнай часткі мясцовай інтэлігенцыі вялікую культурна-

гістарычную місію ўзяло на сябе запрыгоненае і бяспраўнае сялян-

ства, якое зберагло нацыянальныя традыцыі і мову. Менавіта вёска

менш за усё паддалася культурна-моўнай асіміляцыі. Сацыяльная

база беларускамоўнай кулыуры звузілася тады да сялянства,

гарадскіх нізоў, уніяцкага святарства, часткі дробнай і сярэдняй

шляхты, якія не паддаліся прымусовай паланізацыі., яе носьбітам у

сакральнай сферы засталося уніяцкае духавенства. У патрыятыч-

ных базыльянска-уніяцкіх колах ішло супраціўленне польскамоў-

наму засіллю.

Грамадска-палітычная думка. Навука

Часы контррэфармацыі (другая палова XVII — першыя дзеся-

цігоддзі XVIII ст.) былі часамі глыбокага заняпаду грамадска-

палітычнай і філасофскай думкі Беларусі. Адбыўся разрыў з трады-

цыямі Адраджэння. У поглядах на мінулае і сучаснае чалавецтва

адраджаецца правідэнцыяналізм. Праз гістарычныя, педагагічныя і

рэлігійна-палемічныя творы навязваецца ідэя аб боскім кіраўніцтве

ходам гісторыі і чалавечымі лёсамі. У філасофіі непадзельна пана-

ваў ідэалізм, містыка, сярэдневяковая схаластыка, што выкладалася

ў езуіцкіх калегіях. Філасофія ператварылася ў служанку багаслоўя

і аказалася замкнёнай у манастырскіх келлях і навучальных уста-

новах, якія кантраляваліся царквой. У пачатку XVIII ст. з'явіліся і

мясцовыя прыхільнікі суб'ектыўнага ідэалізму. Найбольш значным

сярод іх быў гісторык і царкоўны публіцыст Ян Пашакоўскі, які

выкладаў у Слуцку і Нясвіжы, рэктар Жодзішскай калегіі К. Вяр-

біцкі, тэолаг А. Кярсніцкі, жыццё якога звязана з Гародняй і Слуц-

кам. Іх творы з'яўляліся тыповым узорам контррэфармацыйнай

літаратуры. У каталіцкай публіцыстыцы тэарэтычна абгрунтоўва-

ліся нацыянальныя і рэлігійныя праследаванні ў Рэчы Паспалітай.

Контррэфармацыя стварыла неспрыяльныя ўмовы для навуко-

вай і філасофскай дзейнасці. Прагрэсіўных грамадскіх дзеячаў і

вучоных праследавалі. Пакінуў Беларусь і пасяліўся ў Маскве вя-

домы беларуска-рускі паэт, педагог і мысліцель Сімяон Полацкі.

Ён стаў першым у Расіі прафесійным пісьменнікам і пакінуў пасля

сябе цэлую школу паэтаў; адчыніў сваю, незалежную ад патрыяр-

591

хавай цэнзуры, друкарню, першай кнігаю якой быў "Букварь языка

славенска"; напісаў праект першай у Расіі вышэйшай навучальнай

установы, паводле якога потым стваралася маскоўская Славяна-

грэка-лацінская акадэмія; стаяў ля вытокаў першага ў Расіі тэатра;

асабіста вучыў спадкаёмцаў трона — царэвічаў Аляксея, Фёдара,

царэўну Соф'ю, а таксама наглядаў за выхаваннем Пятра I.

Пераехаў з Беларусі ў Маскву паэт і філосаф Ян (Андрэй)

Белабоцкі. Трагічна абарвалося жыццё выдатнага матэрыяліста і

атэіста Казіміра Лышчынскага. Не знайшоў на радзіме ўмоў для

сваёй дзейнасці Ілля Капіевіч, які па даручэнню Пятра I пісаў і

выдаваў у Галандыі навучальныя дапаможнікі на рускай мове. Наву-

ка ў Рэчы Паспалітай апынулася на задворках грамадскага жыцця.

I ўсё ж ноч контррэфармацыі не была беспрасветнай. Яе

асвятлялі іскры вальнадумства, стыхійнага матэрыялізму. У 80-я

гады XVII ст. падсудак брэсцкага земскага суда, выхаванец езуіцкіх

калегій Брэста, Кракава, Каліша і Львова Казімір Лышчынскі

(1634—1689) напісаў на лацінскай мове трактат "Аб неіснаванні

Бога". На думку Лышчынскага, чые погляды складаліся пад уплы-

вам філасофіі антычнасці і рэнесансу, Бог з'яўляецца плодам чала-

вечай фантазіі і памылак. Філосаф адмаўляў бессмяротнасць душы

і абвяшчаў розум вышэйшым аўтарытэтам у пытаннях пазнання.

Аўтар трактата марыў убачыць "свет без улады, гарады без

начапьнікаў, народы без гаспадароў". Каталіцкія інквізітары жор-

стка расправіліся з беларускім вальнадумцам. У 1689 г. ён быў

абезгалоўлены і спалены на вогнішчы ў Варшаве.

У другой палове XVII ст. у Беларусі пачынаюць пашырацца ідэі

ранняга Асветніцтва. Яго прыхільнікі заклікаюць абапірацца на

свецкія веды, правесці дзяржаўныя рэформы (асабліва ў галіне

фінансаў і права). Раннія асветніцкія ідэі праявіліся ў творчасці

паэтаў і мысліцеляў Сімяона Полацкага і Андрэя Белабоцкага, якія

абаранялі права навукі на існаванне, незалежнае ад рэлігіі,

выступалі супраць цемрашальства і забабонаў. Яны разглядалі ас-

вету як універсальнае лякарства ад грамадскага зла, класавай

няроўнасці. У 1709 г. беларускі шляхціч Станіслаў Шчука выдаў

на лацінскай мове свой трактат "Зацменне Польшчы". Выказваючы

інтарэсы сярэдняй шляхты, ён прапаноўваў правесці шэраг рэфор-

592

маў (адабраць у магнатаў каралеўскія маёнткі, перадаць у рукі

дзяржавы ўтрыманне школ, зрэфарміраваць фінансы і ўзброеныя

сілы), заклікаў да распаўсюджвання ведаў, выношваў планы ства-

рэння мясцовай газеты. Шчука быў прыхільнікам ідэй славянскага

адзінства, дружбы народаў Рэчы Паспалітай і Расіі.

Перадавымі для свайго часу былі погляды ўраджэнца

Мсціслаўшчыны, выпускніка Слуцкай гімназіі Іллі Капіевіча

(1651—1714) — паплечніка Пятра I і прапагандыста свецкіх ведаў.

Абвінавачаны ў здрадзе каралю і вялікаму князю, Капіевіч быў

вымушаны эмігрыраваць на Захад і з сярэдзіны 1660-х гадоў жыў у

Галандыі, дзе ў 1697—1698 гг. пазнаёміўся з Пятром I. Дзеля славы

"царского величества" і "на сусветную карысць Вялікарасійскай

дзяржавы", як ён сам любіў адзначаць, наш зямляк пераклаў на

рускую мову і выдаў у Амстэрдаме, Капенгагене, Гданьску і Маскве

каля 20 кніг, у тым ліку падручнікі па граматыцы (з беларускім

моўным матэрыялам), арыфметыцы, астраноміі, навігацыі, слоўнікі і

пераклад баек Эзопа; стаў пачынальнікам грамадзянскага шрыфту.

Праца па артылерыі вучонага з Беларусі Казіміра Семяновіча

выдавалася на лацінскай мове ў Амстэрдаме, а потым перакладала-

ся на французскую, нямецкую і англійскую мовы. Наш зямляк

адным з першых у сусветнай навуцы прапанаваў праект шматсту-

пеньчатай ракеты.

С. Полацкі, КЛышчынскі і іншыя прадстаўнікі ранняга бела-

рускага Асветніцтва з гонарам працягвалі гуманістычныя і рацыя-

налістычныя традыцыі Францыска Скарыны і Сымона Буднага.

У сярэдзіне XVIII ст. сацыяльна-эканамічнае ажыўленне і

ўзнікненне першых элементаў капіталістычнага ўкладу выклікалі

пэўны ўздым навуковага, культурнага і ідэалагічнага жыцця. Пачы-

наецца складаны працэс фарміравання буржуазнага светапогляду.

Пераходны характар перыяду абумовіў супярэчлівасць і непасля-

доўнасць філасофскіх і грамадска-палітычных вучэнняў.

У 50—60-я гады XVIII ст. грамадска-палітычная і філасофская

думка пачала выходзіць з доўгага заняпаду. Паступова адбываецца

секулярызацыя грамадскага мыслення. Сярэдневяковая схаластыка

і абскурантызм часоў контррэфармацыі саступаюць месца рацыя-

налізму, культу розуму.

593

У другой палове XVIII ст. у Беларусі з'яўляецца цэлая плеяда

філосафаў, вучоных, даследчыкаў прыроды, якія падзялялі ідэі

Асветніцтва, з рацыяналістычных пазіцый выступалі супраць

рэлігійнага абскурантызму, шляхецкай анархіі, але за асабістую

свабоду сялян, за грамадскія рэформы. Яны даказваюць штучнасць

прыгоннага права, яго эканамічную няздольнасць.

Асновай з'яўлення і шырокага распаўсюджвання асветніцкай

думкі з'яўляецца нараджэнне новых, буржуазных грамадскіх ад-

носін. Але паколькі гэтыя адносіны былі слаба развітыя, паколькі ў

ролі трэцяга саслоўя ў Беларусі выступала пераважна дробная шлях-

та, светапогляд ранніх асветнікаў Беларусі не адрозніваўся пасля-

доўнасцю. Лічылася, што выправіць сусветнае становішча можна

шляхам паступовых рэформаў, а для гэтага дастаткова змяніць думкі

людзей, выхаваць у чалавеку высокія грамадзянскія пачуцці.

Радыкальная думка Беларусі складвалася пад уплывам польскай,

заходнееўрапейскай і рускай асветніцкай думкі.

Да найбольш відных прадстаўнікоў асветніцкай думкі Беларусі

трэба аднесці К. Нарбута, Б. Дабшэвіча, М. Пачобута-Адляніцкага,

М. Карповіча, I. Храптовіча, А. Доўгірда, С. Юндзіла, В. Яблонска-

га, I. Яленскага. Дзякуючы ім на змену контррэфармацыйнай сха-

ластыцы прыйшоў рэлігійны скептыцызм. У сваіх працах яны шы-

рока абапіраліся на здабыткі прыродазнаўчых навук, дасягненні

славянскай і заходнееўрапейскай рацыяналістычнай філасофіі.

Адным з першых выступіў супраць схаластыкі ўраджэнец Лід-

чыны Казімір Нарбут. У сваіх працах ён сцвярджаў, што філасофія

павінна служыць грамадству, прагрэсу краіны. У Беларусі ў Нарбу-

та было шмат аднадумцаў, вучняў і паслядоўнікаў.

Вялікі ўклад у развіццё філасофіі ўнеслі Бенядзікт Дабшэвіч і

Анёл Доўгірд. Яны выкладалі ў розных школах Беларусі, а потым

сталі прафесарамі Віленскага універсітэта. Абодва займаліся пы-

таннямі логікі, этыкі і псіхалогіі, крытыкавалі суб'ектыўны ідэалізм і

ў той самы час перабольшвалі значэнне ведаў у развіцці грамадства.

Еўрапейскую папулярнасць здабыў сваімі працамі Саламон

Маймон. Ён нарадзіўся каля Нясвіжа, доўгі час жыў у Беларусі,

ведаў беларускую мову. Потым пераехаў у Берлін, дзе напісаў шэ-

раг прац на лацінскай і нямецкай мовах. У іх Маймон выступіў як

594

адзін з першых каментатараў і крытыкаў I. Канта. Наш зямляк быў

добра знаёмы з I. Гётэ і Ф. Шылерам, якія высока цанілі яго і

станоўча характарызавалі ў сваіх лістах.

Шырока вядома ў Еўропе было таксама імя ўраджэнца Гарад-

зеншчыны Марціна Пачобута-Адляніцкага. За заслугі ў галіне

прыродазнаўства ён выбіраўся членам-карэспандэнтам Парыжскай

акадэміі навук і Лонданскага астранамічнага таварыства. Жыццё

Пачобута-Адляніцкага цесна звязана з Беларуссю. Ён выкладаў ма-

тэматыку і астраномію ў Полацку, рабіў астранамічныя вымярэнні

ў Навагрудку. У 1780—1799 гг. быў рэктарам Віленскай галоўнай

школы, дзе правёў шэраг карэнных рэформаў. У асобе Пачобута-

Адляніцкага спалучаўся вучоны і паэт. Назіраючы за нябеснымі

целамі, ён апісваў іх не толькі ў навуковых трактатах, але і ў

класічных одах на польскай і лацінскай мовах.

Погляды Пачобута-Адляніцкага падзялялі яго сучаснікі і паплечнікі

— ураджэнец Лідчыны Станіслаў Юндзіл і гарадзенскі медык

Валянцін Яблонскі. Першы з іх нейкі час кіраваў піярскай школай у

Шчучыне, заснаваў там батанічны сад, а потым, стаўшы прафесарам

Віленскага універсітэта, апісаў раслінны свет Беларусі і Літвы. Асоба

Яблонскага цікавая для нас тым, што ён прапагандаваў свае радыкаль-

ныя погляды сярод сялян, заклікаў іх не выконваць феадальныя

абавязкі, не плаціць падаткаў. Гродзенскага вальнадумца абвінавачвалі

ў тым, што ён раз'язджаў па вёсках, каб узняць народ на паўстанне.

Ідэю аб "натуральнай" роўнасці ўсіх людзей, буржуазную па

сваёй сутнасці, пашыралі ў Беларусі ўраджэнец Камянца Міхаіл

Карповіч, жыхар Шчорсаў на Наваградчыне Іаахім Храптовіч, па-

сол ад Лідскага павета Юзаф Нарбут, мінчанін Сцяпан Быкоўскі,

мсціслаўскі ваявода Францішак Хамінскі і інш. У іх навуковых

трактатах, соймавых прамовах і касцёльных казаннях, якія

выдаваліся асобнымі брашурамі на польскай мове, ёсць завуаліра-

ваныя або і прамыя выпады супраць прыгонніцтва, заклікі даць

сялянам асабістую свабоду, правесці рэформы.

Адным з найбольш актыўных і паслядоўных прыхільнікаў рэ-

формаў у Беларусі быў падканцлер (з 1793 г. канцлер) Вялікага

княства Літоўскага Іаахім Храптовіч (1729—1812). Ён лічыў дзей-

насць земляроба асновай грамадскага быцця. Селянін, на яго думку,

595

павінен быць пісьменным, асабіста незалежным, зацікаўленым у

выніках працы. Свае тэарэтычныя разважанні, выкладзеныя ў

"Інструкцыі" 1790 г. і ў шэрагу артыкулаў, Храптовіч імкнуўся

рэалізаваць на практыцы. У яго маёнтках Шчорсы і Вішнева сяляне

былі пераведзены на чынш, вучыліся ў школах. Шырокую вядомасць

набыла бібліятэка Храптовічаў, у якой было каля 10 тыс. кніг, у тым

ліку шмат беларускіх старадрукаў, а таксама мастацкія калекцыі. Пяру

шчорсаўскага асветніка належаць не толькі філасофскія і эканамічныя

трактаты, але і артыкулы па эстэтыцы, вершы на польскай, лацінскай і

беларускай мовах. У канцы 80-х гадоў Храптовіч быў кіраўніком

літоўскай Адукацыйнай камісіі, склікаў з'езды настаўнікаў,

інспектаваў работу школ. Шматбаковая дзейнасць Храптовіча была

высока ацэнена дзеячамі французскай буржуазнай рэвалюцыі.

А.Мірабо пісаў пра ято: "Я не ведаў лепшага эканаміста ў галіне

практыкіяк па сумленнасці свайгорозуму, так і па дабраце сэрца".

Яркім прадстаўніком асветніцкай думкі Беларусі з'яўляецца

шляхціч Мазырскага павета Іосіф Яленскі. За ўдзел у паўстанні пад

кіраўніцтвам Касцюшкі ён быў у 1794 г. арыштаваны і сасланы ў

Салавецкі манастыр, дзе і скончыў у 1813 г. свой жыццёвы шлях. У

польскіх і рускіх рукапісных творах Яленскага абвяшчалася адмена

прыгоннага права і саслоўных прывілеяў дваранства, роўнасць усіх

грамадзян незалежна ад веравызнання. Спадчына Яленскага з'яўля-

ецца выдатным помнікам перадавой думкі Беларусі XVIII ст. У ёй

адлюстравалася шляхецкая рэвалюцыйнасць невядомага доўгі час

аўтара, чые погляды блізкія да поглядаў А.Радзішчава. Яленскі ад-

ным з першых загаварыў пра неабходнасць знішчэння дваранства.

аб'яднання рэвалюцыйных сіл рускага, польскага і беларускага на-

родаў. Найбольш ярка і вобразна напісаны публіцыстычны твор

Яленскага "Добрая вестка да Ізраіля Расійскага".

Вялікія заслугі ў распаўсюджванні натуральных ведаў у

Беларусі належаць французскаму асветніку Жану Эмануэлю

Жыліберу. Ён заснаваў Гродзенскую медыцынскую школу

(акадэмію), якая стала першай вышэйшай медыцынскай навучаль-

най установай на Беларусі, а пры ёй анатамічны "тэатр", музей

гісторыі прыроды, батанічны сад і бібліятэку з працамі

французскіх энцыклапедыстаў. 3 дапамогай сваіх вучняў Жылібер

596

арганізаваў шэраг навуковых экспедыцый па Беларусі, апісаў мяс-

цовую флору ў даследаваннях, выдадзеных у Гародні і Вільні.

Буйным прадстаўніком філасофскай і грамадска-палітычнай думкі

быў Георгій Канінскі. На працягу 40 год (1755—1795) яго дзейнасць

і літаратурная творчасць былі звязаны з Беларуссю. Канінскі з'яўляўся

прыхільнікам Арыстоцеля і логікаў эпохі Адраджэння. Ён даказвае

існаванне Бога як канечнай прычыны ўсяго існуючага, лічыць, што

матэрыяльны свет складаецца з формы і матэрыі і г.д. Разам з тым у

яго заўважаецца адыход ад схаластычнай артадоксіі: ён спадзяецца на

розум больш, чым на веру. Канінскі выказвае ўпэўненасць у здольнасці

людзей пазнаваць навакольны свет, з павагай гаворыць пра тэорыю

Каперніка, выказвае думкі аб незнішчальнасці розных формаў

матэрыі, іх узаемаператварэннях. I хоць ён станоўча ставіцца да пры-

родазнаўчых навук, аднак, як духоўная асоба (епіскап магілёўскі),

рашуча выступае супраць атэістычных вывадаў.

Дзейнасць епіскапа надзвычай супярэчлівая. Ён займаўся праваа-

барончай дзейнасцю - змагаўся за захаванне і адраджэнне правас-

лаўя на Беларусі. У 1765 г. выступіў перад каралём Рэчы Паспалітай

у абарону правоў дысідэнтаў. Прамова набыла шырокую вядомасць

у Еўропе, была перакладзена на многія мовы як узор абароны

верацярпімасці. Не атрымаўшы разумення з боку ўлад Рэчы

Паспалітай, звяртаўся з просьбамі аб дапамозе праваслаўным, да

расійскіх імператрыц Лізаветы і Кацярыны II. Г.Канінскі супрацьпа-

стаўляў бязладдзю Рэчы Паспалітай палітыку рэформ у Расіі, распа-

чатых Пятром I. Епіскап ідэалізаваў працэсы, якія адбываліся ў Расіі.

Ён выяўляў і абараняў інтарэсы Расійскай імперыі, у межах якой

нарадзіўся і выхоўваўся. Актыўна ўдзельнічаў у Слуцкай

канфедэрацыі ў 1767 г., якая праходзіла пры падтрымцы Расіі.

Канінскі адкрыў у Магілёве друкарню, духоўную семінарыю, сабраў

шмат дакументаў і пакінуў шэраг тюраў па гісторыі праваслаўнай

царквы, з'явіўся стваральнікам Мінскай епархіі, у 1793 г. быў абра-

ны ў Сінод, а праз 200 гадоў кананізаваны.

Стан асветы. Кнігадрукаванне

Развіццё асветы ў другой палове XVII—XVIII стст. адбывалася

ў вельмі неспрыяльных умовах. У канцы XVII ст. асвета становіцца

597

манаполіяй каталіцкай і уніяцкай цэркваў, беларуская мова была

выцеснена з пісьмовага ўжывання польскай.

Агульнаадукацыйнае значэнне брацкіх школ у гэты перыяд было

нязначнае як з-за іх нешматлікасці, саслоўнай абмежаванасці, так і з-

за панавання рэлігійнага светапогляду ў праграме гэтых школ. Най-

больш вядомымі былі Магілёўская і Полацкая брацкія школы. Восем

гадоў (1656—1664) прысвяціў дзейнасці ў Полацкай брацкай школе

выдатны прадстаўнік беларускай і рускай грамадска-палітычнай і

філасофскай думкі Сімяон Полацкі. У канцы XVII або ў пачатку

XVIII ст. большасць брацкіх школ спыніла сваё існаванне.

У канцы XVII ст. школьная адукацыя сканцэнтравалася ў асноў-

ным у руках розных манаскіх ордэнаў. Найбольш густую сетку

сваіх школ у Беларусі мелі езуіты. Цэнтрам адукацыі і навукі на

Беларусі была Віленская езуіцкая акадэмія, якая мела статус уні-

версітэта. Яна славілася ва Усходняй Еўропе талентам і вучонасцю

шэрага сваіх выкладчыкаў і выпускнікоў, сярод якіх М. Сматрыцкі,

С. Полацкі, А. Каяловіч, А. Алізаровіч, М. Сарбеўскі, М. Пачобут-

Адляніцкі, С. Юндзіл, Ж. Жылібер, А. Снядэцкі. 3 роспускам Ор-

дэна езуітаў акадэмія перайшла пад апеку Адукацыйнай камісіі,

была пераўтворана ў школу новага тыпу і з 1781 г. называлася

Галоўнай школай ВКЛ.

Карыстаючыся шырокай палітычнай і матэрыяльнай падтрым-

кай з боку каралеўскай адміністрацыі, польскіх магнатаў і вышэй-

шага каталіцкага духавенства, езуіты адкрылі да сярэдзіны XVII ст.

на тэрыторыі Беларусі вялікую колькасць іншых навучальных уста-

ноў. Так, напрыклад, за кошт шчодрых дароў Стэфана Баторыя і

Уладзіслава IV, магнатаў Радзівілаў, канцлераў Льва Сапегі і

Агінскага, епіскапа Сангушкі і іншых узніклі школы пры езуіцкіх

калегіях у Полацку, Нясвіжы, Оршы, Бабруйску, Менску, Пінску,

Віцебску, Гародні, Наваградку, Магілёве. Невялікія школы існавалі

пры езуіцкіх рэзідэнцыях і місіях у Клімавічах, Жодзішках,

Юравічах, Барысаве, Мсціславе, Чачэрску, Лазовічах, Расне і

іншых мястэчках і невялікіх гарадах.

Большасць навучальных устаноў былі 3—5-класнымі. Навучан-

не ў кожным класе працягвалася год. На працягу двух стагоддзяў у

іх выкладаўся традыцыйны курс "сямі вольных мастацтваў"

598

("трывіум" — граматыка, рыторыка, дыялектыка; "квадрыум" —

арыфметыка, геаметрыя, музыка і астраномія). Выкладанне вялося

на лацінскай мове. У XVII—XVIII стст. у асобных школах было

ўведзена вывучэнне замежных моў і ў некаторых з іх для прыцяг-

нення большай колькасці вучняў уводзілася беларуская мова.

На чале кожнай езуіцкай школы стаяў рэктар і яго памочнік —

прэфект. Доступ у навучальныя ўстановы быў адкрыты для хлоп-

чыкаў са шляхты і багатых, знатных сем'яў гараджан. Ствараючы

школы ў Беларусі, езуіты менш за ўсё клапаціліся пра пашырэнне

асветы сярод шырокіх колаў сельскага і гарадскога насельніцтва.

Яны ігнаравалі і яго нацыянальныя інтарэсы, і настойлівую неаб-

ходнасць у агульнаадукацыйных ведах.

Увесь змест навучання і ўся методыка выхавання ў школах былі

накіраваны на тое, каб выхаваць адданых ордэну людзей. У выха-

ваўчы арсенал уваходзілі дэмагогія схаластычных дыспутаў, суро-

выя пакаранні вучняў, знешні бляск масавых шэсцяў і тэатральных

прадстаўленняў, ганенні на нязгодных. У параўнанні з Рэнесансам

узровень адукацыі прыкметна знізіўся. Тая нешматлікая частка

шляхты, якая хацела даць дзецям лепшыя веды, пасылала іх за

мяжу або наймала замежных гувернёраў.

Нарастанне антыкаталіцкай апазіцыі сярод гарадскога і сельска-

га насельніцтва, няўдачы езуітаў на педагагічнай ніве вымусілі

кіруючыя колы Рэчы Паспалітай прыцягнуць да больш актыўнай

дзейнасці уніяцкую царкву. На ніву асветы уніяцкая царква

ўступіла яшчэ ў першай чвэрці XVII ст., калі кароль Жыгімонт III

прывілеем ад 31 сакавіка 1613 г. даў права базыльянам "школы... в

Новогрудку, в Менску и по иным местам нашим, где бы се тым

иноком найспособней видело, фундовати и в тых школах учити

всих наук, водлуг преможения их языком к грецким и руским".

Абавязкам базыльян, як досыць дакладна гаварылася пра гэта ў

каралеўскай грамаце, было ліквідаваць у беларускім народзе "не-

умеетность и неверных речей до веры и до збавеня належачих,

так и неспособность до услугованя нам господарю Речи Посполи-

той". У 1615 г. дазвол на адкрыццё школ базыльяне атрымалі і ад

Папы рымскага Паўла У. У канцы XVII—XVIII стст. базыльяне

мелі школы ў Наваградку, Менску, Пінску, Віцебску, Бярэсці, Ружа-

599

нах, Магілёве, Полацку, Жыровічах, Вішневе, Цяцерыне, Талачы-

не, Чарэі, Ушачах, Барунах.

Базыльянскія школы цалкам успрынялі езуіцкую арганізацыю,

сістэму і змест навучання і выхавання. Найважнейшым адрознен-

нем у іх было тое, што базыльянскія настаўнікі вялі выкладанне на

беларускай мове. Ва ўмовах заняпаду праваслаўных брацкіх школ

гэты факт меў станоўчае значэнне. Асноўны кантынгент вучняў у

базыльянскіх школах складалі дзеці дробнапамеснай беларускай

шляхты і гараджан, што прынялі унію.

На педагагічнай ніве ў Беларусі ў другой палове XVII і ў XVIII ст.

побач з езуітамі і базыльянамі дзейнічалі і іншыя манаскія каталіцкія

ордэны. Так, дамініканцы мелі свае школы ў Беліцы, Чашніках, Уша-

чах, Княжыцах; трынітарыі — у Оршы, Бабінавічах, Бярэсці,

Крывічах, Маладзечне; кармеліты — у Глыбокім, Бялынічах,

Радамлі. Некалькі невялікіх школ знаходзілася ў распараджэнні

манаскіх ордэнаў францысканцаў, марыявітак, бернардзінцаў.

Між тым змены, якія адбываліся ў эканамічным жыцці Рэчы

Паспалітай у другой палове XVIII ст., і перш за ўсё ўцягненне

памешчыцкай гаспадаркі ў таварна-грашовыя адносіны, рабілі не-

абходнай рэарганізацыю школьнай справы. Першая нясмелая рэ-

форма школы адносіцца да 40-х гадоў XVIII ст., калі адзін з

прагрэсіўных прадстаўнікоў польскай асветы С. Канарскі ўзяўся за

пераўтварэнне школ манаскага Ордэна піяраў, членам якога быў

сам. У Беларусі піяры з'явіліся ў 20-я гады XVIII ст. У ліку першых

навучальных устаноў, адкрытых імі, былі школы ў Шчучыне, Гера-

нёнах, Воранаве, Расонах, Зэльве, Лідзе, Віцебску. Арганізаваны

яны былі ў асноўным на ўзор езуіцкіх. У школы прымаліся дзеці

розных слаёў насельніцтва, уключаючы сялян. Навучанне было бяс-

платнае, але за гэта сіроты і дзеці з бяднейшых слаёў насельніцтва

павінны былі выконваць пэўныя манастырскія работы, абслуго-

ўваць школы, пансіёны для дзяцей шляхты. Курс навучання ў рэ-

фарміраваных піярскіх вучылішчах быў разлічаны на шэсць гадоў.

За гэты час вучні павінны былі засвоіць не толькі суму ведаў па

гісторыі рэлігіі і багаслоўю, лацінскую мову, а таксама абавязковае

для будучых дзеячаў каталіцкай царквы красамоўства. У праграму

былі ўключаны і новыя прадметы: матэматыка, фізіка, гісторыя

600