Костюк М. Энциклопедия истории Беларуси. Том 4 (на бел.языке)

Подождите немного. Документ загружается.

пытаннях, звязаных з прызнаннем незалежнасці Польшчы i далучэннем да яе "польскіх

губерняў". Такая ідэя не спадабалася кіраўнікам таварыства, якія лічылі далучаныя землі

"старажытнай маёмасцю нашай"

У снежні 1825 г. па ініцыятыве афіцэраў К.Ігельстрома i А.Вягеліна Літоўскі

піянерскі батальён адмовіўся прысягаць імператару Мікалаю I. За гэта, а таксама за ўдзел

у тайных таварыствах капітан КЛгельстром, па-ручнік А.Вягелін, М.Рукевіч, М.Вільканец

і іншыя былі спачатку асуджаны да смяротнай кары, якую пазней замянілі на розныя

тэрміны катаргі або вайсковай службы на Каўказе.

Разгром дзекабрыстаў у Расіі прывёў да росту апазіцыйнага руху ў Царстве

Польскім. Ідэі ўзброенага паўстання супраць самадзяржаўя, якія існавалі ў польскіх

тайных таварыствах, знайшлі водгук i сярод студэнцкай моладзі Віленскага універсітэта.

___________

Ольшанский П. Декабристы и польское национально-освободительное

движение. М., 1959. С.43, 45, 49; Государственные преступления в России в XIX в. СПб.,

1906. Т.1. С.75, 76; Исторические записки. М., 1957. Т.60. С.297.

Ольшанский П. Декабристы и польское национально-освободительное

движение. С.77,78.

Там жа. С.198.

У 1827 г. ва універсітэце было ўтворана тайнае таварыства "Сармацкае племя"

(або "Прыхільнікі Айчыны"), мэтай якога з'яўлялася аднаўленне Польшчы як самастойнай

i незалежнай дзяржавы. Членамі яго былі студэнты К.Зах, Грантоўскі, Лісоўскі i інш. У

1828 г. улады раскрылі таварыства. Яго члены ў большасці былі аддадзены ў салдаты i

адпраўлены на Каўказ

Паўстанне 1830-1831 гг. Натэрыторыі Каралеўства Польскага адбыва-лася

далейшая ідэалізацыя Рэчы Паспалітай, аднаўленне якой у былых межах да 1772 г. было

асноўнай мэтай для тайных арганізацый. Рэвалюцыя ў Францыі, нацыянальна-

вызваленчыя рухі ў Бельгіі, Італіі паскорылі набліжэнне паўстання ў Каралеўстве

Польскім. У ноч на 29 лістапада 1830 г. пачалося паўстанне ў Варшаве. Паміж

арыстакратычным лагерам, які ўзначаліў князь А. Чартарыйскі, i адноўленым

"Патрыятычным таварыствам" пачалася барацьба за кіраўніцтва паўстаннем. 2 снежня

А.Чартарыйскі ад імя Адміністрацыйнага савета, які захапіў кіраўніцтва паўстаннем,

звярнуўся з заклікам да палякаў, у якім нагадваў, што царскі ўрад павінен дакладна

прытрымлівацца канстытуцыі 1815 г. i далучыць да Каралеўства Польскага былыя

ўсходнія правінцыі Рэчы Паспалітай. 3 снежня "Патрыятычнае таварыства" прад'явіла

Адміністрацыйнаму савету шэраг патрабаванняў, сярод якіх было i патрабаванне, каб

савет заклікаў жыхароў Літвы, Беларусі i Украіны далучыцца да паўстання.

Замест савета быў створаны Часовы ўрад, у склад якога ўвайшлі А.Чартарыйскі, I

Лялевель, Ю.Нямцэвіч i інш. Урад аб'явіў аб скліканні сейма i ўстанаўленні дыктатуры

галоўнакамандуючага польскіх войскаў Ю.Хлапіцкага. 18 снежня пачаў працаваць сейм,

які аб'явіў паўстанне ўсенародным, а 20 снежня быў прыняты "Маніфест польскага

народа". Ён адзначыў, што польскі народ паўстаў, каб "вярнуць сваю незалежнасць i

старажытную магутнасць" i дасягнуць "злучэння" са сваімі братамі, якія пакутуюць пад

прыгнётам "пецярбургскага кабінета".

Дыктатар, які быў праціўнікам вайны з Расіяй, накіраваў адно пасольства да

Мікалая I для пачатку перагавораў, а другое - за падтрымкай да еўрапейскіх двароў.

Мікалай I адмовіўся ўступаць у перагаворы i 18 студзеня 1831 г. Ю.Хлапіцкі зняў з сябе

паўнамоцтвы дыктатара. 29 студзеня рашэннем сейма быў створаны Нацыянальны ўрад на

чале з А.Чартарыйскім. Галоўнакамандуючым польскага войска быў прызначаны

М.Радзівіл.

У сваю чаргу царскі ўрад прымаў меры, каб абмежаваць распаўсюджванне

паўстання ў заходніх губернях. У снежні 1830 г. Заходняя Беларусь, Літва i Заходняя

Украіна былі аб'яўлены на ваенным становішчы i на гэтых тэрыторыях павялічана

колькасць войска. На маёнткі памешчыкаў, якія з'ехалі ў Каралеўства Польскае, быў

накладзены арышт, звольнены многія з мясцовых чыноўнікаў.

Сярод насельніцтва пачаўся збор грошай i зброі для падтрымкі паўстання,

распаўсюджваліся атрыманыя з Польшчы лістоўкі. Адна з ix утрымлівала зварот

Нацыянальнага ўрада ад 25 студзеня 1831 г. да жыхароў Літвы, Валыні i Падоліі. У

дакуменце паведамлялася, што польскі сейм i ўрад абвясцілі цэласнасць Польшчы, i

ўзгадваліся тыя часы, калі ix продкі разам хадзілі на Маскву, не шкадуючы свайго жыцця i

маёнткаў для выратавання агульнай Айчыны

У студзені 1831 г. пры падтрымцы эмісараў з Варшавы быў створаны Віленскі

цэнтральны паўстанцкі камітэт, у склад якога ўвайшлі С. Шумскі,

____________

РДГА у С.-Пецярбургу, ф.735, воп.Ю, спр.55, арк.1-6 адв., 16-16 адв.

Вестник Московского государственного унтаерситета. Серия IX. История.

1966. №2. С.46-48.

A. Гарэцкі, М. Балінскі, В. Пяткевіч, Л. Замбржыцкі, Э. Рэмер, Ю. Грабніцкі.

Камітэт распрацаваў план паўстання, згодна з якім для падрыхтоўкі паўстання на месцах

было вырашана стварыць тайныя павятовыя паўстанцкія камітэты. У паветы былі

накіраваны прадстаўнікі камітэта.

У лютым Центральны камітэт сабраў у Вільні прадстаўнікоў павятовых

камітэтаў. Было вырашана пачаць паўстанне з Віленскай губерні, дзе знаходзілася

невялікая колькасць царскіх войскаў (3 тыс. у Вільні i інвалідныя каманды ў павятовых

гарадах). У Гродзенскай гуоерні i Беластоцкай вобласці гэтых войскаў было значна

больш

У канцы сакавіка 1831 г. пачалося паўстанне ў Літве i Заходняй Беларусь Віленскі

Цэнтральны камітэт не змог кантраляваць ход гэтага паўстан-ня. У кожным павеце быў

створаны свой павятовы ўрад, які ўзначальвалі мясцовыя памешчыкі (П.Важынскі - у

Ашмянскім павеце, В.Барткевіч - у Свянцянскім, І.Гяцэвіч - у Вілейскім i т.д.).

Урад кожнага павета прыводзіў насельніцтва да прысягі, у чым яму дапамагала

каталіцкае духавенства, аб'яўляў рэкруцкі набор у войска, выдаваў розныя звароты да

насельніцтва. Напрыклад, у Ашмянскім, Вілейскім, Дзісенскім паветах кіраўнікі

паўстання заклікалі насельніцтва "ўзяцца за зброю, каб здабыць Айчыну i свабоду",

абяцалі пасля перамогі скараціць тэрмін службы ў войску i надзяліць правамі, якія маюць

сяляне i памешчыкі ў вольных краях

У красавіку паўстанне ахапіла ўсю Віленскую губерню, але сувязь паміж

паветамі была перарвана. Таму Віленскі Цэнтральны камітэт вырашыў пачаць

падрыхтоўку да захопу Вільні i стварыць аб'яднанае войска на чале з К.Залускім,

кіраўніком паўстання Упіцкага павета. У дапамогу яму быў створаны спецыяльны камітэт,

якому былі падпарадкаваны войскі сямі паветаў. Залускі разаслаў загады ў Віленскі,

Свянцянскі, Браслаўскі, Ашмянскі, Троцкі, Вілкамірскі i Упіцкі паветы аб неабходнасці

сканцэнтраваць паўстанцкія войскі да 24 красавіка каля Вільні. Але замест 15-20 тыс.

чалавек (такое войска спадзяваліся сабраць) падышло ўсяго каля 7 тыс. Таму было

вырашана перанесці захоп горада на пазнейшы тэрмін

Паўстанне распаўсюдзілася i на Мінскую губерню. Некаторыя з памешчыкаў

Барысаўскага павета збіралі зброю i стваралі атрады. Да сярэдзіны мая паўстанне ахапіла

Мазырскі i Рэчыцкі паветы. Паўстанцкі кіраўнік Оўручскага павета В.Галавінскі ўступіў у

пачатку мая на тэрыторыю Мазырскага павета i захапіў усе паштовыя станцыі. Сумесна з

ім дзейнічаў i атрад мазырскага памешчыка Кеневіча. У чэрвені яны адышлі ў бок

Оўручска-га павета. У Рэчыцкім павеце паўстанцы атрадаў Аскіркі i Крушэўскага

дзейнічалі ў мястэчках Нароўлі, Барбарова. Усяго ў атрадах Пінскага, Мазырскага i

Рэчыцкага паветаў налічвалася каля 1300 чалавек

У канцы мая на тэрыторыю беларуска-літоўскіх губерняў уступіў атрад генерала

Д. Хлапоўскага (каля 700 чалавек), які быў пасланы з Польшчы для падтрымкі. Да яго

далучылася яшчэ некаторая частка паўстанцкіх атрадаў, у хуткім часе атрад налічваў каля

5 тыс. чалавек

. Неўзабаве з Польшчы прыйшоў i 12-тысячны корпус генералаў А.Гелгуда

і Г.Дэмбінскага, які

______________

Пузыревский А. Польско-русская война 1831 г. СПб., 1890. Т.1. С.102.

Гісторыя Беларускай ССР. Т.1. С.375.

Смит Ф. История польского восстания и войны 1830-31 года. СПб., 1863. Т.2.

С.364,368.

Вестник Московского государственного университета. Серия IX. История. 1966.

№2. С.55.

Смит Ф. История польского восстания и войны 1830-31 года. Т.2. С.265,266.

пачаў наступление на Вільню, куды накіроўваўся і атрад Д.Хлапоўскага.

Камандаваў аб'яднанымі войскамі А.Гелгуд. 11 чэрвеня 1831 г. ён сфарміраваў Часовы

паўстанцкі ўрад, старшынёй якога быў абраны Т.Пінкевіч.

Згодна з інструкцыяй, якую атрымалі з Варшавы, было пачата фарміра-ванне

"паспалітага рушання". Усе жыхары мужчынскага полу ад 18 да 45 гaдоў павінны былі

мець агнястрэльную зброю або касу. Ад двух сялян або мяшчан неабходна было

прадставіць аднаго рэкрута, а кожны шляхціц указанага ўзросту павінен быў уступіць у

войска. Аб'яднаныя сілы каля Вільні склалі каля 24 тыс. чалавек. 19 чэрвеня пачаўся

штурм горада. Але сілы былі няроўнымі, і дрэнна ўзброеным паўстанцам давялося

адступіць

У маі - жніўні 1831 г. у Гродзенскай губерні паўстанцкім рухам был i ахоплены

Лідскі, Навагрудскі, Пружанскі, Кобрынскі i Слонімскі паветы. У мястэчку Картуз-Бяроза

ў канцы мая ксёндз Камінскі арганізаваў атрад з 30 чалавек, але ён хутка быў разбіты. У

маёнтку Плянты стварыў свой атрад Т.Пуслоўскі, які ўзяў Драгічын, але хутка з яго быў

выбіты i потым разбіты ў Пінскім павеце. У Навагрудскім павеце ў ліпені стварыў атрад

павятовы маршалак дваранства Ю.Кашыц. 9 ліпеня паўстанцы ўзялі мястэчка Беліца, а

потым Навагрудак. 15 ліпеня гэты атрад злучыўся з атрадам Г.Дэмбінскага i яны адышлі ў

бок Белавежскай пушчы.

Некалькі атрадаў дзейнічалі ў Слонімскім павеце: Ю.Незабытоўскага (600

чалавек), Сівіцкагаі Вронскага.Янытаксамаперамясцілісяў Белавежскую пушчу, дзе ўжо

дзейнічалі атрады К.Нямцэвіча, Я.Дылінскага i інш. Туды ж у сярэдзіне ліпеня прыбыў

атрад Д.Хлапоўскага. Супраць ix былі выстаўлены ўзмоцненыя сілы расійскага войска на

чале з генераламі Баленам i Саваіні. Не маючы надзеі на поспех, аб'яднаныя сілы

паўстанцаў 19 ліпеня рушылі ў Польшчу.

Некалькі атрадаў (М.Гедройца, М.Шыманскага, С.Панкоўскага) яшчэ дзейнічалі ў

Налібоцкай пушчы. Аднак вестка аб узяцці расійскімі войскамі 8 верасня Варшавы, 9

кастрычніка - Модліна, а 21 кастрычніка - Замосця вымусіла паўстанцаў, якія яшчэ

заставаліся ў лясах, разысціся.

Рэпрэсіўныя меры супраць асоб, якія прымалі ўдзел у ваенных дзеяннях на баку

паўстанцаў, пачаліся яшчэ да падаўлення паўстання. Указам Мікалая I ад 22 сакавіка 1831

г. Сенатам быў зацверджаны парадак "аб ажыццяўленні i выкананні прысуду над

бунтаўшчыкамі". Згодна з ім шляхту, якая прымала ўдзел у паўстанні са зброяй, належала

судзіць ваенным судом i прыгавор выконваць на месцы, маёнткі браць у казну, дзяцей

асуджаных аддаваць у ваенныя кантаністы, прадстаўнікоў падатных саслоўяў адпраўляць

на вайсковую службу ў Сібір. Сялянам жа, якія пасля выхаду указа вярталіся да свайго

памешчыка, давалася дараванне.

Указам 6 мая 1831 г. былі выдзелены тры разрады "злачынцаў": да першага

адносілі кіраўнікоў, да другога - тых, хто ўдзельнічаў у баявых дзеяннях, да трэцяга - усіх

іншых. Маёнткі абвінавачаных секвестраваліся. Ад секвестру былі пазбаўлены тыя, хто

сам з'явіўся на працягу месяца пасля публікацыі указа i пакаяўся або даказаў, што яго

прымусілі далучыцца да паўстання. Да следства за ўдзел у паўстанні ў беларуска-літоўскіх

губернях было прыцягнута 2878 чалавек. 3 ix 1091 чалавек (38 %) пражывалі ў Віленскай,

931 (32,3 %) - v Гродзенскай, 837 (29, 8 %) - у Мінскай губернях. 3 Віцебскай губерні было

15 чалавек, а з Магілёўскай - 4. Сярод ix было 336 памешчыкаў, 103 прыватныя служачыя,

86 студэнтаў, 73 афіцэры, 6 ад-

____________

Смит Ф. История польского восстания и войны. Т.2. С.265, 266.

надворцаў, 627 сялян

. Усяго канфіскавана маёнткаў: у Віленскай губерні - 118

(больш за 25 тыс. прыгонных мужчынскага полу); у Гродзенскай -70 (28,6 тыс.); у

Мінскай - 22 (15,5 тыс.); у Віцебскай - 6 (15 тыс.) i ў Магілёўскай - адзін маёнтак (1,5

тыс.)

Курс на русіфікацыю. Паўстанне 1830 - 1831 гг. выклікала рэзкую пе-рамену

палітычнага курсу царскага ўрада ў Беларусі, Літве i Правабярэжнай Украіне.

Пераканаўшыся ў палітычнай нядобранадзейнасці мясцовага дваранства, урад Мікалая I

зрабіў стаўку на поўную уніфікацыю дзевяці заходніх губерняў з Цэнтральнай Расіяй, г.зн.

на русіфікацыю ix як адзіную надзейную гарантыю ўтрымання гэтай тэрыторыі ў складзе

Расійскай імперыі. У верасні 1831 г. у Пецярбургу быў створаны Заходні камітэт для

выпрацоўкі палітыкі ўрада ў дзевяці заходніх губернях адносна сістэмы кіравання, суда,

асветы, культуры, шляхецкага саслоўя i інш.

Для абмежавання польскага ўплыву праз асвету i мову яшчэ ў лютым 1831 г.

было забаронена выкарыстоўваць у справаводстве Гродзенскай i Віленскай губерняў

польскую мову. У 1832 г. быў закрыты Віленскі універсітэт. Указам 1836 г. забаранялася

выкладаць у навучальных установах польскую мову як самастойны прадмет

Шляхта з'яўлялася тым галоўным элементам, які актыўна ўдзельнічаў у

паўстанні, звязваючы свае спадзяванні на паляпшэнне эканамічнага i caцыяльнага

становішча з аднаўленнем Польшчы ў межах 1772 г. У 1816 г. у Віцебскай і Магілёўскай

губерні налічвалася 28 тыс., у Мінскай, Віленскай i Гродзенскай - 110,5 тыс. шляхты.

Царскі ўрад неаднаразова спрабаваў скараціць колькасць шляхты, асабліва немаёмаснай,

шляхам высялення на ўкраінскія i крымскія землі. У 1825 г. дробная зямельная шляхта

была абкладзена натуральнымі павіннасцямі нароўні з дзяржаўнымі сялянамі. Па-водле

ўказа 19 кастрычніка 1831 г. шляхта, не зацверджаная ў дваранскім званні, пераводзілася з

дваран у разрад аднадворцаў або грамадзян. Пры гэтым значная колькасць дробнай

шляхты не змагла прадставіць дакументы аб сваім паходжанні, таму яе колькасць сярод

беларускага i літоўскага насельніцтва зменшылася (з 6,2 % у 1816 г. да 5,5 % у 1834 г.)

У мясцовыя адміністрацыйныя органы заходніх губерняў прызначалі расійскіх

чыноўнікаў, a мясцовых жыхароў прымалі толькі з пасведчаннямі аб ix

"добранадзейнасці", зацверджанымі губернатарамі. Для заахвочвання рускіх да пераезду

ім давалася перавага ў аплаце i павышэнні па службе.

Указам ад 25 чэрвеня 1840 г. было адменена дзеянне Статута ВКЛ на ўсе галіны

гаспадарчага i палітычнага жыцця. Усе судовыя, адміністрацыйныя акты павінны былі

складацца толькі на рускай мове

Ліквідацыя уніяцкай царквы. Мікалай I, каб узмацніць пазіцыі імперыі ў

заходніх губернях, стаў на шлях скасавання уніяцкай царквы. Мэтай гэтага

мерапрыемства было павелічэнне колькасці праваслаўнага насельніцтва як сацыяльнай

апоры расійскіх улад.

У канцы 1827 г.- пачатку 1828 гг. з'явіўся праект скасавання уніяцкай царквы,

падпісаны міністрам народнай асветы i галоўным кіраўніком дэпар-

_____________

Горбачева О.В. Восстание 1830-31 гг. на Беларуси: Автореф. дис. 1995. С.16.

. канд. ист. наук. Мн.,

Белоруссия в эпоху феодализма: У 4 т. Мн., 1979. Т.4. С. 121.

Там жа. С.83, 84; Псторыя Беларускай ССР. Т.1. С.58.

Kwartalnik Histaryczny. T.XCVIII. Warszawa, 1991. № 3. S.59; Самбук СМ.

Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века. М., 1980. С.14, 20.

Гісторыя Беларускай ССР. Т.1. С.584, 585.

тамента замежных веравызнанняў А. Шишковым. Асноўная яго ідэя заключалася ў

тым, каб пазбавіць уніятаў ад уплыву каталіцтва шляхам скасавання часткі базыльянскіх

кляштараў, стварэння асобнай ад каталіцкай грэка-уніяцкай духоўнай калегіі; адкрыцця

новых навучальных устаноў для перападрыхтоўкі юнакоў у праваслаўных традыцыях.

Таксама прадугледж-валася ліквідаваць залежнасць уніяцкага духавенства ад

памешчыкаў-католікаў, якія, з'яўляючыся кцітарамі, аказвалі не толькі матэрыяльную

дапамогу царкве, але i ўплывалі на выбар кандыдатуры святара ў сваім маёнтку

Указам ад 28 красавіка 1828 г. былазаснавана асобная ад каталіцкай грэка-

уніяцкая духоўная калегія. Адначасова замест чатырох уніяцкіх епархій ствараліся дзве -

Беларуская i Літоўская. Улады звярнулі ўвагу i на адукацыю уніяцкага духавенства.

Забаранялася накіроўваць юнакоў-уніятаў на вучобу ў Рым i Галоўную каталіцкую

семінарыю ў Вільню; тыя, хто там ужо вучыліся, былі адкліканы. Было прызнана

мэтазгодным адкрыццё грэка-уніяцкай акадэміі ў Полацку. Каб паменшыць уплыў

польскай мовы на уніяцкіх вернікаў, паступіў загад выключыць яе з казанняў i навучання

Закону Божаму i карыстацца мясцовымі гаворкамі

За ўдзел базыльянскіх манахаў у паўстанні 1830-1831 гг. 2/3 ix кляшта-раў было

ліквідавана (з 83 засталося толькі 23), адначасова скасоўвалася ўлада правінцыялаў

ордэна. Урад дазволіў манахам скасаваных кляштараў, якія раней былі католікамі,

вярнуцца ў каталіцызм. Да 1836 г. з ордэна адышло каля 200 базыльян .

Адной з мер па ўмацаванні праваслаўя ў Беларусі было адкрыццё ў 1833 г. трэцяй

праваслаўнай епархіі - Полацкай, епіскап якой Смарагд (A. Кржыжаноўскі) далучыў на

працягу 1833-1836 гг. да праваслаўя звыш 120 тыс. уніятаў

Наступным крокам было стварэнне ў 1836 г. Сакрэтнага камітэта па уніяцкіх

справах. Абгрунтоўваючы неабходнасць далучэння уніяцкай цар-квы да праваслаўнай,

міністр унутраных спраў Д. Блудаў адзначыў на пасяджэнні камітэта, што уніятаў

неабходна ператвараць з "напаўпаляка -рымскіх католікаў, у верных сыноў нашай царквы

i Pacii i тым самым паставіць моцны заслон варожым пакушэнням злачынцаў, якія яшчэ

мараць аб раздзяленні"

23 лютага 1838 г. памёруніяцкі мітрапаліт I. Булгак, якібыўапошняй пе-рашкодай

у справе скасавання уніі. Грэка-уніяцкую калегію ўзначаліў літоўскі епіскап І.Сямашка,

які разам з епіскапамі В.Лужынскім, А.Зубко падтрымалі ідэю ліквідацыі уніяцтва.

У маі 1838 г. у заходнія губерні па загаду цара быў накіраваны надворны саветнік

В.Скрыпіцын, які павінен быў наглядаць за настроем уніяцкага духавенства i прыхаджан.

У сваім дакладзе обер-пракурору Свяцейшага Сінода ён адзначыў, што ў 573 цэрквах

уніяцкіх епархій былі зроблены іка-настасы, богаслужэнне вялося даволі правільна;

маскоўскія служэбнікі былі амаль ва ўсіх цэрквах, духавенства ведала, што ix продкі былі

праваслаўнымі. Уніяцкіх прыхаджан ён падзяліў умоўна на тры разрады: добранадзейныя

(толькі уніяты Літоўскай епархіі - 633 прыходы); пакорлівыя

_________________

Морошкин М.Я. Воссоединение унии // Вестник Европы. 1892. №4.

С.621,622,628-639.

Записки Иосифа Митрополита Литовского. СПб., 1883. Т.1. С.393,394.

Studia Teologiczna. №5-66.1988. S.266.

Сапунов А. Витебская старина. Витебск, 1888. Т.5. C.CXXV, CXXVI.

РДГА у С.-

Пецярбургу, ф.797, воп.87, арк.1 адв., 8 адв., 9.

(усе паветы Мінскай губерні i амаль усе Віцебскай і Магілёўскай губерняў 441

прыход), падазроныя (паўночныя паветы Віцебскай губерні - Себежскі, Полацкі,

Лепельскі i Дрысенскі, Дзісенскі павет Мінскай, Сенненскі i Мсціслаўскі - Магілёўскай

губерняў)

Каб пазбегнуць хваляванняў, прымаліся ўрадавыя меры. Генерал-губернатары

павінны был i наглядаць за станам губерняў. У студзені 1839 г. у Віцебскую губерню быў

накіраваны 29-ы казачы полк. 12 лютага 1839 г. у Полацку ў прысутнасці вышэйшага

уніяцкага духавенства быў падпісаны Саборны Акт з просьбай аб далучэнні уніяцкай

царквы да праваслаўнай. Пастанова Свяцейшага Сінода была зацверджана Мікалаем I.

Усе святочныя багаслужэнні з гэтай нагоды прайшлі ў Беларусі i Літве спакойна, не

выклікаючы сур'ёзных пратэстаў. На былых уніяцкіх святароў былі распаўсюджаны ўсе

тыя пастановы, якія тычыліся правасл аўнага духавенства

Нягледзячы на шэраг мерапрыемстваў па ўзмацненню працэсу русіфікацыі ў

заходніх губернях, 6 красавіка 1841 г. віленскі ваенны губернатар, гродзенскі, мінскі i

беластоцкі генерал-губернатар Ф.Міркавіч у справаздачы Мікалаю I адзначаў, што

мясцовыя жыхары "наогул маюць да карэнных рускіх нейкую непрыязнасць i

няшчырасць... Імкненне ix да падтрымкі духа ў кірунку польскай народнасці ставіць

пастаянную перашкоду да зліцця пачуццяў i ўсталявання ўзаемнага даверу... Каталіцкае

духавенства, пахваляючыся тут багаццем, усталёўвае ў масе рашучае паняцце, што яно

ёсць пануючае, - i да таго часу, пакуль уплыў гэты будзе ў сіле, праваслаўнае духавенства,

знаходзячыся ў беднасці, ніколі не прыдбае таго значэння, якое яму належыць"

. Такая

выснова генерал-губернатара наконт праведзеных рэформаў сведчыла аб тым, што

палітыка русіфікацыі не дасягнула той мэты, якую ставілі перад сабой царскія ўлады.

6. Грамадскі рух у 30-50-я гг.

Кансерватыўная плынь. Пасля паўстання 1830-1831 гг. шырокае

распаўсюджанне атрымалі кансерватыўныя погляды. Ідэалогія кансерватызму аформілася

ў Еўропе ў канцы XVIII ст. як рэакцыя на рацыяналізм i падзеі Вялікай Французскай

рэвалюцыі. Кансерватары атакавалі змест ліберальных канцэпцый, заснаваных на

дактрыне натуральнага права, ставілі пад сумненне пытанне ідэі натуральнага стану,

грамадскага дагавора, прынцыпы суверэннасці народа i правоў чалавека; асноўнымі для ix

былі паняцці "гісторыя", "жыццё",'" нацыя"

. Гістарычнае развіццё, з ix пункту гледжання,

кіравалася божай воляй, таму чалавек павінен падпарадкоўванца законам маралі, якія даў

Бог; рэлігія для ix наогул была найважнейшай асновай гра-мадства

. Разам з рэлігіяй

вялікую ролю ў падтрыманні балансу i парадку ў грамадстве кансерватызм адводзіў

саслоўна-карпаратыўным формам грамадскага жыцця. Гарадская i сялянская абшчыны,

цэх, саслоўная іерархія ў цэлым выконвалі, па ix меркаванні, сувязную ролю паміж

індывідам i дзяр-

_______________

Шавельский Г. Последнее иоссоединение с православной церковью униатов

Белорусской епархии (1833-1834). С.274 277.

Там жа. С.297,301,355, 360, 378.

Миркович Ф.Я. 1789 1886. Его жизнеописание, составленное по собственным

его запискам, воспоминаниям близких людей и подлинным документам. СПб., 1889. Т.1.

С.258-261.

The Conservative Tradition in European Thought. N.Y., 1970; Манхейм К.

Консервативное мышление: Избранные произведения. М., 1994.

Токвилъ А. О демократии в Америке. М., 1897.С. 241

жавай, прадухілялі ix узаемную адчужанасць; роўнасць жа, якая разбурае гэту

іерархію, робіць індывіда бездапаможным перад тварам цэнтральнай улады i прыводзіць

да дэзарганізацыі жыцця грамадства i дзяржавы, да хаосу. Наогул парадак i стабільнасць -

асноўныя каштоўнасці для кансерватараў.

У грамадскім жыцці Беларусі ў першай палове XIX ст. кансерватызм праяўляўся

перш за ўсё ў адносінах да рэлігіі, нацыянальных ідэй, а таксама ў крытыцы лібералізму.

Так, у адным з артыкулаў часопіса "Dziennik Wileński" адзначалася, што заклік да

роўнасці i братэрства прывёў у Еўропе да спусташэнняў i кровапраліцця, а слова

"ліберальнасць" пасыпана попелам пажарышчаў . Мясцовая арыстакратыя "ішла за

духавенствам, не ўдавалася ў спрэчкі, брала прыклад з французскай раялісцкай

эміграцыі..., чытала Р. Шатабрыяна..., выконвала каталіцкія абрады" i " практычна ніякімі

іншымі спосаоамі не дэманстравала свае погляды"

. Надзвычай папуляр-нымі былі i ідэі

французскага палітычнага дзеяча i філосафа, аднаго з заснавальнікаў кансерватыўнай

дактрыны Ж. дэ Местра (1753-1821), які быў прыхільнікам аўтакратыі i рэлігійнага

правідэнцыялізму, лічыў, што дзеянні людзей вызначаны " божай рукой"

. Тыя ж ідэі

распаўсюджваліся прафесарамі Полацкай езуіцкай акадэміі i часопісам "Miesięcznik

Polocki" (1818-1820). У ліпені 1812 г. граф дэ Местр прысутнічаў наўрачыстым акце

Полацкай езуіцкай акадэміі

Шырокае распаўсюджанне сярод адукаваных пластоў Беларусі атрымала ў гэты

час ідэя рамантычнага правідэнцыяльнага нацыяналізму (польскага месіянізму), якая, як

правіла, спалучалася з ідэалізацыяй даўніны, традыцый i бытавых асаблівасцей

народнасці.

У выніку дзейнасці А. Міцкевіча i яго сяброў - студэнтаў Віленскага універсітэта,

асабліва гуртка "прамяністых", у Беларусі распаўсюджваліся ідэі польскай нацыянальнай

выключнасці. Каля 1820 г. у Вільні пачаў сваю літаратурную дзейнасць відны ідэолаг

польскага месіянізму А. Тавяньскі, з якім цесна зблізіўся А. Міцкевіч у 1840-х гг.

Прасякнутая духам месіянізму "Кніга народа польскага i польскага пілігрымства" A.

Міцкевіча была вельмі папулярнай сярод вучнёўскай моладзі. Пад яе ўплывам

знаходзіліся нават такія радыкальна настроеныя дзеячы, як Ф. Савіч, A. Рэніер і інш.

Знаходзячыся ў турме, Ф. Савіч напісаў "Споведзь каючагася грэшніка", якая вельмі

нагадвала вышэйназваную працу А. Міцкевіча не толькі па форме, алел сваёй містычнай

афарбоўкай: праніклівы апафеоз вольнасці спалучаўся ca зваротамі да ўсявышняга.

Феадальны рамантызм, пропаведзь каталіцкай рэлігійнасці i крытыка

рацыяналізму XVIII ст. запоўнілі старонкі мастацка-публіцыстычных вы-данняў, якія

выходзілі ў Вільні, Гродне i Віцебску ў 30-50-х гг. ("Niezabudka", " Znicz" "Atheneum",

"Ondyna", "Rubon"). Гэтыя выданні знаходзіліся

______________

Dziennik Wileński. 1816. Т. III. S. 77-90; Chmielowski P. Liberalism i obskurantysm

na Litwie i Rusi (1815-1823).Warszawa, 1898. S.43.

Chmielowski P. Liberalism i obskurantysm na Litwie i Rusi (1815-1823). S.20.

The Conservative Tradition in European jhonght. P. 25.

Chmielowski P. Liberalism i obskurantysm na Litwie i Rusi (1815-1823). S.36.

Kapeeв H. История Западной Европы в новое время: В 7т. Т.4: Первая треть XIX

века. СПб., 1913. С. 420; Кутейников Н. Мицкевич и виленскиефилареты//Исторический

вестник. 1884. №2.

Heleniusz E. Wspomnienie lat minionych. Kraków, 1876; Смірноў A. Францішак

Савіч. Мн., 1961. С. 108-109.

пад уплывам кансерватыўных літаратараў i грамадскіх дзеячаў Г. Ржавускага, М.

Грабоўскага, I. Галавінскага, Л. Штырмера. Ідэолагам групы быў Г. Ржавускі( 1791-1886),

крайні кансерватар, раяліст i рэлігійны традыцыя-наліст. Філасофія Г. Ржавускага была

заснавана на канцэпцыях Ж. дэ Местра i Л. дэ Бональда ( 1754-1845)

. Г. Ржавускі i яго

прыхільнікі імкнуліся нейтралізаваць" прагрэсіўныя ідэі ў заходнім краі", адлюстроўваць

"здаровыя ўяўленні аб свеце"

. У артыкуле "Аб законах цывілізацыі народаў", змешчаным

у чацвёртым томе часопіса "Atheneum", Г. Ржавускі прапагандаваў ідэі дэ Местра аб ролі

божага прадвызначэння ў развіцці цывілізацыі. У тым жадуху быў напісаны артыкул Т.

Шчанеўскага" Аб філасофіі", прысвечаны "Філасофіі духа" Гегеля

. Выдаўцы часопіса

"Atheneum" гаварылі аб неабходнасці распаўсюджвання каталіцкага пункту гледжання на

розныя праблемы, адзінстве філасофіі i каталіцызму, што адлюстроўвала кансерватыўную

платформу часопіса. Такі ж характар мелі гродзенскі часопіс "Оndyna" i віленскія

"Pamiętniki Umysłowe"

. Кансерватыўная грамадскасць Віцебска гуртавалася вакол

часопіса "Rubon", рэдактарам якога быў К. Буйніцкі. У канцы 40-х гг. ён абвясціў сябе

прыхільнікам кансерватыўнай ідэалогіі. "Богабаязнасць, павага да закона i мясцовых улад,

любоў да радзімы, патрыярхальная прастата" - вось асноўныя каштоўнасці, якія абараняў

часопіс

. К. Буйніцкі імкнуўся абараняць законы езуітаў, якія стая;іі на варце

старапольскіх звычаяў. Ідэі К. Буйніцкага, часткова запазычаныя з артыкула Г. Ржавускага

"Цывілізацыя i рэлігія", у сваёй варожасці да прагрэсу, супрацьпастаўленні славянскага i

заходнееўрапейскага свету збліжалі яго з рускімі славянафіламі.

Ліберальны рух. У 30-50-я гг. грамадскія дзеячы часцей, чым у першай трэці XIX

ст., звярталіся да ліберальнай дактрыны, якая выяўлялася ў той час у імкненні да

вызвалення асобы ад абмежаванняў, якія накладваюцца традыцыяй, грамадскай

структурай ці законам, а таксама ў веры ў паступовасць прагрэсу i паслядоўнасць усіх яго

стадый. Асноўнымі патрабаваннямі лібералізму ў вобласці дзяржаўнага ладу былі:

канстытуцыйны прадстаўнічы парадак, пашырэнне мясцовага самакіравання, свабода

асобы ад дзяржаўнай апекі, адмена саслоўных прывілегій, удзел народа ў правасуддзі,

усталяванне прамога падаходнага падатку i палітычныя свабоды (свабода слова, сходаў i

саюзаў). У эканамічнай вобласці прынцып свабоды лібералы разумелі як свабоду гандлю i

працы, неўмяшанне дзяржавы ў эканамічную дзейнасць уласнікаў.

У 1838 г. у Вільні выйшла кніга юрыста Ф. Бохвіца (1799-1856) "Obraz myśli", у

1842 г. - "Obraz myśli mojej o celach istnenia człowieka", a ў 1847 г. -"Pomysły o wychowaniu

człowieka". Вера ў прагрэс, звязаная з развіццём прыродазнаўчых навук i прамысловасці,

надзея на тое, што пазбавіцца беднасці i голаду можна шляхам пашырэння кола ўласнікаў

i надзялення ўсіх роўнымі правамі, патрабаванне вызвалення сялян ад прыгону, забес-

______________

Л. дэ Бональд лічыў, што чалавек няздольны адкрываць новыя ісціны, усё

духоўнае жыццё, як i сацыяльныя парадкі, маюць сваім заснаваннем непахісную

традыцыю, якая выражае божую волю.

Inglot M., Polskie casopisma literackie ziem litewsko-ruskich w latach 1832-

1851.Warszawa, 1966. S. 81,83,117,118.

Там жа. S. 121.

Там жа. S. 108-223.

Там жа. S.195.

пячэнне недатыкальнасці асобы i права ўласнастді - вось асноўныя ідэі яго твораў

Менавіта гэтыя прынцыпы ляжалі ў аснове дзейнасці мясцовых памешчыкаў, якія

імкнуліся перабудаваць сваю гаспадарку на капіталістычны лад. У 1837 г. Віленскі

губернскі дваранскі сход выступіў з праектам адмены прыгоннага права. Памешчыкі

прапанавалі выбраць камісію для вывучэння магчымасцей паляпшэння побыту сялян

Віленскай губерні. Аднак ix ініцыятыва была катэгарычна адхілена віленскім генерал-

губернатарам Ф. Мірковічам. Ён растлумачыў "дзёрзкай шляхце", што дваранскі сход не

мае паўнамоцтваў "высоўваць пастулаты аб змене грамадскага парадку, у прыватнасці

адмены прыгону сялян; вызваленне апошніх залежыць толькі ад жадання i волі"

імператара

. Нягледзячы на гэта "тлумачэнне", праз некаторы час дваранскі сход Мінскай

губерні абмеркаваў прапанову Э. Аскеркі, А. Яленскага i С. Бярновіча аб ліквідацыі

асабістай залежнасці сялян ад па-мешчыкаў і накіраванні адпаведнай просьбы цару.

Падобны гэтаму праект унесла ў пачатку 40-х гг. частка дваранства Гродзенскай губерні.

Асобныя памешчыкі вызвалялі сваіх сялян ад прыгону (напрыклад, канонік A. Цывіньскі

вызваліў ад прыгону 436 сялян свайго маёнтка ў Вілейскім павеце

Тымі, хто імкнуўся перабудаваць сваю дзейнасць, не парушаючы існуючых

законаў, былі сфармуляваны асноўныя прынцыпы так званай праграмы "арганічнай

працы". Апошняя разумелася як паступовая, легальная дзейнасць, а сама праграма

супрацьпастаўлялася планам рэвалюцыйнай узброенай барацьбы i нелегальнай

актыўнасці. Вельмі істотным элементам праграмы арганічнай працы была прапаганда

прагрэсіўных метадаў апрацоўкі зямлі, развіцця прамысловасці i гандлю. Ліберальная

частка дваран патрабавала часовага вызвалення ад падаткаў тых памешчыкаў, якія мелі ці

будавалі фабрыкі, i заснавання ў Вільні агранамічнага інстытута, імкнулася арганізаваць

таварыства, якое давала б памешчыкам субсідыі для будаўніцтва фабрык, выказвалася за

стварэнне спрыяльных умоў, каб заахвоціць гарадскіх прадпрымальнікаў да стварэння

фабрык. Гэту легальную апазіцыю так званых "арганічнікаў", якія імкнуліся выкарыстаць

яшчэ існуючыя легальныя магчымасці для дасягнення сваіх мэт, узначальвалі віленскі гу-

бернскі прадвадзіцель дваранства Э.Мастоўскі і віцебскі губернскі прадвадзіцель Л.

Шадурскі. У пачатку 40-х гг. Э. Мастоўскі прапаноўваў даць дваранству права выбіраць

начальнікаў паліцыі і членаў судоў, абмежаваць паўнамоцтвы паліцэйскай улады.

Ліберальныя ідэі абмяркоўваліся ў дваранскіх салонах i гуртках - у графа Р.

Тышкевіча, у Э. Мастоўскага. Салон Манюшкі ў Вільні наведваў вядо-мы публіцыст,

пісьменнік, аўтар вельмі папулярнай сярод апазіцыйных колаў Беларусі драмы "Іардан" Э.

Жэлігоўскі (1816-1864). Вакол віленскага дваранскага грамадства (канонік Л. Трынкоўскі,

адвакат С. Казакевіч, дваранін Э. Ромер, публіцыст А. Балінскі), якое ў следчых

дакументах па справе Ш. Канарскага атрымала назву "віленскага арыстакратычнага

таварыства", групаваліся памяркоўна-ліберальныя колы тагачаснай Беларусі: гурткі

____________

InglotM. Polskie casopisma literackie ziem litewsko-ruskich w latach 1832-

1851.Warszawa, 1966. S. 51-52.

Janulaitis A. Lietuvos bajrai ir ju seimeliai XIX anz. Kaunas, 1936. S. 544-576; Федор

Яковлевич Миркович 1879-1866. СПб., 1889. С. 122,127,277.

Biłgorajski F. Pamiętniki o sprawie chłopskiej w 1863 roku. Wrocław, 1956. S. 10-11;

Fajnhaus D. Ruch konspiracyjny na Litwie i Białorusi. 1846-1848. Warszawa,1965. S.198-199.

Я. i Н. Еланскіх у Мазырскім, Л. Орды - у Кобрынскім, Ажэшкі - у Шнскім паветах.

Ідэолагам гэтых колаў быў ксёндз Л. Трынкоўскі, які выступаў у абарону сялян,

крытыкаваў саслоўны эгаізм шляхты i заклікаў кіравацца ў адносінах да сялян "законамі

розуму", лічыць ix братамі, роўнымі сабе людзьмі. Яго праца "Geniusz wieków, czyli postęp

oświaty - zwalczane i do zwalczenia przesady" друкавалася ў зборніках "Pisma rozmaite"

(1838) i "Biruta"(1837)'.

У тайных студэнцкіх i вучнёўскіх арганізацыях вельмі моцнымі былі ва-енна-

змоўніцкія традыцыі i нацыянальна-рамантычныя ідэі. Расійскую дзяржаву ўдзельнікі

гэтых гурткоў разглядалі як дзяржаву захопніцкую, таму ніякіх сродкаў барацьбы акрамя

змовы i ўзброенага паўстання яны не прызнавалі. Характерная для ix была ўвага да

палітычных (перш за ўсе - дзяр-жаўны лад) i этычных ( спачуванне прыгнечаным,

нянавісць да самавольства i інш.) пытанняў. Аднак i сярод членаў гэтых арганізацый

распаўсюджваліся ліберальныя каштоўнасці, перш за ўсё ідэя грамадзянскай роўнасці.

Так, Ф. Савіч, арганізатар гуртка студэнтаў Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі (1836-

1838), сцвярджаў, што "ўсе людзі маюць аднолькавыя правы ў дачыненні да свабоды i

роўнасці. Паколькі зараз адны людзі прыгнятаюцца іншымі, то гэта супярэчыць прыродзе,

i таму неабходна ўсяліць усім думку аб тым, што кожны чалавек мае права кіраваць i таму

павінна быць рэспубліка", людзі "не павінны па законах справядлівасці займаць у

грамадстве месца, якое не адпавядае ix здольнасцям, адукацыі i патрэбам чалавецтва"

Разам з тым у канцы 30-х гг. XIX ст. сярод студэнцкай моладзі пачалі вызначацца

людзі з памяркоўнымі ліберальнымі поглядамі i так званыя радыкалы. Найбольш

аўтарытэтным прадстаўніком першых быў М. Лавіцкі, які лічыў неабходным знішчэнне

саслоўнай няроўнасці, распаўсюджанне асветы сярод шырокіх народных мае, усталяванне

народнага кіравання i г.д. Радыкалы адрозніваліся ад ix не столькі ўяўленнямі аб

прынцыпах пабудовы справядлівага грамадства, колькі антыпамешчыцкай накіраванасцю

i спробамі знайсці падтрымку ў сялян i рамеснікаў. Так, Ф. Савіч лічыў, што ўсіх

памешчыкаў "трэба павесіць, усіх выразаць"; члены гуртка Ф. Савіча імкнуліся

пазнаёміцца з рамеснікамі i "заснаваць паміж імі ў дэмакратычным духу таварыства".

Такіх жа поглядаў прытрымліваліся члены гуртка Р. Брынка i H. Навіцкага ў Слуцкім

павеце

Н. Навіцкі (былы член таварыства філаматаў, удзельнік паўстання 1830-1831 гг.)

стаў адным з найбліжэйшых памочнікаў Ш. Канарскага, калі апошні ў 1835-1838 гг.

паспрабаваў аб'яднаць апазіцыйныя колы Беларусі, Літвы i Украіны ў адну арганізацыю

"Садружнасць польскага народа", бо, паводле меркавання Ш.Канарскага, "нельга розніцца

i парушаць еднасць... У Польшчы адзіны павінен быць дух i адзінае цела, каб увесь

народ... злучыць адным таварыствам,... дабівацца ўсеагульнай свабоды"

. Такая агульная

фармулёўка зрабіла магчымым далучэнне да "Садружнасці" як студэнтаў-радыкалаў, якія

групаваліся вакол Ф. Савіча, так i памяркоўных

________________

ДГА Літвы, ф. 439, воп.2, спр. 2 "Аб Віленскім арыстакратычным

таварыстве", спр. 4 "Аб Пінскай арганізацыі", спр. 5 "Аб Гродзенскай арганізацыі", спр. 7

"Аб Мазырскай

арганізацыі"; Смірноў А. Францішак Савіч. С 81; Fajnhaus D. Ruch konspiracyjny na

Litwie i Białorusi. 1846-1848. S. 54-56

ДГА Літвы, ф. 439, воп 2, спр. 6, арк. 24